احادیث با تاریخ نزول آیه هماهنگ نیست

کتاب امیرالمؤمنین (ع) اسوه وحدت

احادیث با تاریخ نزول آیه هماهنگ نیستگروهی از محدثان و مورخان به آن روایتهای مجعول توجه کرده اند، بدون این که جنبه هایی را که دلیل بر جعلی بودن آنها است مورد توجه قرار دهند و بدون این که قصد بررسی آنها را داشته باشند. و این موقعی است که تاریخ نزول آیه کریمه خود گواه است که درباره ابو طالب نازل نشده است، آن آیه، جزئی از سوره براءت است و آن سوره با

[72]تمام آیاتش - به جز دو آیه آخر (شماره 129 و 130) - مدنی است و آیه مذکور، آیه شماره 114 است. حقیقت این است که این سوره در سال نهم بعد از هجرت نازل شد، و پیامبر به ابو بکر دستور داد که در ایام حج همان سال - سالی که او را به عنوان رئیس امور حج فرستاده بود - جزء اول از آن سوره را با صدای بلند بخواند.

و پس از آن پیامبر علی را فرستاد، و علی آن آیات را از ابو بکر گرفت، زیرا که وحی بر پیامبر (ص) نازل شد و او را مامور ساخت که کسی نباید آن را ابلاغ کند جز خود وی و یا مردی از خاندانش. سوره از حوادثی که در جنگ تبوک اتفاق افتاده بود سخن می گوید و جنگ تبوک در رجب سال نهم هجری بوده است.

پس هر گاه سوره ای که مشتمل بر این آیه است در سال نهم بعد از هجرت نازل شده باشد هرگز آیه نمی تواند شامل ابو طالب شود که در مکه - حداقل دو سال پیش از هجرت - بدرود حیات گفته است. و طلب آمرزش برای میت، مطابق معمول، موقع ادای نماز بر او و پیش از دفن کردنش می باشد. دلیل بر این مطلب، قول خدای تعالی است: «پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند حق نداشته اند…» ، این آیه می رساند که پیامبر در حادثه ای که آیه در آن مورد نازل شده است، بتنهایی نماز نمی گزارده است، بلکه گروهی از مؤمنان در نماز جماعت با آن حضرت بوده اند.

واقع مطلب این است که نماز میت پیش از هجرت مقرر نشده بود و اولین نمازی که پیامبر (ص) بر میتی اقامه کرد، نماز آن حضرت بر جنازه براء بن معرور انصاری در مدینه بود. درست تر این است که آیه مزبور، پس از این که پیامبر بر فردی از منافقین که اظهار اسلام می کرد و در باطن مشرک بود نماز گزارد، نازل شده است. و قول صحیح این است که آن منافق، عبد الله بن ابی بن سلول بود که همان سال درگذشت، و در نفاق و کینه نسبت به پیامبر (ص) و اسلام، مشخص بود. درباره او و پیروانش سوره «المنافقون» قبلا نازل شده بود.

و اگر محدثان و مورخانی که در کتابهایشان (از روی غفلت و حسن نیت) تهمت ناروای شرک ابو طالب را ثبت کرده اند، اندکی با منطق سلیم می اندیشیدند هرگز دچار

[73]چنین اشتباه تاریخی آشکاری نمی شدند.

قول به مشرک بودن ابو طالب یعنی این که او به خدایی بتها معتقد بوده است، در صورتی که ایمان ابو طالب به الوهیت بتها با اعتقاد وی به راستگویی محمد (ص) که از طرف خدا و از راه وحی خبر می داد، و بر اساس رسالت آسمانی خود، به عبادت خدای یکتای توانا، دعوت می کرد سازش نداشت، در حالی که آن را از جبرئیل و از جانب خدای بزرگ دریافت کرده بود. این امر بیانگر آن است که عبادت بتها و پذیرش الوهیت آنها موجب انکار آفریدگار یکتاست. پس او وقتی که معتقد باشد به خدایی بتها، یا اعتقاد دارد که محمد (ص) بعمد، غیر حق، می گوید و یا این که معتقد است محمد (ص) هر چه می گوید از روی خیال و هذیان است، و به روش وسوسه شدگانی که از چیزهای خیالی سخن می گویند به طوری که گویا آنها را می بینند!اگر بگوییم ابو طالب مشرک و به خدایی بتها مؤمن بوده است و در همان حال آن همه فداکاریها را در راه محمد انجام داده است، پس ناگزیریم شخص ابو طالب را در شمار دیوانگان و نادان ترین نادانان فرض کنیم، چه او معتقد باشد که محمد بعمد سخن ناحق می گفته است و یا معتقد باشد که او مورد وسوسه قرار گرفته است. اگر ابو طالب مشرک و عاقل بوده است و معتقد به این که محمد بعمد سخن غیر حق می گفته است، و با این حال می دیده - چنان که پیداست - نتیجه دعوتش هم برای او و هم برای قبیله اش سالها گرسنگی، ویرانی، نابودی، و مرگ به بار می آورد، حداقل لازم بود که به شدت از او جلوگیری کند و تا می تواند او را متوقف سازد و سخت گیرترین فرد بر او باشد زیرا در آینده مردم مکه شخص او را مسؤول همه گناهان برادرزاده اش خواهند دانست.

