نورفشان

امام سجاد علیه السلام و قیام مختار

مجله پرسمان ویژه نامه سجاده های مکتوب

 
 
شهر مدینه، تحت حکومت عبدالله بن زبیر، روزهای خفقان حق طلبان را به ثبت می رساند. اصرار ابن زیبر برای بیعت تو، مدت هاست که بی¬جواب مانده است.

واقعه حره را پشت سر نهاده¬ای؛ در حالی که از همان ابتدا، شکست را پیش بینی کرده بودی؛ شکستی که محصول دوری از اصل ولایت بود؛ حتی در امر عظیمی چون حمایت از حق اهل بیت علیهم السلام.

اهتزاز پرچم توابین هم نتوانسته جراحت های عمیق قلبت را مرهمی باشد که تو بهتر از هر کس می دانی فرجامی برای این قیام دست و پا شکسته، وجود ندارد؛ اگرچه دل هایشان زخم خوردة خون حسین علیه السلام است و جانشان مشتعل در حسرت و ندامت از آن که در روز واقعه، یار خدا را یاری نکردند و چون خزندگان هراسناک، در سوراخ های تاریک تعصب و مصلحت، خزیدند و نیندیشیدند که امر، امر امام است و آن چه حجت خدا برآن قیام می کند، روشن ترین چراغ راه است و شبهه ای و خدشه ای برآن راه ندارد و حکم عقل را در برابرش، رخصت عرض اندام نیست؛ تا چه رسد به این که به نصیحت امام خود بیایند و او را برحذرش دارند که تو در این راه، کشته می شوی و صلاحت برآن است که با یزید، بیعت کنی و سر به ذلت بسپاری و جان خود را از مهلکه برهانی.

مرور می کنی؛ بی آن که خود بخواهی. اصلاً مگر می توان نیمة دوم عاشورا را رهبری کرد و لحظه¬ای را بی¬مرور آن روز بی بدیل که مرکز ثقل تاریخ است، سپری کرد؟

مرور می کنی و می بینی که چه آزمونگاه عظیمی بر بشریت رقم خورد و چه اندک بودند آنانی که پیروز از این امتحان، بیرون آمدند.

از همان روز که قافلة عاشوراییان به موطن باز گشت و از همان روز که مردم مدینه چشمان به خون نشستة تو را دیدند، دیگر زندگی را جز عذاب لحظه های نفرت از خود، درنیافتند. آرامش، پس از این، به مدینه وارد نخواهد شد. اینک درمیان سکوت تقیه آمیز تو، آنان سربه شورش برداشته اند؛ درحالی که خبر داری عبدالله بن زبیر در مکه، مشغول تثبیت جایگاه خود برای تصدی خلافت بر مسلمین است.

می دانی که شورش مدینه، زمینه های منفعت عبدالله بن زبیر را رقم می زند و از این رو، سکوت را برمی گزینی.

درست است که ابن زبیر در انظار مردم، عوام فریبانه در حمایت از حق حسین علیه السلام و احیای حقوق اهل بیت علیهم السلام، شعارها می دهد؛ اما تو می دانی که این، تنها ابزاری برای رسیدن او به قدرتی است که مدت ها در عطش آن، لحظه های عمر را سر می کند.

محاصرة مکه از سوی لشکر شام، زاویة دیگری از سکوت تو را به تماشا می گذارد و تو می دانی که ورود به این ماجرا، یعنی حمایت از ابن زبیر و این، یعنی حمایت از یزید زمان که در میانة راه، خبر مرگ یزید، لشکر غاصب را به سوی شام برمی گرداند؛ اگرچه این محاصره به قیمت آتش زدن خانة خدا و تخریب کعبه انجام شده است.

آن چه موجب مقاومت مردم مکه و شکست لشکر شام شد، حضور مختار ثقفی در میان مردم مکه بود؛ او که در کنار ابن زبیر، دلیرانه با شامیان جنگید.

مرگ یزید، زمینه بهتری را برای وسعت قدرت ابن زبیر، فراهم ساخته است.

همین روزهاست که معاویه پسر یزید، به حکومت می رسد؛ اما بر خلاف امویان، نسیم حقیقت به شامة او نفوذ یافته، بدان گونه که در همان اوایل خلافت خود، چنین اعلام می کند: «پدر من با حسین بن علی جنگید؛ در حالی که حق با حسین بود و پدر بزرگم معاویه با علی بن ابی طالب جنگید؛ در حالی که حق با علی بود. اگر این خلافت خوب بود، ما را بس است و اگر بد هم بود، بیش از این من نمی خواهم بار او را به دوش بکشم و بی درنگ، استعفا می دهم».

استعفای او، اوضاع شام را دگرگون می کند و ادارة امور را از دست بنی امیه، خارج می سازد و این فرصت، غنیمتی است تا عبیدالله بن زیبر، آن مناطق را تسخیر کند؛ درحالی که در این ایام، همچنان مختار در کنار او بود.

چیزی نمی گذرد که مختار، شرایط را برای جدایی خود از زبیر، مناسب می یابد. ورود مختار به کوفه، همزمان با وقوع چند جریان است؛ حاکم کوفه از دست نشانده های ابن زبیر است و مختار در خطر.

سلیمان بن صرد خزاعی، جریان توابین را به راه انداخته، برای خون خواهی حسین علیه السلام در تدارک قیام است.

پیشنهاد اتحاد مختار به توابین، بی¬نتیجه مانده، آنها بی توجه به توصیه های مختار که مرد جنگ است، با لشکری کم توان، راهی شام می شوند؛ اما در اندک زمانی، همة آنها کشته می شوند و قیامشان سرکوب می شود.

به دلیل وجود قدرت در دست اشراف کوفه، مختار زمینه را برای درگیری با کوفیان مناسب نمی بیند. از این رو، سپاه خود را به فرماندهی ابراهیم، پسر مالک اشتر به سوی شام می فرستد.

اشراف کوفه یا همان قاتلان سیدالشهدا علیه السلام فرصت را برای سرکوب مختار مناسب می بینند و دارالاماره¬اش را محاصره می کنند؛ اما برگشتن ابراهیم از نیمه راه برای نجات مختار، همان و سرکوبی اشراف، همان.

پس از مدتی، ابراهیم باز هم راه شام را در پیش می گیرد. کشته شدن عبیدالله بن زیاد، یعنی یکی از موثرترین افراد در شهادت اهل کربلا، دستاورد لشکرکشی اوست.

ششمین سال روز عاشور است که کسی در میان جمعیت، به خانه ات وارد می شود و بشارتت می دهد.

بشارت، آن هم در سال روز عاشورا!
او، فرستادة مختار است که سر ابن زیاد را برایت آورده است.

پس از عاشورا، این اولین باری است که کائنات، شادمانی را در خاندان رسالت و وارثان خونین دل کربلا، مشاهده می کنند. صدای سپاس تو همچنان در گوش عالم امکان، طنین انداز است که فرمودی: «جزی الله المختار خیرا».

مختار، حاکمیت کوفه را از دست ابن زبیر خارج کرده است؛ اما همچنان عوامل آل زبیر در مدینه نفوذ دارند. اگر قیام مختار را حمایت کنی، زبیریان با خشونت وقیحانة خود، به دور از هرگونه منطق سیاسی و حتی انسانی، متعرض شیعیان و اهل بیت علیهم السلام خواهند شد.

موقعیت امام مجتبی علیه السلام را تاریخ، بار دیگر برای تو تکرار کرده است.
کار به آن مرحله رسید که محمد حنفیه و جمعی از بنی هاشم، تحت فشار سپاه ابن زبیر و تهدید به سوزاندن، به بیعت وادار شده اند و اگر همان وقت مختار از راه نمی رسید و در برابر سپاه کفر، قد علم نمی کرد، چه بسا بر اغراض پلید زبیریان در همان میدان هیزم و تهدید، جامة عمل پوشیده می شد؛ اما تو به زاویه دیگری نیز می اندیشی و آن، این که ممکن است اعلام حمایتت از قیام مختار، نهضت او را با مشکل، مواجه کند و کار به ضرر قیام تمام شود.

اما مهم این است که تأیید تو و خاندان نبوت، پیش و بعد از جریان قیام، در دل تاریخ، ثبت شده است؛ آن روز که امیرالمومنین، علی علیه السلام بشارت و انذار داد که «به زودی ستم کاران، توسط کسی که خداوند برای انتقام ما بر آنان خواهد فرستاد، به بلایی گرفتار خواهند شد و این به خاطر فسق و جنایتی است که مرتکب شده اند؛ همان گونه که بنی اسرائیل گرفتار عذاب شدند. .. او جوانی از قبیله ثقیف است که او را مختار بن ابی عبید می گویند».1

یادت می آید از خطبه ای که پدرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در مسیر کربلا بیان فرمود و پس از آن دعا کرد؛ «پروردگارا! آن جوانمرد ثقیفی را بر آنان مسلط کن؛ تا جام تلخ مرگ و ذلت را به ایشان بچشاند و از قاتلان ما احدی را معاف نکند؛ به جای هر قتلی، کشتنی و به جای هر ضربت، ضربتی و انتقام مرا و خاندان و دوستان و شیعیانم را از اینها بگیرد».2

بر مبنای قلب توست که باقرالعلومت، پس از تو خطاب به آنان که به نقد قیام مختار نشسته¬اند و او را مواخذه می کنند که اگر قیامش به حق بود، پس چرا امام سجاد علیه السلام از او حمایت مستقیم نکرد؟ خواهد فرمود: «مختار را بد نگویید که او دشمن ما را کشت و انتقام خون ما را گرفت».3

او خطاب به پسرش این چنین از مختار یاد کرد: «خدا پدرت را بیامرزد؛ حق ما را از هر که بر او حق داشتیم، گرفت».4

 پی نوشت ها:
1. مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعه، انتشارات کلی، چاپ پنجم، ص 509.

2. مجلسی، بحارالانوار، ج45، ص340.

3. محمدعلی عالمی، حسین نفس مطمئنه، انتشارات هاد، چاپ اول، تهران 1372، ص 39.

4. بحارالانوار، ج 45، مؤسسة وفاء، چاپ دوم، تهران 1403، ص 351.

امام سجاد و نهضت توّابین

مجله فرهنگ كوثر تابستان 1381، شماره 54

 
 
 
مقدمه
هدف اصلی از تحقیق و کاوش در زندگی معصومین علیهم السلام ، در حقیقت شناخت مواضع دینی، سیاسی و اجتماعی آنها برای دست یابی به پیام ها، درس ها و عبرت هایی است که در سیره عملی آنها دیده می شود. «امام»، جلودار و قافله سالار کاروان صالحان برای رسیدن به کمال مطلوب و سعادت دنیوی و اخروی است. «امامت»، هدایت خلق به سوی خداست؛ پس کسانی می توانند رهرو راه ولایت و رهبری باشند که پیشوای خود را آن گونه که شایسته است، شناخته باشند تا به برکت آن معرفت، سیره عقیدتی و عملی آنها را الگوی خویش سازند. شناخت سیره ائمه علیهم السلام با موانعی مواجه است که عبارتند از:

تاریخ های خلافتی و سلطنتی، دروغ های تاریخی، خلأهای تاریخی و نقاط مبهم، حذف بعضی از صحنه های مهمّ تاریخی، بیان نشدن جغرافیای تاریخی، بیان نشدن شرایط و موقعیت حوادث، تأثیر گرایش های مورّخان در نقل و بیان تاریخ، از قلم افتادن بعضی از حوادث تاریخی، مخفیانه بودن حرکت های انقلابی شیعیان و محدود بودن ائمه علیهم السلام در ارتباط با شیعیان و بیان مواضع آنها.

با وجود موانع فوق، هر کاوشگر و محقق کوشایی می تواند از لابه لای گزارش های تاریخی و قرائن و شواهد موجود، با ظن و گمان به واقعیت پی ببرد. در این نوشتار سعی ما بر آن است تا به یاری خداوند، موضع امام سجاد علیه السلام را در «نهضت توّابین» به دست آوریم که آیا آن حضرت با این قیام موافق بود یا مخالف؟

قبل از پرداختن به جواب این سؤال مهم، لازم است نهضت توّابین را به طور اجمالی بررسی نماییم.

علل و عوامل نهضت
بعد از شهادت امام حسین علیه السلام ، شیعیان کوفه به خاطر بی وفایی و پیمان شکنی که نسبت به آن حضرت از خود نشان داده بودند، به شدّت پشیمان بودند. آنها به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و عاجزانه اصرار کردند تا آنها را از ظلم و جور امویان نجات دهد. اگرچه امام حسین علیه السلام باید براساس رسالت الهی خویش اقدام به امر به معروف و نهی از منکر می کرد و در مقابل ظالمان موضع می گرفت، حتی اگر کوفیان از او دعوت نمی کردند؛ ولی دعوت آنها نیز یکی از علل قیام امام و حرکت او به طرف کوفه بود. با این وجود، آنها بعد از دعوت امام حسین علیه السلام او را تنها گذاشتند و یاری اش نکردند!

کوفیان برای سومین بار، در حادثه کربلا طعم تلخ شکست و زبونی را در مقابل شامی ها چشیده بودند. آنها تنها راه جبران گناه عظیم کشته شدن امام و شکست های تحقیر کننده خویش را، قیام و خونخواهی امام حسین علیه السلام می دانستند و می گفتند: ما مثل بنی اسرائیل شده ایم که حضرت موسی برای جبران نافرمانی و برگشت از گوساله پرستی آنها، دستور داد یکدیگر را بکشند. تنها راه توبه ما نیز قیام و کشتن دشمنان است…«انّکم ظلمتم انفسکم باتّخاذکم العجل فتوبوا الی بارئکم فاقتلوا انفسکم ذلکم خیرلکم عند بارئکم فتاب علیکم…»1

آنان به دلیل پشیمانی از اعمال گذشته خود، در تاریخ اسلام به «توّابین» شهرت یافتند.2

اوّلین جلسه مشورتی
در سال 61 ه .ق. نخستین گردهمایی توّابین در منزل سلیمان بن صُرَد خزاعی، از اصحاب پیامبر و بزرگان شیعیان کوفه، تشکیل شد. شرکت کنندگان حدود صد نفر از دلیران و بزرگان شیعه بودند و همگی متجاوز از شصت سال داشتند که این عامل سِنّی، دلیل بلوغِ تفکّر مذهبی و پختگی رفتار آنها بود.

رهبران نهضت
نهضت توّابین تحت رهبری پنج نفر از قدیمی ترین و معتمدترین یاران حضرت علی انجام گرفت که عبارتند از: سلیمان بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبه فرازی، عبداللّه بن سعد بن نفیل ازدی، عبداللّه بن والی تیمی و رفاعة بن شدّاد بجلی.3

سلیمان از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و حضرت علی علیه السلام بود و در جنگ جمل و صفین حضور داشت. بعد از هلاکت معاویه، شیعیان در خانه سلیمان جمع شدند و به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و او را دعوت به قیام نمودند. چهار نفر دیگر، از تابعین به شمار می رفتند و همیشه در صف مقدم فعالیت های شیعیان کوفه قرار داشتند و به خاطر خلوص نیت و فداکاری در راه اهل بیت، مورد احترام شیعیان بودند.

نتیجه اوّلین گردهمایی
در نخستین جلسه توّابین، سلیمان به عنوان رهبر نهضت انتخاب شد. او در همان جلسه معیارهای بسیار دقیق و سختی را برای عضوگیری بیان نمود.4 و خطوط سیاسی، نظامی و پشتوانه مالی نهضت را ترسیم نمود.

شیعیان در طول سال های 61 ـ 64 ه .ق. مشغول جمع آوری اسلحه و عضوگیری بودند.

مرگ یزید و سقوط کوفه
وقتی خبر مرگ یزید (64 ه .ق.) به کوفه رسید، مردم کوفه شورش کردند و عمربن حریث، حاکم کوفه را از قصرش بیرون نمودند و با عبداللّه بن زبیر که در حجاز مدعی خلافت بود، بیعت نمودند.5 عبداللّه بن زبیر نیز عبداللّه بن یزید را به فرمانروایی کوفه تعیین کرد و به این وسیله کوفه در اختیار ابن زبیر قرار گرفت. سلیمان بن صرد به شهرهای بصره و مدائن نامه نوشت و از رهبران شیعیان آن شهرها جهت شرکت در خونخواهی سیدالشهداء علیه السلام دعوت نمود. آنها نیز استقبال کردند.6 قرار شد «جنبش» به صورت پنهانی فعالیت، تبلیغ و جذب نیرو نماید. عده ای را نیز مسؤول جمع آوری اموال و هدایا از جانب شیعیان نمودند تا اسلحه و تجهیزات جنگی را فراهم سازند. زمان شروع نهضت، آغاز ربیع الثانی سال 65 ه .ق. معیّن شد. محلّ تجمع آنها «نخیله» و شعارشان «یالثارات الحسین» بود.7

ورود مختار به کوفه و تبلیغات او
مختار یکی از پیروان اهل بیت بود که با توّابین در قیام علیه بنی امیه و خونخواهی سیّدالشهداء علیه السلام هم عقیده بود. ولی او معتقد بود که سلیمان بن صرد صلاحیت نظامی و تجربه کافی برای فرماندهی و رهبری قیام را ندارد. مختار خود را به عنوان نماینده محمد بن حنفیه، سزاوارتر به رهبری می دانست؛ به همین دلیل به تبلیغات علیه سلیمان بن صرد پرداخت. او می گفت: «سلیمان فقط می خواهد قیام کند، هم خودش را به کشتن می دهد، هم شما را. او بصیرت و دانش جنگی کافی ندارد.»

مختار سعی در متفرق کردن یاران سلیمان نمود. اگرچه توّابین به سلیمان بیشتر از مختار اعتماد داشتند، ولی تحت تأثیر سخنان مختار قرار گرفتند. حدود دو هزار نفر از توّابین جذب مختار شدند، در بقیه افراد نیز سستی ایجاد شد؛ به طوری که از 16 هزار نفری که در لیست توّابین ثبت نام کرده بودند، فقط چهار هزار نفر در روز موعود حضور یافتند و علی رغم سه روز توقف توّابین در نخیله، فقط هزار نفر به جمع آنها افزوده شد. از مدائن و بصره نیز فقط 500 نفر در قیام شرکت کردند.

پیشنهاد رد شده
قبل از حرکت از اردوگاه نخیله، عبداللّه بن سعد بن نفیل که یکی از رهبران نهضت بود، به سلیمان گفت: حالا که ما به خونخواهی حسین علیه السلام بیرون آمده ایم و قاتلان حسین همگی در کوفه هستند ـ از جمله عمربن سعد ـ پس اینها را بکشیم.8

بقیه یاران سلیمان نیز رأی او را تأیید نمودند و گفتند: اگر ما به سوی شام برویم فقط به عبیداللّه بن زیاد دست خواهیم یافت، در حالی که بیشتر افراد مورد نظر و قاتلان سیّدالشهداء در کوفه هستند. سلیمان با آنها مخالفت نمود و گفت: لازمه جنگیدن با کوفیان، جنگیدن با اقوام و خویشان است و قاتل اصلی هم ابن زیاد است.9

سپاه توّابین به طرف شام به حرکت درآمد. توّابین در مسیر راه، یک شبانه روز در کنار قبر سیدالشهداء علیه السلام توقف نمودند و بسیار گریه کردند.10 سپس بی وقفه بیابان ها را درنَوَردیدند تا به «عین الورده» رسیدند و درآن جا با سپاه شام به فرماندهی عبیداللّه بن زیاد ـ که تعداد آنها حدود سی هزار نفر بود ـ وارد جنگ شدند. سپاه شام به طور وحشتناکی بر آنها حمله ور شد. توّابین نیز از خود دلاوری و صلابت وصف ناپذیری نشان دادند. نبرد، سه روز طول کشید. رهبران توّابین، یکی بعد از دیگری به شهادت رسیدند. تنها یکی از آنها (رفاعة بن شداد) باقی ماند که دستور عقب نشینی به طرف کوفه را صادر نمود.

نتیجه قیام
ثمره قیام توّابین عبارت بود از:

1. ایجاد رعب و وحشت بر قلوب جنایتکاران اموی؛ چون قیام آنها شدیدترین نهضتی بود که تا آن موقع به وقوع پیوست.11

2. زمینه سازی سیاسی و نظامی برای قیام مهم تری که توسط مختار به وقوع پیوست. در واقع، قیام توّابین «تشیّع» را قدمی دیگر به طرف وجودی مستقل به پیش برد.

3. این قیام سبب شد تا خاکستر از روی آتش تشیّع برداشته بود و آتش دل های داغدیده آنها فروزان تر شود و در نهایت، منجر به نابودی حکومت امویان گردد.12

شرایط سیاسی، اجتماعی امام سجاد علیه السلام
اگر بخواهیم به طور دقیق تر موضع امام سجاد علیه السلام در قبال قیام های معاصرش و ارتباط آن حضرت با این نهضت ها را بررسی کنیم، لازم است شرایط سیاسی و اجتماعی، رفتار حکّام، موقعیّت شخصی و خانوادگی امام، وضعیت فکری، سیاسی و عقیدتی مردم و حوادث آن دوران را ترسیم نماییم.