و اگر ابو طالب فردی مشرک عاقل و معتقد به این بود که برادرزاده اش وسوسه شده است و می دید که دعوتش، همان طوری که واضح است، او و خاندانش را نابود خواهد ساخت، لازم می بود که بر او سخت بگیرد و زندانیش کند و به جامعه اعلان کند که او یاوه گوست و او مسؤول گفته های وی نیست.

و اما ابو طالب سرنوشت خود را با سرنوشت برادرزاده اش گره زد و تا پایان کار بدون

[74]اعتنا به آنچه در آینده دامنگیر او و قبیله اش می شود، با او همراه بود، در همان حال او می دید، که به سبب حمایت از برادرزاده، خطرها و گرفتاریها، گرداگرد خود او و قبیله اش را فرا گرفته است. تاریخ اسلام به یاد ندارد، که ابو طالب علی رغم آنچه برای او و خاندانش پیش آمد یک کلمه درشت و یا ناروا به برادرزاده اش گفته باشد، بلکه جان خود و خانواده اش را فدای او کرد و با او معامله ای کرد که هیچ پدر مهربانی با عزیزترین فرزندش نکرده بود و به او گفت: پسر برادرم برو!آنچه می خواهی بگو!پس به خدا سوگند هرگز تو را به سبب هیچ چیز ترک نخواهم کرد. ابو طالب با چنین اعمالی، یا مردی است با ایمانی سرشار به حضرت محمد (ص) تا آن جایی که باور دارد، زیان و ضرر در این دنیا - هر اندازه بزرگ باشد - نمی تواند با آنچه از خوشنودی خداوند در کمک به رسالت او به دست می آورد، برابری کند، و یا دیوانه ای است سخت نادان که سختیها و زیانها را در راه کمک به مردی نادرست - که قیام به دعوتی کرده است که در آن نور امیدی از رستگاری نیست - تحمل می کند. ابو طالب در طول این دعوت یازده سال زندگی کرده است که هر چه بر آن می گذشت بر انبوه مشکلات افزوده می شد.

طبیعی است که هرگز، هیچ عاقلی نمی گوید که ابو طالب بزرگوار، هوشیار دانا و قهرمان دیوانه بوده است ساده ترین قواعد منطقی ما را وا می دارد که بگوییم او مردی بود با درجه ای فوق العاده از ایمان به اسلام. تاریخ گواه است که مؤمنان بزرگ از صحابه موقعی که حادثه سختی پیش می آمد و درگیری شدت می یافت، فرار می کردند، ولی ابو طالب فرار نکرد و در طول یازده سال از پای در نیامد.

از اینجا ما درستی روایتی را درک می کنیم که از امام صادق (ع) ، و او از پدرانش، و آنان از علی (ع) نقل کرده اند، که روزی در صحن حیاط، در شهر کوفه نشسته بود و مردم اطرافش گرد آمده بودند، پس مردی بلند شد و گفت: «ای امیر المؤمنین تو در مقامی هستی که تو و پدرت را خداوند برای عذاب در آتش، وارد آنجا کرده است.» پس امام به او گفت: «خاموش باش! خداوند دهانت را بشکند، به خدایی که محمد را براستی مبعوث به نبوت کرده است سوگند، اگر پدرم از تمام گنهکاران روی زمین

[75]شفاعت کند، خداوند شفاعت او را پذیرا خواهد بود.» (3).