امام سجاد علیه السلام در شرایطی عهده دار «امامت» شد که سنگین ترین غم ها و جراحت های روحی و عاطفی بر قلبش وارد شده بود، مثل شهادت مظلومانه پدر، برادران و اقوام بی سرپرست شدن ده ها زن و کودک داغدیده؛ آوارگی و اسارت از کربلا به کوفه و شام و مدینه؛ نداشتن مدافعان و حامیان صادق؛ کنترل شدید حکومت مستبد و خونریز که حتی در ریختن خون فرزندان پیامبراکرم و انجام زشت ترین و خشن ترین اعمال، باکی نداشتند و با رفتاری وحشیانه نفس ها را در سینه ها حبس و جرأت اعتراض و انتقاد را از هر معترضی سلب نموده بودند؛ به طوری که به خاطر مخالفت، سهمیه بیت المال و عطایای یک شهر را قطع می کردند.13

عنصر مهمّ دیگری که می توانست در موضع گیری امام سجاد علیه السلام در قیام ها تأثیر بگذارد، مردم بودند. امام سجاد علیه السلام چگونه می توانست به آن مردم اعتماد نماید و به پشتوانه آنها در صحنه سیاسی، اجتماعی حضور پیدا کند و یا موضع مثبت خودش را اظهار نماید؟ در حالی که سستی ها و بی وفایی های مردم کوفه را نسبت به جدّ بزرگوارش، امیرمؤمنان علیه السلام و عمویش، امام حسن علیه السلام و پدرش، امام حسین علیه السلام دیده بود و شاهد بود که چگونه این مردم بارها در صحنه های حسّاس سیاسی و نظامی، امام و رهبر خود را نه تنها رها نمودند، بلکه در مقابلش شمشیر کشیدند و در بحران های سیاسی و احساس خطرهای جدّی، سکوت و انزوا را پیشه خود ساختند و آن را بر قیام و جهاد و شهادت ترجیح دادند و یا نامردانه به صفوف دشمنان پیوستند، مثل دوران امام حسین علیه السلام !

خطبه ای که امام سجاد علیه السلام در جمع مردم کوفه خواند، بیانگر شناخت دقیق امام از مردم کوفه و نشانه وضعیت فردی و اجتماعی خود و خانواده اش و بهترین دلیل برای سکوت امام و انزوای سیاسی اوست. بعد از سخنرانی امام سجاد علیه السلام ، مردم به شدت تحت تأثیر قرار گرفتند و یکصدا فریاد زدند: ای فرزند رسول خدا! ما گوش به فرمان و پاسدار حقِّ شما هستیم. اکنون فرمان بده تا اطاعت کنیم!14

امام سجاد علیه السلام فرمود: هرگز، هرگز تحت تأثیر شعارهای شما قرار نخواهیم گرفت و به شما اعتماد نخواهم کرد. ای جنایتکاران مکّار! میان شما و آرمان هایی که اظهار می دارید، فاصله ها و موانع بسیاری است.

آیا می خواهید همان جفا و پیمان شکنی که با پدران من داشتید، دوباره درباره من روا دارید؟ نه، نه! به خدا سوگند! هنوز جراحت های گذشته ای که از شما بر تن داریم، التیام نیافته است. همین دیروز بود که پدرم به شهادت رسید، در حالی که خانواده اش در کنار او بودند.

داغ های برجای مانده از فقدان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، پدرم و فرزندانش و جدّم، امیرمؤمنان علی علیه السلام فراموش نشده است. طعم تلخ مصیبت ها هنوز در کامم هست و غم ها در گستره سینه ام موج می زند. تنها از شما می خواهم که نه به یاری ما بیایید و نه به دشمنی و ستیز ما برخیزید!

موضع امام سجاد علیه السلام در قیام توّابین
نهضت توّابین و قیام مردم کوفه، نتایج نسبتاً خوبی برای مسلمانان حق طلب به دنبال داشت و زمینه را برای قیام های بعدی فراهم نمود و بیم و ترس را در دل امویان انداخت. هدف توّابین نیز مقدّس بود؛ ریشه کن نمودن ظلم و فساد و دفاع از دین و سپردن حکومت به دست صالحان و فرزندان رسول خدا. چون قیام توّابین حرکتی بی موقع، نسنجیده، خودسرانه و محدود بود، طبعاً امام سجاد علیه السلام نمی توانست موضع صریحی در حمایت از آنها داشته باشد؛ ولو این که از لابه لای سخنرانی های آنها می شود فهمید که توّابین، امام سجاد علیه السلام را به عنوان رهبر دینی و امام قبول داشتند و مصممّ بودند قبل از پیروزی کامل، از ذکر نام او به عنوان امام و رهبر خویش خودداری کنند؛ ولی در طول مبارزات، اشارات مبهم و مخصوصی به امامت آن حضرت می نمودند که نمونه آن را در اشعاری که «عبداللّه بن الاحمر» سروده و در آن، از یک منادی که معروف همه است و دعوت کننده به خیر و رستگاری است، نام برده15 که مسلّم آن منادی، امام سجاد علیه السلام است؛ زیرا محمد بن حنفیه سه سال بعد از قیام توّابین نامش به امامت برده شد. توّابین می خواستند حکومت را به اهل بیت علیهم السلام واگذار کنند.16

توّابین وقتی با لشکر شام مواجه شدند، در مقابل پیشنهاد آنها برای رها کردن جنگ، خواسته هایی را عنوان نمودند، از جمله: تحویل دادن عبیداللّه بن زیاد (فرمانده لشکر شام) به آنها و برکنار نمودن عبدالملک بن مروان (خلیفه وقت)، تا توّابین بتوانند حکومت و رهبری جامعه را به اهل بیت پیامبراکرم واگذار نمایند.17

موارد ذکر شده فقط می تواند به قیام توّابین جهت بدهد و هدف و انگیزه آنها را روشن نماید. شاید بتوان گفت که قیام آنها با اذن غیر مستقیم امام عصر بوده است؛ یعنی امام سجاد علیه السلام اگرچه هیچ موضع صریحی که دلالت بر تأیید یا ردّ توّابین باشد، اتخاذ ننمود ـ به خاطر موانعی که ذکر شد و به خاطر قبول نداشتن شیوه مبارزه آنها ـ با اصل قیام که نهضتی ضدّ ظلم و برای اجرای عدالت بود، موافق بود.

ائمه معصومین نهضت های عصر خویش را نه به طور مطلق ردّ کردند و نه پذیرفتند، بلکه آنها را که در چهارچوب اهداف امامت و بر اساس حق محوری حرکت کردند، تأیید و بقیه را ردّ نمودند. قیام توّابین چون در معیار حق می گنجید، تاریخ هیچ گونه ردّی را در مورد آن به امام سجاد علیه السلام نسبت نداده است. دلیلی هم برای مخالفت وجود نداشت، چون این قیام ها فوایدی داشت که قبلاً ذکر شد.

چرا توّابین بدون اجازه امام دست به جهاد و قیام زدند؟
میرزا ابوالحسن شعرانی در ترجمه کتاب نفس المهموم، پاسخ را چنین بیان نموده است: «در جواب می گوییم امام سجاد علیه السلام از مردم کناره گیری کرده بود و حال او مانند حال امام زمان در عصر ما است. همان طوری که در زمان ما نمی شود در اجرای احکام ضروری دین منتظر ظهور امام زمان علیه السلام شد؛ مثل رسیدگی به ایتام و محجورین، قصاص، دفاع، حدود و… چون ترک اینها موجب فتنه ها و تسلّط اشرار می شود، با این که اینها از وظایف امام زمان علیه السلام است؛ توّابین نیز وظیفه مجاهدت و توبه کردن داشتند با کشتن قاتلین سیدالشهداء علیه السلام . اگرچه امام سجاد علیه السلام در قیام حضور نداشت و مصلحت در اقدام او نبود ولی نهی نیز نفرمود و توّابین نیز تمسّک به آیه قرآن نمودند و اگر کسی حکم خدا را به وسیله قرآن یا اجماع یا عقل بداند، مثل این است که از لفظ [و زبان [امام شنیده باشد.»

سکوت نخبگان و عواقب آن
اگر چه توّابین جان و مال خویش را در راه هدفی مقدّس ـ که رضای خداوند، انتقام خون شهدای کربلا، ریشه کن نمودن کانون فتنه اموی و سپردن امور جامعه به دست اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بودـ نهادند؛ اما آن همه خسارت و کشته، یک هزارم اثر حادثه کربلا را از خود برجای نگذاشت؛ چون اگر رهبران توّابین و برجستگان قیام که خود از دعوت کنندگان حسین بن علی علیهماالسلام بودند، آن حضرت را یاری می کردند، حادثه کربلا به گونه ای دیگر رقم می خورد.

پی نوشت ها: 1. بقره / 54. 2. انساب الاشراف، بلاذری، ج 5، ص 204 و تاریخ طبری، ج 2، ص 417. 3. الاجابة، ج 2، ص 127. 4.تاریخ طبری،ج2،ص499وانساب الاشراف،ج5،ص205. 5. بحارالانوار، ج 45، ص 455. 6. تاریخ طبری، ج 4، جزء 7، ص 49 و 48 والکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 3، ص 234. 7. التنبیه و الاشراف، ص 311. 8. تاریخ طبری، ج 4، جزء 7، ص 67 و بحارالانوار، ج 45، ص 359. 9. تاریخ طبری، ج 4، جزء 7، ص 67. 10. همان، ص 70. 11 و 12. حیاة الشعر فی الکوفه، ص 73. 13. تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 347. 14. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 4، ص ؟ 15. مروج الذهب، ج 3، ص 101. 16. تجارب الامم، ج 2، ص 97. 17. انساب الاشراف، ج 5، ص 210 و الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 343.

امام سجاد علیه السلام و واقعة حرّه

مجله پرسمان ویژه نامه سجاده های مکتوب

 
 
پس از واقعة کربلا، قیام های متعددی در عصر یزید و بنی امیه و مروانیان اتفاق افتاد. برخی از این شورش ها و قیام ها عبارتند از: شورش زبیریان، شورش خوارج، شورش توابین، شورش مردم مدینه و قیام مختار.

ارزیابی موضع گیری امام سجاد علیه السلام دربارة این شورش ها و قیام ها، قابل توجه است. یکی از این قیام ها، قیام مردم مدینه یا واقعة حرّه است.

واقعة حرّه
واقعة حرّه در ذیحجة سال 63 در مدینه اتفاق افتاد. پس از واقعة کربلا و شورش های مدینه، مدینه در اختیار عبدالله بن زبیر قرار گرفت. او در خطبه ای، به یزید و بنی امیه ناسزا گفت و مردم مدینه را به شورش و نافرمانی برضد یزید، فرا خواند.

عبدالله بن مطیع، فرماندار مدینه، والی و نمایندة زبیریان شد و مردم مدینه با او به عنوان والی زبیری، بیعت کردند یزید عثمان بن محمد را فراخواند و از او خواست که بزرگان مدینه را به شام بفرستد؛ تا وی آنها را راضی کند.

بزرگان مدینه با یزید فاسق و شراب خوار به مخالفت پرداختند و با عبدالله بن حنظله، بیعت کردند و او را به رهبری قیام برضد یزید و بنی امیه، برگزیدند.

در قیام مردم به رهبری عبدالله بن حنظله، مردم مدینه، به امویان و کارگزاران یزیدی حمله و خانة مروان بن حکم را محاصره کردند و مروان و دیگر کارگزاران بنی امیه را با خفّت و خواری از مدینه اخراج کردند.

یزید که پس از حادثة کربلا احساس غرور می کرد، قیام مردم مدینه بر او گران آمد و مسلم بن عقبه را همراه با پنج هزار نفر، برای سرکوبی قیام مردم مدینه اعزام کرد.

یزید به مسلم بن عقبه دستور داد که به آنان سه روز مهلت بده، اگر تسلیم نشدند، با آنان جنگ کن و پس از پیروزی، اموال و زنان آنان به مدت سه روز بر شما حلال است.

پس از شکست قیام، مسلم سه روز شهر را در اختیار یاران خود قرار داد. یاران مسلم بن عقبه جنایاتی را در مدینه انجام دادند که تاریخ از بیان آنها شرم دارد. مسلم بن عقبه به خاطر این جنایات، «مسرف» نام گرفت و مردم مدینه به عنوان «بردة یزید»، با او بیعت کردند.1

قتل عام زنان و مردان مدینه در واقعة حرّه، روحیة اجتماعی مردم مدینه را گرفتار انحطاط کرد و این انحطاط از انحطاط فکری به انحطاط اخلاقی تبدیل شد و مدینه، شهر پیامبر صلی الله علیه وآله به شهر مِی گساران و خنیاگران (آواز خوانان) تبدیل شد. 2

امام سجاد علیه السلام و واقعة حرّه
قیام حرّه، قیام مردم مدینه برضد یزید و بنی امیه بود. در این قیام، فقیهان، عابدان و زاهدان مدینه نیز برضد حکومت ظالم، فاسد و ستم گر یزید، قیام کردند و عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه، آن را رهبری می کرد. برخی از رهبران قیام از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله و قاریان قرآن بودند؛ اما این سؤال مطرح است که چرا امام سجاد علیه السلام با این قیام همراهی نکرد؟

برای پاسخ به این سؤال، علاوه بر ابهاماتی که در قیام حرّه وجود دارد، نکات و احتمالات زیر را می توان بیان کرد:

1. رهبران این قیام به صورت پنهان، از زبیریان پیروی می کردند و این حرکت گرچه خالصانه بود، اما در خدمت قدرت طلبان زبیری قرار داشت. مردم مدینه، دل خوشی از امویان نداشتند و در قتل عثمان شرکت داشتند و این قیام، نوعی تقابل و رقابت زبیریان با عثمانی ها و امویان بود.

2. رهبران قیام حرّه، با امام سجاد علیه السلام مشورت نکردند و حتی اگر نظرخواهی و مشورت می کردند و یا حتی از امام کمک می خواستند، وضعیت اهل بیت علیهم السلام پس از حادثة کربلا در موقعیتی نبود که آنها بتوانند در قیام شرکت کنند.

3. مکه و مدینه حریم است و حرمت دارد و امام حسین علیه السلام قیام خود را در بیرون از مکه و مدینه (کوفه و عراق) قرار داد؛ تا حرمت حرم و حریم حرم حفظ شود؛ اما زبیریان، مکه و مدینه را سپر قیام خود قرار دادند و یزید و بنی امیه هم حرمت مکه را شکستند و آن را با منجنیق هدف قرار دادند و مدینه را نیز به خاک و خون کشیدند.

4. با توجه به حادثة کربلا. امام سجاد علیه السلام شکست قیام حره را پیش بینی می کرد و می دانست که کمترین همراهی و همکاری با این قیام، بیشترین هزینه را برای شیعه دارد و خود و یارانش به شهادت می رسند و از تشیع، چیزی باقی نخواهد ماند.

5. امام علیه السلام در مدینه حضور نداشت؛ بلکه در ینبع (در بیرون مدینه) حضور داشت.

6. امام علیه السلام نه تنها در قیام حرّه شرکت نکرد، بلکه به درخواست مروان حکم به زنان و اطفال بنی امیه پناه داد؛ تا آنها از گزند قیام مردم مدینه در امان باشند و با وجود شقاوت و سخت گیری بنی امیه نسبت به اسرا و خاندان اهل بیت علیهم السلام پس از حادثة کربلا،3 این رفتار امام علیه السلام، نشان دهندة عظمت روح و رأفت اسلامی است.

همان گونه که امام علیه السلام از قیام حرّه حمایت نکرد، از دیگر قیام های توابین نیز به صورت صریح، حمایت نکرد؛ زیرا این قیام ها بیشتر احساسی و هیجانی بودند و شکست آنها قابل پیش بینی بود.

پی نوشت ها:
1. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 250.

2. مسعودی، مروج الذهب، ج 3، ص 67.

3. شهیدی، زندگانی علی بن الحسین علیهماالسلام.

سیاست و حکومت در سیره امام سجاد(ع)

مجله پاسدار اسلام خرداد 1377، شماره 198

 
 
 
مدخل
امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام الله علیها دو رکن اساسی نهضت سالار شهیدان، ابی عبدالله(ع) هستند که بی تردید دوام و بقای نهضت حسینی مدیون فداکاریهای آنهاست.

متاسفانه چهره قهرمانانه امام سجاد(ع) توسط بعضی از دوستان ناآگاه و دشمنان آگاه تحریف شده و از امام به عنوان چهره ای پیوسته بیمار و کنار از مسائل سیاسی !! ساخته اند. بی تردید این تلقی نسبت به ساحت مقدس این امام شجاع وخستگی ناپذیر ظلمی سترگ است ! زنده ترین دلیل مطلب خطبه های افشاگرانه امام سجاد(ع) در کوفه و شام و موضع سازش ناپذیر امام با ستمگران و برخوردخشمگینانه با عالمان درباری است.

در این زمینه در مجالی دیگر به تفصیل سخن گفته ایم. در این مقاله برآنیم شاهدی دیگر بر حضور فعال سیاسی امام(ع) در صحنه سیاسی آورده تا اندکی از حق آن امام مظلوم ادا شده باشد. بنابراین، موضع گیری حضرت را در باره دو قیام گسترده ای را که در زمان وی صورت گرفت یعنی قیام توابین و قیام مختار به مخاطبان آشنا تقدیم می کنیم:

از جمله مباحثی که در سیره سیاسی حضرت امام زین العابدین(ع) باید مورد توجه قرار گیرد. موضع امام(ع) در برابر قیام توابین و قیام مختار است. برای بررسی دقیق این موضوع باید چند نکته به عنوان تغذیه این بحث مورد توجه قرارگیرد:

مشروعیت قیام
1 امامان شیعه(ع) پیوسته به شیعیان سفارش می کردند، زیر هرعلمی که تحت عنوان قیام بلند شد قرارنگیرید، بلکه ابتدا مشروعیت آن قیام را احراز کنید، آن گاه با آن همراه شوید که در غیر این صورت خونتان هدرخواهد شد و چنین تعلیل می فرمودند که شما دو جان ندارید که با یکی تجربه کنیدو با دیگری زندگی !! یک جان بیش تر نیست:

«عن عیص بن القاسم قال سمعت اباعبدالله(ع) یقول علیکم بتقوی الله وحده لاشریک له و انظروا لانفسکم فوالله ان الرجل لیکون له الغنم فیها الراعی فاذاوجد رجلا هو اعلم بغنمه من الذی هو فیها یخرجه و یجی بذلک الرجل الذی هو اعلم بغنمه من الذی کان فیها و الله لو کانت لاحدکم نفسان یقاتل بواحده یجرب بهاثم کانت الاخری باقیه یعمل علی ما قد استبان لها و لکن له نفس واحده اذا ذهبت فقدوالله ذهبت التوبه فانتم احق ان تختاروا لانفسکم ان اتاکم آت منا فانظرواعلی ای شی ء تخرجون و لاتقولوا خرج زید فان زیدا کان عالما صدوقا و لم یدعکم الی نفسه و انما دعاکم الی الرضا من آل محمد(ص) و لوظهر لوفی بما دعاکم الیه انما خرج الی سلطان مجتمع لینقضه;

عیص بن قاسم گوید، امام صادق(ع) فرمود: برشما باد به تقوا از خداوندی که شریکی برای او نیست و این که مراعات جان خودرا بکنید. به خدا قسم اگر کسی گوسفندانی را به دست چوپانی بسپارد آن گاه چوپان بهتری بیابد چوپان قبلی را کنار زده، او را گزینش می کند. به خدا قسم اگر شما دو جان می داشتید که با یکی تجربه می کردید و با دیگری زندگی مانعی ازبی احتیاطی نبود!! و لکن شما یک جان بیش تر ندارید که اگر بیهوده آن را ازدست دهید دیگر زمینه ای برای توبه هم نخواهید داشت. پس سزاوار آن است که جانتان را هدر نداده (و زیر هر علمی قرار نگیرید) اگر کسی از ما دم زد وقیام کرد (زود تحت تاثیر قرار نگیرید) و ببینید، انگیزه چیست (و هر قیام گری را به زید قیاس نکنید و) نگویید زید قیام کرد که (حساب او از دیگرانی که باانگیزه های غیرالهی قیام کردند جداست) زید عالم بود، راست گو بود و شما رادعوت به خود نمی کرد (او هرگز در پی حاکمیت و به مسند نشاندن خویش نبود بلکه)هدف زید تحصیل رضایت آل محمد بود و اگر پیروز می شد به عهدش وفا کرده (وامامت را به امام حق می سپرد) او قیام کرد تا هیمنه و قدرت سلطه گران غاصب رابشکند…»

از این روایت استفاده می شود در زمان امام صادق علیه السلام فرصت طلبان فراوانی با سوء استفاده از محبوبیت فوق العاده اهل بیت و نام آتها در صدد به قدرت رسیدن خود بودند که نمونه بارز آن قیام بنی العباس بود.