در حقیقت، ابو طالب بر خلاف آن چیزی بود که این محدثان و مورخان اثبات کرده اند. او نسبت به اسلام آکنده از ایمانی با ریشه هایی عمیق بود، و به اندازه کوهها پایدار بود، ایمانی که نه با تهدیدهای متوالی، متزلزل می شد، و نه با گرسنگیهای طولانی. البته او آن ایمان راسخ را پنهان داشت و خداوند دوبار به او پاداش مرحمت کرد. هدف او از مخفی داشتن این ایمان راسخ پاسداری از زندگی پیامبر بود، که اگر باور خود را به اسلام اظهار کرده بود - در حالی که رئیس قبیله هاشم و فرزندان مطلب بود - بی گمان پیوند میان او و قریش قطع می شد. و او نمی خواست، این پیوند را تا آنجا با مردم قریش قطع کند که منجر به انفجار مسلحانه در میدان جدایی افکن جنگ شود، به حدی که با زندگی او و قبیله اش برخورد پیدا کند و بدان وسیله در حصاری که مردان هاشمی پیرامون محمد (ص) ایجاد کرده اند شکافی به وجود آورد تا دست[مردم قریش]به او برسد.

اما با وجود این که ابو طالب ایمان خود را پنهان می داشت، از ابراز آن بارها خودداری نکرد، و آنچه را در دل داشت چند بار به صورت شعر و چند بار به گونه نثر، به زبان آورد. از جمله اشعار وی شعر زیر است:

«براستی فهمیدم که کیش محمد از بهترین آیینهای عالم است. به خدا سوگند که قریش هرگز به تو دست نخواهند یافت و تا آن روزی که در بستر خاک بخوابم دست از یاری تو بر نخواهم داشت.» (4).

و شعر دیگرش: «حقا که دانسته اند پسر ما به ما دروغ نگفته و قصد سخنان بیهوده نداشته است؛ شکیبا و رشید و دادگستر است و سبک مغز نیست، خدا را دوست می دارد و لحظه ای از او غافل نیست، روسفیدی که ابرها به خاطر او که یاور یتیمان و پناهگاه بیوه زنان است، زمین را سیراب می سازد. آفریدگار جهانیان با یاری خود، او را

[76]کمک کرده است و دین او را که حق است و باطل نیست استوار گردانیده است.» (5).

هنگامی که آگاهی یافت، قریش پیمان نامه ای نوشته و در آن، به جدایی از قبیله هاشم و محاصره اقتصادی آنان همپیمان شده اند چنین سرود:

«هان از طرف من به آن همپیمانان؛ خاندان لوی و خصا از تیره لویی از قبیله بنی کعب، بگویید، آیا نمی دانید که ما محمد را مانند موسی پیامبری می دانیم که نامش در کتابهای آسمانی پیشین آمده است و بندگان خدا را به او محبتی است و نباید به کسی که خدا محبت او را در دلها نهاده است تاسف خورد، و براستی آن کسی که نامش در کتاب آسمانی شما پنهان است روزی چون نوزاد شتری به شما نزدیک خواهد شد» (6).

اما سخنان او به نثر؛ قسمتی از وصیت او به کسانش در آستانه مرگ: «بدانید که من درباره محمد به شما سفارش می کنم زیرا او امین قریش و راستگوی عرب و واجد همه کمالاتی است که شما را به آنها سفارش کرده ام، آیینی آورده است که دلها آن را پذیرفته ولی زبانها از ترس شماتت انکارش کرده است، … به خدا سوگند کسی راه او را نرفت مگر هدایت شد، و کسی از او پیروی نکرد، مگر به خوشبختی دست یافت، هر گاه اجل مهلتم می داد شداید را از او باز می داشتم و حوادث روزگار را از او مانع می شدم» ، «و شما ای توده بنی هاشم به ندای محمد لبیک گویید و او را تصدیق کنید رستگار و هدایت می شوید… یاری کنید محمد را که او راهنمای شما به راه راست است» (7).

3 - احتجاج طبرسی ج 1 ص 341.4 - «فی رحاب علی» از استاد خالد محمد خالد.5 - السیرة النبویة از ابن هشام ج 1 ص 279 - 280.6 - تعلیقات سید محمد باقر خراسانی بر احتجاج طبرسی ج 1 ص 346.7 - فی رحاب علی، از خالد محمد خالد.