قیامی که انگیزه های جاه طلبانه از آغاز تا پایان آن موج می زد! و متاسفانه گاه بعضی از دوستان و برخی از بستگان امام(ع) هم اغفال می شدند و تحت تاثیرقرار می گرفتند.

سخن امام صادق(ع) این است که تحت تاثیر این فرصت طلب های شیاد قرار نگیرید و بیهوده جانتان را هدر نکنید و تا مشروعیت کامل قیامی برایتان محرز نشده در آن شرکت نجویید.

2 از آن جا که بسیاری از قیام های دوره امام(ع)، قیام های مسلحانه و ضد طواغیت بود و مشی امامان، به ویژه امام سجاد (ع) واردنشدن در این قیام ها بوده است، ما برای آن که نظر امامان(ع) رادر مورد این قیام ها دریابیم باید سراغ شواهد و قرائن برویم تا حقیقت رادریابیم، چه بسا در مسیر تحقیق گاه به مذمت امامی از قیام یا سردار قیام برخوریم، لکن این نمی تواند دلیل بر محکوم بودن آن قیام باشد، زیرا چه بساامام بااین مذمت تنها می خواسته ارتباط خود را با قیام تکذیب کند که این امری کاملا طبیعی است.

بنابر این قضاوت پیرامون قیام های دوران ائمه(ع) کار آسانی نیست، باید با حوصله، مجموع شواهد و قرائن را کنار هم گذارد تا به یک جمع بندی صحیح و منطبق با واقع رسید.

3 مجموعه قیام هایی که در دوره های بعد ازامام حسین(ع) صورت گرفته است بر دو نوع است:

الف) قیام هایی که با اهداف وانگیزه های شیطانی و قدرت طلبی صورت گرفته است، هرچند در ظاهر دوستی اهل بیت(ع) ، بویژه خون خواهی سالار شهیدان حسین(ع) را یدک می کشیدند. نمونه بارزو عینی این نوع قیام ها، قیام «بنی العباس » است. اینان هدفی جز رسیدن به حکومت نداشتند، لذا وقتی به قدرت رسیدند اگر نگوییم بیش از بنی امیه، لااقل بمانند آنها جنایت کردند و فرزندان فاطمه (س) را به شهادت رساندند.

ب) قیام هایی که با اهداف و انگیزه های الهی بود و تنها انگیزه مقدس ظلم ستیزی را دنبال می کرد و در صورت پیروزی در قیام بدون تردید قدرت را به صاحب اصلی آن، یعنی امامان شیعه(ع) تحویل می دادند.

نمونه بارز این قیام، قیام شهید، زیدبن علی بن الحسین(ع) است که در نهایت قداست بود و شهید «زید» از معتقدین امامت امام صادق(ع) بود و اگر پیروزمی شد به تصریح امام صادق(ع) لو ظفر لوفی قدرت را به حضرت واگذار می کرد.

امامان شیعه(ع) قیام های نوع اول را محکوم و قیام های نوع دوم را مورد تاییدقرارمی دادند(البته نه به صورت علنی، بلکه نوعا مخفیانه آنها را مورد تاییدقرار می دادند).

با توجه به این سه مقدمه اینک به بیان موضع امام سجاد(ع) پیرامون قیام توابین و قیام مختار می پردازیم:

قیام توابین
سخنرانی های افشاگرانه حضرت امام سجاد(ع) و زینب کبری، سبب شد که وجدان های خفته بیدار شده و انگیزه انتقام خواهی و خون خواهی در جان ها زنده شود.قیام توابین با همین انگیزه شروع شد.

اولین جرقه های آن بلافاصله بعد از شهادت امام حسین(ع) درگرفت و به صورت علنی در سال 65 ه.ق شروع شد.

ماهیت قیام توابین
این قیام انگیزه مقدس انتقام خواهی از خون سالار شهیدان رادنبال می کرد. در قداست این انگیزه این جمله امام سجاد(ع) شاهد خوبی است که:

به عمویش محمدبن حنفیه فرمود:

«یا عم لو ان عبدا زنجیا تعصب لنا اهل البیت لوجب علی الناس موازرته …;عموجان اگر یک برده سیاهی هم به حمایت از مابرخاست باید مردم او را یاری کنند.» ماهیت قیام ها را معمولا از سه راه می توان شناخت:

1 بررسی چهره رهبری نهضت ;

2 سیمای همراهان ;

3 شعارها.

رهبری این نهضت را سلیمان بن صرد خزاعی به عهده داشت. از چهره هایی که قبل ازفتح مکه مسلمان شده و با پیامبر اکرم همراه بودو بعد هم در رکاب مولی علی(ع)در تمام جنگ های حضرت حضور داشته است.

«شهدالمشاهد کلها مع علی(ع) ; در تمام مشاهد باامام علی(ع) بوده است.» واو در ماجرای کربلا محبوس و در زندان ابن زیاد بوده است.

دیگر چهره های این قیام که می توان آنها رااز سران نهضت، نامید، عبارت اند از:

1 مسیب بن نجیبه فزاری ; 2 عبدالله بن سعد نفیل ازدی;3 عبدالله بن واحدتمیمی ; 4 رفاعه بن شداد.

آن چه در مجموع اظهارنظرهای اینان دیده می شود انگیزه مقدس خون خواهی سالارشهیدان(ع) است و گفتار دیگر هواداران این قیام هم در همین راستا می باشد.

شعارهای این نهضت هم تماما شعارهای خون خواهی سالار شهیدان بوده است.

به عنوان نمونه برخی از شعارهای آنها را می آوریم:

لا کوفه نبغی و لا عراقا لابل نرید الموت والعتاقا

نه کوفه را می خواهیم و نه عراق را، بلکه می خواهیم در راه خدا جان ببازیم واز عذاب رهایی یابیم.»

یا رب انی تائب الیک قد اتکلت سیدی علیک

پروردگارا به درگاهت توبه می کنم و فقط اعتمادم بر تو است ای آقای من!.»

اینها برخی از شعارهای این نهضت است! با توجه به این ویژگی ها این قیام مقدس را «انتحار» نامیدن ، بی مهری به ایثارگران و فداکاران است. انتحار یعنی چه؟

یعنی آن که قیام کنندگان هدف نداشتند ; که دروغ است. و اگر مقصود این است که هدفشان پیروزی نبود، مگر قیام مقدس آن است که همیشه پیروزی در پی داشته باشد؟ قیام مقدس آن است که در پی انجام وظیفه باشد و بدون تردید قیام این آزادمردان از سر سوز و احساس و مسئولیت و هدف اولیه آنها انتقام از خون یاران بوده است، هرچند اگر پیروز می شدند، به چیزی کم تر از حکومت اهل بیت(ع)راضی نمی شدند.

امام سجاد(ع) و قیام توابین
با توجه به شرایط حساس و بحرانی وخفقانی دوره امام سجاد(ع) و موضع تقیه حضرت، توقع بیانی صریح از حضرت درحمایت از این قیام، نا به جاست و حتی برعکس باید انتظار نکوهش را هم از امام داشت و لکن وقتی مجموع قرائن و شواهد را کنار هم می گذاریم، تقریبا اطمینان به رضایت امام(ع) به این قیام پیدا می کنیم.

1 سلیمان بن صرد، یک فقیه مسلم بوده و او خوب می دانسته که قیام بدون رضای امام انتحار است، طبیعی است که بدون رضایت امام دست به این اقدام نزند.

2 این قیام از سوی شیعیان اهل بیت مورد استقبال قرارگرفت «فکان یجیبهم القوم بعدالقوم والنفر بعد النفر; گروه، گروه پاسخ مثبت می دادند.» بدون تردید این تحرکات از نظر امام، غایب نمانده و اگر نقد و نکوهشی بود ابرازمی داشت.

3 همان گونه که در روایت امام سجاد(ع) دیدیم، امام تایید هر حرکتی که در حمایت از اهل بیت باشد واجب می دانست و این قیام انگیزه ای جز حمایت ازاهل بیت نداشت.

در آغاز این قیام سلیمان بن صرد، چنین ایراد خطابه کرد:

ما برای حسین(ع) نامه نوشتیم و دعوت کردیم.او آمد و از ما کمک خواست ما کمک نکردیم. نتیجه آن شد که فاسقان او را هدف تیرهای خود ساختند و او راکشتند وبی شرمی رااز حد فزون کردند، حتی او را عریان ساختند، آگاه باشید، باید قیام کنید که خدا را به خشم آورده اید. نزد همسران و بچه هایتان برنگردید، مگر آن که خدا را راضی کنید.

«والله ما اظنه راضیا دون ان تناجزوا من قتله او تبیروا لاتهابوا الموت فوالله ما هابه امری قط الاذل; به خدا قسم گمان نمی کنم. او راضی شود، مگر آن که انتقام از قاتلان او بگیرد و یا کشته شوید، از مرگ نهراسید به خدا قسم هرکس از مرگ هراس به خود راه دهد ذلیل خواهد شد.»

بنگرید به این سخنان چگونه شور و حماسه و غیرت از آن می بارد!! با این شواهد و قرائن، می توان تایید امام سجاد(ع) را دریافت. و در کتاب تشیع در مسیر تاریخ ادعا کرده است که امام سجاد(ع) مستقیما با این قیام در ارتباط بوده، ولی شاهد عرضه نکرده است.

در پایان بحث از قیام توابین تذکر به این نکته لازم است که این انتقاد برتوابین وارد است که چرا به موقع از حق حمایت نکردند (ولی این اشکال برسلیمان بن صرد وارد نیست، چرا که او به هنگام حادثه عاشورا زندان بوده است.)

اگر این چهارهزار نفری که در قیام توابین شرکت کردند، روز عاشورا به یاری امام حسین(ع) می شتافتند، قطعا تاریخ تغییر مسیر می داد. در این مورد سخن مقام معظم رهبری خواندنی است:

«… عوام متفرق شدند، ولی چرا آن خواص مومنی که اطراف مسلم بودند، متفرق شدند در بین آنها کسان خوبی بودند، بعدا بعضی از آنان در کربلا آمدند شهیدشدند. اما این جا اشتباه کردند. البته آنهایی که در کربلا شهید شدند، کفاره اشتباهشان را دادند، اما از این ها کسانی بودند که به کربلا هم نیامدندنتوانستند بیایند توفیق پیدا نکردند! بعدا مجبور شدند جزو توابین بشوند،وقتی امام حسین کشته شد، وقتی فرزند پیغمبر از دست رفت.

وقتی فاجعه اتفاق افتاد وقتی حرکت تاریخ به سمت سراشیب آغاز شد، دیگر چه فایده؟ به همین دلیل تعداد توابین در تاریخ چند برابر عده شهدای کربلاست.

شهدای کربلا همه در یک روز کشته شدند; توابین هم در یک روز کشته شدند، اماشما ببینید اثری که توابین در تاریخ گذاشتند یک هزارم اثری که شهدای کربلاگذاشتند نیست. برای خاطر آن که اینها در وقت خود نیامدند کار را در لحظه خودانجام ندادند، دیر تصمیم گرفتند، دیر تشخیص دادند.»

قیام مختار
در رابطه باقیام مختار باید سه بحث مطرح شود:

1 شخصیت مختار; 2 ماهیت قیام مختار;3 ارتباط امام سجاد(ع) بااین قیام.

شخصیت مختار
از مجموع شواهد تاریخی استفاده می شود، مختار چهره ای سیاسی و محب و شیفته اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بوده و هر چند ممکن است، در مسیر عمل نقدهایی بر او وارد کنند، ولی در اصل نیت و انگیزه والا و مقدس مختار درانتقام گرفتن از خون شهدای کربلا بحثی نیست.

او در یکی از سخنانش گفت:

اصلا زندگی برای من گوارا نیست، مگر آن که انتقام خون سالار شهیدان را بگیرم.

و ماجرای منهال و سپاس گذاری مختار از این که نفرین امام سجاد(ع) در حق «حرمله » قاتل علی اصغر به دست او تحقق پذیرفته، شاهد دیگری بر ارادت مختاربه اهل بیت است.

او انتقام خون شهیدان کربلا را گرفت و بااین کار دل اهل بیت را شاد کرد; تاقبل از این انتقام پیوسته اهل بیت داغ دار بودند.

در رابطه با مختار دو گروه روایت رسیده است: روایاتی که مختار را می ستایدعمده این روایات از امام باقر(ع) است که فضای نسبتا باز سیاسی پدید آمده بوده است.

در روایتی آمده است: هیچ زن هاشمیه ای بعد از شهادت امام حسین(ع) موهایش راشانه و خضاب نکرد تا زمانی که مختار سر ابن زیاد را برای امام سجاد(ع)فرستاد. و هیچ روزی امام سجاد(ع) خوشحال تر از روزی که مختار سر ابن زیاد رابرای امام سجاد(ع) فرستاد نبود. حضرت به شکرانه این خبر خوش یک بار شتر خرماصدقه داد. در روایات ما ستایش های فراوانی شده، از آنان که سبب شادی وخوشحالی مومنی شوند ! حال قضاوت کنید اجر و پاداش کسی را که دل امامی را شادکند!!

در روایتی دیگر حضرت امام باقر(ع) فرمود: به مختار ناسزا نگویید چون او قاتلین ما را به سزای عمل ننگین آنها نشاند و زن های بی شوهر ما را شوهرداد و در شرایط تنگدستی مختار ما را کمک کرد.

در روایتی آمده امام باقر(ع) در «منی » مشغول تراشیدن سر بود. دراین هنگام شخصی اجازه خواست و وارد شد و خواست دست امام(ع) را ببوسد امام(ع) پرسید توکی هستی ؟ او گفت من پسر مختارم، امام باقر(ع) از او تجلیل کرد، سپس خدمت امام(ع) درد دل کرد که خیلی علیه پدرم سخن گفته می شود. امام (ع) فرمود چه می گویند؟ او گفت: می گویند مختار کذاب است. حضرت با رد این اتهام تجلیل شایسته ای از مختار کرد و خدمات او را برشمرد!

گروه دوم روایاتی است که مختار را مورد مذمت و نکوهش قرار می دهد از جمله:

روایتی از حضرت امام صادق(ع) نقل شده که: کان المختار یکذب علی علی بن الحسین(ع) مختار پیوسته به امام سجاد(ع) دروغ می بسته است.

روایت دوم روایتی است که می گوید امام سجاد(ع) هدایای مختار را رد کرد.

در پاسخ این روایات دو نکته قابل ذکر است:

1 این که سند این روایات ضعیف است، آن چنان که محققان فن اثبات کرده اند.

2 در رابطه با شخصیتی که دشمنان اهل بیت را نابود کرده و خانه های آنها راویران کرده و آنها را به اشد مجازات رسانده باید انتظار آن را داشت که دشمنانشان برای لکه دار کردن چهره آنها احادیث دروغین جعل کنند.

و شاهد ضعف این روایات تجلیل فوق العاده علمای شیعه از مختار است:

مرحوم علامه امینی (ره) در باره او می گوید: «و قد اکبره و نزهه،العلماءالاعلام; علماء بزرگ از مختار تجلیل کرده و او را از اتهامات بری دانسته اند.» آن گاه نام 21 کتاب از عالمان شیعه را ذکر می کند که از اوتجلیل کرده اند! با توجه به آن چه گفته شد روشن می شود که بسیاری از اتهاماتی که بر مختار وارد کرده اند، بی اساس است:

می گویند مختار مدعی وحی بوده ومی گفته جبرئیل بر او نازل می شود. این اتهام، اتهامی است آن قدر واهی که زن جوان مرده را به خنده وامی دارد. می گویند:

او کیسانی و طرف دار امامت محمدبن حنفیه بوده است و معتقد بوده که او مهدی موعود است که غایب شده است. جواب این اتهام آن است که: اولا، کیسانیه بعد ازمرگ محمدبن حنفیه اعلام موجودیت کردند و مختار در زمان خود محمدبن حنفیه کشته شد. ثانیا، نه مختار قائل به امامت محمدبن حنفیه بود و نه خود محمدبن حنفیه قائل به مامت خودش، بلکه او به تصریح روایت امام صادق(ع) اقرار به امامت امام سجاد(ع) داشت «عن الصادق(ع) ما مات محمدبن حنفیه حتی اقر لعلی بن الحسین(ع).» بلی محمد بن حنفیه به نمایندگی از امام سجاد(ع) چهره معنوی وتقدس قیام مختار بوده است و مدرک آن را بیان خواهیم کرد. پس تهمت کیسانی گری که متاسفانه بعضی نویسندگان معاصر هم نوشته اند، بی اساس است.

می گویند: وقتی امام مجتبی(ع) در مدائن در خانه عموی مختار بستری شد، مختار به عموی خودپیشنهاد کرد که امام حسن(ع) را به معاویه تحویل دهیم! پاسخ این اتهام آن است که اولا، سند روایت ضعیف است، چون مرسل است.

ثانیا، در روایتی آمده مختار به این وسیله می خواسته عمویش را امتحان کند واگر عمویش تصمیم می گرفت که امام حسن(ع) را به معاویه تحویل دهد. اولین کسی که با او برخورد می کرد مختار بود.

ثالثا، ما قائل به عصمت مختار نیستیم، اگر فرضا این پیشنهاد از مختار صادرشده باشد، یک اشتباه و لغزش بزرگ در برهه ای از عمر اوست، و این سبب نمی شودکه ما او را به کلی ضد اهل بیت بدانیم و بر فرض اگر چنان پیشنهادی از اوصادر شده باشد، عملکرد بعدی مختار توبه عملی اوست.

می گویند: مختار ابتدا به خوارج اعتقاد داشت و بعد زیدی شد و سپس به شیعه گرایش پیدا کرد!! این نیز اتهامی بیش نیست، به ویژه آن که زیدیه سال ها بعداز مرگ مختار اعلان موجودیت کردند.

اینها برخی از اتهاماتی است که به مختار زده می شود ونسبت به شخصیتی که کاری آن چنان بزرگ انجام داد، باید انتظار اتهاماتی بیش از این را هم داشت!!

ماهیت قیام مختار
آن چه از مجموع عملکرد قیام مختار استفاده می شود، این است که او می خواسته اقتدار پیدا کند تا در سایه آن انتقام خون قاتلین کربلا رابگیرد. او همکاری بسیار خوبی با حضرت مسلم بن عقیل سفیر امام حسین(ع) داشت ودر زمان وقوع حادثه عاشورا در زندان بود.

و مشاهده جنایات ابن زیاد به ویژه بر نیزه کردن سرهای شهدا اندیشه انتقام رادر وجود او زنده کرد و بالاخره این انگیزه مقدس رابه ظهور رساند و انتقام خوب و جانانه از جنایت کاران کربلا گرفت. آنها را کوچه به کوچه تعقیب کرد و ازمخفی گاه ها به در آورد و به سزای اعمالشان رساند.

مختار می کوشید حتی الامکان مقابله به مثل کند و همان گونه که جنایت کرده اندبه سزای اعمالشان برساند، آنها را که اسب بر بدن عزیز خدا حسین تاخته بودند،او هم اسب بر بدنشان تاخت، قطعه، قطعه کرد و آن گاه آنها را سوزاند.

نقل عملکرد مختار در مورد جنایتکاران کربلا به درازا می کشد و از سبک اختصاری که در این مجموعه داریم بیرون است.

لیکن شبهه ای که در این جا طرح می شود این است که: مختار قاتلان امام حسین(ع)را«مثله » می کرد، اعضایشان را می برید و این کار حتی در جنگ با کفار ممنوع است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ایاکم والمثله و لو بالکلب العقور! از مثله کردن حتی نسبت به سگ هار بپرهیزید.» نیز از سفارش های پیوسته پیامبر(ص) به رزمندگان قبل از آغاز جنگ این بود که «لاتمثلوا» دشمن را مثله نکنید.

پاسخ به این اشکال این است که: اولا، همان گونه که گفتیم دفاع از مختار هرگزبه معنای مطلق کردن او و مهر تایید بر همه کارهای او نیست. چه بسا بتوان این کار را از اشتباهات مختار حساب کرد.

ثانیا، نهی از «مثله » در روایات به صورت مطلق نیست، بلکه در شرایط عادی است، ولی اگر وضعیت به گونه ای شد که چاره ای جز آن نبود، هم شرع و هم عقل اجازه چنین کاری را می دهند.

خوشبختانه در روایتی هم که نهی از مثله و برخی از امور دیگر آمد یک استثنادارد: «الا ان تضطروا الیها; مگر به اینها اضطرار پیدا کنید.» چه می دانیم شاید مختار در وضعیتی بود که برای زهره چشم گرفتن از دشمنان اهل بیت بایدصاعقه وار عمل می کرده و این گونه عمل کند. و به گفته بعضی از محققان «امروزوقتی ما داستان کشتار مختار پسر ابی عبیده ثقفی را می خوانیم اگر سری به کتاب های حقوقی زده باشیم، ممکن است چنان انتقامی را تا حدی خشن بدانیم و بگوییم چرا چنان کردند؟ یکی را چون گوسفند سر بریدند. یکی را شکم پاره کردند. دیگری را که تیری به فرزندی از فرزندان حسین افکنده و آن جوان دست را سپر ساخته وتیر دست و پیشانی او را شکافته بود همان کیفر دادند، دیگری را در دیگ روغن جوشان افکندند، دست و پای آن یکی را به زمین دوختند و اسبان را از روی اوگذراندند، چنان که نوشته اند در یک جا 248تن که در قتل حسین و یاران او شریک بودند این گونه کیفرها چشاندند.

مااین داستانها را می خوانیم در آن نوعی قساوت می بینیم، اما باید دانست قضاوت مردم سیزده قرن بعد در باره کردار پیشینیان درست نیست. دیگر آن که چون خشم انقلاب زبانه زد معیارها دگرگون می شود، انقلاب معمولا با خشم و قساوت همراه است، بلکه اگر خشم با انقلاب همراه نباشد، انقلاب نیست….»

ارتباط امام سجاد(ع) بااین قیام
نکته مهم و اساسی بحث ما این است که بدانیم آیا امام سجاد(ع) با این قیام در ارتباط بوده یا خیر؟

همان گونه که در مباحث گذشته آوردیم، انتظار این که بیان صریحی از امام سجاد(ع) به حمایت از قیام مختار در آن وضعیت خفقانی داشته باشیم انتظاری نابه جا و دور از واقعیت است. براین اساس ما باید به دنبال شواهد و قرائن درمورد رضایت امام(ع) به این قیام باشیم.

شواهد و قرائن نشان می دهد که امام از این قیام راضی بوده است: اولا، انقلابی های کوفه نزد محمدبن حنفیه آمدند و به او گفتند مختار قیام کرده است،نمی دانیم آیا این قیام مورد تایید است یا نه ؟ اگر مورد تایید است ماهم واردشویم. او گفت:

«قوموا بنا الی امامی و امامکم علی بن الحسین; برخیزید نزد امام من وامامتان علی بن الحسین برویم.» «فلما دخلوا علیه اخبر خبرهم الذی جاوالاجله; وقتی بر حضرت وارد شدند محمدبن حنفیه خدمت امام گزارش داد که اینان باچه هدفی آمده اند».

حضرت فرمود: «یا عم لو ان عبدا زنجیاتعصب لنا اهل البیت لوجب علی الناس موازرته و قد ولیتک هذا الامر فاصنع ماشئت; عموجان ! اگر برده سیاهی به حمایت از ما برخاست بر مردم واجب است که او را کمک کنند و من مسئولیت این امر«ورود در قیام مختار را» به تو واگذار کردم هر گونه که خواستی عمل کن.»

از این متن استفاده می شود که محمدبن حنفیه نماینده امام سجاد(ع) در این قیام بوده است. ثانیا، پس از آن که مختار سر ابن زیاد را برای امام سجاد(ع)

فرستاد و چشم امام به سر این جنایتکار افتاد حضرت در حق مختار دعا کرد وفرمود: «الحمدلله الذی ادرک لی ثاری من اعدائی و جزی المختار خیرا; خدا راشکر که خداوند انتقامم را از دشمنان گرفت، خداوند به مختار جزای خیر دهد.»

شیخ حسن صاحب معالم، در کتاب «التحریرالطاوس » می گوید: علما ترحیم امام برکسی را دلیل بر حسنش می گیرند، تا چه رسد به امثال این تعابیر. با توجه به این دو شاهد می توان حمایت امام سجاد(ع) از این قیام را فهمید و بر داشت کردکه این قیام با اذن امام(ع) بوده است. فقیه و رجالی بزرگ معاصر مرحوم آقای خویی گوید: «و یظهر من بعض الروایات ان هذا کان باذن خاص من السجاد(ع);ازبعضی روایات استفاده می شود که این قیام به اذن خاص امام سجاد(ع) بوده است.»

این کوتاه سخنی پیرامون امام سجاد(ع) و قیام توابین و مختار بود که به مناسبت ایام محرم و صفر تحریر شد. به یاری خداوند در مقاله آینده دنباله بحث از سیره امام علی(ع) را پی خواهیم گرفت.

انشاءا…
 

مجله معارف اسلامی تیر، مرداد و شهریور 1386، شماره 68
گزیده ای از پژوهش های ارسالی شماره 66 - موضوع پژوهش (1)مبارزات سیاسی و اجتماعی امام سجاد (ع) در یک نگاه
 
 
 
حسینعلی متقی نیا، شماره اشتراک 1751، از ساری

امام سجاد (ع) چهارمین امام معصوم شیعیان است. پدرش امام حسین (ع) و مادرش بانویی از بانوان شاه زاده و ملکه ایران، دختر یزدجرد بود که در جنگ بین اسلام و امپراتوری ایران، اسیر شد. نقل شده است که وی شب قبل از اسارت، نحوه به اسارت در آمدنش را در خواب دیده بود و این که همسر کسی شده که بسیار نورانی است.(1)

درباره تولد آن حضرت چند روایت وجود دارد. ابن صباغ، تولد آن حضرت را ظهر روز پنج شنبه پنجم شعبان سال 38 هجری در شهر مدینه نوشته است.(2) سید بن طاووس، ولادت ایشان را روز پنج شنبه پانزدهم جمادی الاولی ذکر کرده و در «اعلام الوری» جمادی الآخر ثبت شده است.

معتمدترین اخبار آن است که تولد امام زین العابدین (ع) در روز یک شنبه پانزدهم جمادی الاولی سال 83 هجری می باشد.(3)

القاب و کنیه ها
زین العابدین، زین الصّالحین، وارث علم النبیّین، المجتهد، الزکی، الامین، البکاء و…، از القاب امام سجاد (ع)، و ابوالحسن، الخاص، ابومحمد، ابوالقاسم(4) و… از کنیه های آن بزرگوار می باشد.

آن حضرت دو سال از دوران امامت امام علی (ع)، ده سال از امامت امام مجتبی (ع) و ده سال از امامت پدر بزرگوارش را درک کرد و بعد از آن به مدت 34 سال امامت و هدایت جامعه اسلامی را بر عهده داشت.(5)

فرمانروایان دوران امام سجاد (ع)
اعظم جمشیدی، شماره اشتراک 11328، از فلاورجان

یزید بن معاویه (64 - 61 ه . ق)؛ عبد الله بن زبیر (73 - 61 ه . ق)؛ معاویة بن یزید (چند ماه از سال 64 ه . ق)؛ مروان بن حکم (نه ماه از سال 65 ه . ق)؛ عبدالملک بن مروان (85 - 65 ه . ق) و ولید بن عبدالملک (94 - 86 ه . ق) از جمله فرمانروایان عصر امامت آن حضرت بودند.

این دوران، دورانی ناامید کننده برای امام سجاد (ع) بود، زیرا حکومت های جور آن زمان، چنان عرصه را بر امام و یاران او تنگ کرده بودند که در همه جا ترس و وحشت حکم فرما بود.

برای آشنایی بهتر با وضعیت اجتماعی آن دوران، به زندگی و سلطنت یکی از فرمانروایان عصر امام سجاد (ع) اشاره می کنیم.

حکومت عبدالملک
در دوران امامت امام سجاد (ع)، سردم داران حکومت، آشکارا به مقدسات اسلامی توهین می کردند و حکومت اسلامی به حکومتی خودکامه تبدیل گردیده بود. از طرف دیگر، حاکمان نیز بی احترامی های زیادی در حق مردم روا می داشتند.

عبدالملک، فردی بسیار حیله گر بود که پس از مرگ پدرش به حکومت رسید. تاریخ نویسان درباره او حرف های ضد و نقیضی زده اند؛ از جمله گفته اند: وی سرگرم تلاوت قرآن بود که خبر مرگ پدرش مروان و آغاز خلافت خود را دریافت کرد. با شنیدن این خبر، قرآن را بست و گفت: اکنون میان من و تو جدایی افتاد و دیگر مرا با تو کاری نیست.(6)

حامد طاهری پلنگرد، شماره اشتراک 11027، از ایوان غرب

بدون شک به اسیری رفتن اهل بیت امام حسین (ع) در به ثمر رساندن قیام آن حضرت، نقش بسیار مؤثری داشته است، زیرا اگر آنان در طول اسارت با کمال بردباری و شهامت، فاجعه کربلا را برای مردم بازگو نمی کردند و نیز مردم از نزدیک آنان را نمی دیدند، هرگز شهادت امام تا این حد شهرت پیدا نمی کرد و بنی امیّه و به ویژه یزید تا این اندازه مفتضح و رسوا نمی شدند.

در میان بازماندگان فاجعه کربلا بیش از همه، امام زین العابدین (ع) و زینب کبری (علیهما السلام) در بیدار ساختن مردم مؤثر بودند. امام سجاد (ع) با آن که به هنگام شهادت پدرش بیمار بود و از شهادت پدر و برادران و یاران امام (ع) دلی اندوهگین داشت، در عین حال این رنج ها مانع انجام وظیفه اش نشد و از هر فرصتی برای روشن ساختن افکار مردم استفاده کرد.

حماسه امام سجاد (ع) در کوفه
عباس زارعی، شماره اشتراک 1829، از میناب

با آن که امام سجاد (ع) فاصله کربلا تا کوفه را در آن شرایط سخت با سکوت گذراند و زبانش به یاد حق، مترنّم بود و با کسی جز اهل بیت (ع) حرف نمی زد، اما با ورود به شهر کوفه، زبان به سخن باز کردو مخصوصاً در کاخ ابن زیاد چهره پلید یزیدیان را بر ملا ساخت.

ابن زیاد ملعون قبل از آن که اسرا را وارد قصر خود (دارالاماره) کند، اذن عمومی داد که هر کس می خواهد، به قصر وارد شود. آن گاه دستور داد تا آل الله را وارد دارالاماره کنند. سپس سر مبارک امام حسین (ع) را مقابل او گذاشتند و او بی شرمانه به وسیله چوب دستی خود به سر مبارک آن حضرت می زد… در این هنگام رو به امام سجاد (ع) کرد و گفت: اسمت چیست؟

امام فرمود: علی بن الحسین هستم.

ابن زیاد: مگر علی بن الحسین را خدا نکشت؟

امام (ع): برادر بزرگ تری داشتم که او نیز علی نامیده می شد و مردم او را کشتند.

ابن زیاد: مردم نکشتند، بلکه خدا او را کشت.

امام (ع): البته خدا هر جانی را هنگام مرگ می گیرد و هیچ کس بدون اذن تکوینیِ الهی نمی میرد.(7)

این حاضر جوابی و حریم نگرفتن امام (ع)، برای ابن زیاد، سنگین و غیر قابل تحمل بود. لذا دستور داد گردن آن حضرت را بزنند. هنگامی که عقیله بنی هاشم، زینب کبری خود را سپر آن حضرت کرده و ابن زیاد ملعون را از تصمیم وقیحانه اش نهی می کرد، امام سجاد (ع) بر آشفت و گفت: «ابالقتل تُهدّدنی؟ اما علمت ان القتل لنا عاده و کرامتنا الشهاده؛(8) آیا ما را به قتل تهدید می کنی؟ آیا تاکنون نفهمیدی که کشته شدن، عادت ما و شهادت، کرامت و فخر ماست؟»

وضعیت سیاسی - اجتماعی شام
علیرضا ولی زاده، شماره اشتراک 12302، از گناباد

شام از هنگامی که به قلمرو مسلمانان در آمد تا عصر امام سجاد (ع)، فقط حاکمان و فرمانروایان طایفه بنی امیّه را در خود دیده بود. مردم این سرزمین نه محضر پیامبر (ص) را درک کرده بودند و نه روش اصحاب صالح آن حضرت را. شامیان، اسلام را در چهره امویان دیده بودند و فقط آنان را بازماندگان و خاندان پیامبر می دانستند. تمام تلاش حکومت این بود که مردم شام را در جهل و بی خبری نگاه دارند.

وظیفه خطیر امام سجاد (ع) آن بود که در چنین شهری، اهل بیت عصمت را به شامیان بی خبر بشناساند تا آنان رهبران حقیقی اسلام را دریابند.(9)

منشور جاوید در معرفی اهل بیت (ع)
از درخشان ترین صفحات زندگی امام سجاد (ع)، سخنان شکننده و افشاگرانه او در مسجد اموی بود. امام علی بن الحسین (ع) در لباس اسارت همان جهاد عظیمی را انجام داد که حسین بن علی (ع) در کربلا در قالب خون و شهادت به انجام رسانده بود. او با یک خطبه غرّا، انقلابی شگفت در قلمرو امپراتوری شام به وجود آورد و تحولی بزرگ در مردم آن سامان ایجاد نمود.

روزی یزید، خطیب درباری خود را به منبر فرستاد و او در مذمت و نکوهش علی و حسین (علیهما السلام) و مدح معاویه و یزید سخن گفت. ناگاه امام سجاد (ع) از میان جمعیت فریاد بر آورد:

«وای بر تو ای خطیب! خشنودی خلق را به خشم خداوند خریدی و جایگاهت را در آتش دوزخ قرار دادی!؟»

آن گاه از یزید خواست تا رخصت دهد بالای منبر برود و سخنی چند برای مردم بگوید. یزید علی رغم این که هیچ گونه تمایلی به این کار نداشت و گفته بود که اگر آن جوان بر فراز منبر برود خاندان ابوسفیان را رسوا خواهد کرد، با اصرار مردم به علی بن الحسین (ع) اجازه سخن داد.

آن گاه امام سجاد (ع) چنین فرمود: مردم! خداوند به ما خاندان پیامبر «شش» امتیاز ارزانی داشته و با «هفت» فضیلت بر دیگران برتری بخشیده است. شش امتیاز ما این است که خدا به ما علم، حلم، بخشش و بزرگواری، فصاحت، شجاعت و محبت بخشیده که مکنون در دل های مؤمنان است.

هفت فضیلت ما این است که پیامبر برگزیده خدا از ماست، صدیق (علی بن ابی طالب) از ماست، جعفر طیّار از ماست، شیر خدا و شیر رسول او (حمزه سیدالشهدا) از ماست، دو سبط این امت (حسن و حسین) از ماست، زهرای بتول (یا مهدی امت) از ماست.

ای مردم! هر کس که مرا می شناسد که می شناسد و هر کس که نمی شناسد، خود را به او می شناسانم.

من پسر مکه و منایم، من پسر زمزم و صفایم، من فرزند آن بزرگواری هستم که حجرالاسود را با گوشه عبا برداشت…

منم فرزند علی مرتضی، منم فرزند کسی که آن قدر با مشرکان جنگید تا زبان به لا اله الا الله گشودند … .

منم پسر فاطمه زهرا، سرور زنان جهان، منم فرزند خدیجه کبری، من پسر آنم که او را به ستم به خون کشیدند و سرش را از قفا بریدند، من پسر آنم که تشنه جان داد و تن او بر خاک کربلا افتاد و عمامه و ردای او را ربودند در حالی که فرشتگان آسمان در گریه بودند… من پسر آنم که سرش را بر نیزه نشاندند و زنان او را از عراق به شام به اسیری بردند. در این هنگام صدای گریه مردم بلند شد. یزید که ترسید شورش بر پا شود، به مؤذن دستور داد اذان بگوید. وقتی به «اشهد انّ محمداً رسول الله» رسید، امام از بالای منبر رو به یزید کرد و گفت:

«آیا محمد جدّ من است یا جدّ تو؟ اگر بگویی جدّ توست، دروغ گفته ای و حق را انکار کرده ای و اگر بگویی جدّ من است، پس چرا فرزندان او را کشتی!؟»

شامیان حاضر در مسجد که تحت تأثیر تبلیغات امویان در غفلت به سر می بردند و خاندان پیامبر را نمی شناختند، با این خطبه امام سجاد (ع) متوجه واقعیت شدند، به همین دلیل یزید از ادامه خطبه جلوگیری کرد و سپس برای کسب وجهه عمومی، گناه را به گردن ابن زیاد انداخت.

افشاگری های امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) چنان امویان را رسوا ساخت که مجاهد بن جبیر، یکی از شخصیت های اسلامی آن روزگار، می گوید: به خدا قسم، عموم مردم، یزید را لعنت کردند و به او عیب گرفتند و از او روی گرداندند.(10)

عظمت و شخصیت امام سجاد (ع)
حسن میرزایی، شماره اشتراک 2774، از رشت

شخصیت و عظمت آن حضرت به اندازه ای بود که دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داده بود. یزید بن معاویه پس از واقعه «حرّه» دستور داد تمام مردم مدینه در مقام برده با وی بیعت کنند، اما امام سجاد (ع) از این فرمان استثنا شده بود.(11)

در روایات تاریخی آورده اند که: هشام بن عبدالملک، خلیفه اموی، برای مراسم حج به مکه آمده بود. به هنگام طواف، فشار جمعیت چنان بود که به استلام (لمس) حجرالاسود موفق نشد. به ناچار در کناری نشست تا خلوت شود. در این هنگام حضرت امام زین العابدین (ع) وارد مسجد الحرام شد و به طواف پرداخت. مردم با مشاهده آن بزرگوار راه را برای او باز کردند و آن حضرت به آسودگی حجرالاسود را استلام فرمود.

هشام از مشاهده عظمت امام و احترامی که مردم به آن حضرت نهادند، سخت ناراحت شد. فردی از شامیان از هشام پرسید: این مرد کیست که مردم چنین او را بزرگ می دانند؟ هشام از بیم آن که مبادا همراهان وی به امام (ع) گرایش پیدا کنند در پاسخ گفت: او را نمی شناسم. فرزدق که شاعری معروف و آزاده بود، سخن هشام را شنید، بی درنگ در پاسخ وی به پا خاست و گفت: من او را می شناسم. سپس قصیده ای طولانی در مدح و عظمت و معرفی امام سرود؛ اشعار وی چنان شیوا و برای هشام، کوبنده بود که خلیفه اموی را از شدت ناراحتی وادار به عکس العمل کرد و دستور داد او را به زندان ببرند.(12)

دوره تاریک و سیاه
لیلا فارغیان، شماره اشتراک 1440، از سنقر

در آن روزی که حسین بن علی (ع) شهید شد، در سراسر جوامع اسلامی بیش از یکی دو سه تن مسلمان واقعی باقی نمانده بود. امام صادق (ع) می فرماید: «اِرتدّ الناس بعد الحسین الا ثلثه؛ پس از حسین (ع) تمام مردم به سوی کفر بازگشتند، مگر سه نفر که هنوز در عقاید خود استوار بودند.»

این روایت، تابلوی زنده و گویایی است که قیافه جامعه اسلامی آن روز را در برابر ما قرار می دهد. در چنین دوره تاریک و سیاهی بود که امام علی بن الحسین (ع) می بایست زمام امور را در دست گیرد و به نام انجام وظیفه امامت، اسلام را از یک سقوط قطعی و مسلّم نجات بخشد. فاصله اسلام با مرگ و نابودی، بیش از یک قدم نبود، در و دیوار ممالک اسلامی از تیرگی گناه سیاه شده بود و می رفت تا یک باره به سوی جاهلیت برگردد و بت، جای گزین خدا شود و مسجدها بت کده گردند و ظلم و ستم بر عدالت چیره شود. قدرت ها همه در دست مخالفان اسلام بود و ناجوان مردانه می کوبیدند و جلو می رفتند. در چنین شرایط سخت و خطرناکی بود که می بایست امام سجاد (ع) پا به میدان مبارزه بگذارد و با تمام کژی ها و انحرافات مبارزه کند.

از یک طرف، امکانات زین العابدین (ع) برای وصول به این هدف بزرگ در حد صفر بود و از طرف دیگر، قدرت های مادی و ظاهری نیز همه در اختیار دشمن بود. او اکنون به صورت یک انسان اسیر، در چنگ خون آلود دشمن قرار دارد، مردم همه سنگ امویان را به سینه می زنند و طرف داران خاندان نبوت و آنان که قطب قلب و دلشان به یاد خدا می تپید، همه و همه در خاک و خون غوطه ور شده اند. امام (ع) از کربلا به سوی کوفه رفت تا در لباس اسارت، تبلیغات عظیم خود را علیه ایجاد کنندگان صحنه کربلا شروع کند. در دوره اول تلاش امام این بود که هر چه بیشتر باطن ننگین دودمان اموی را در برابر مردم ظاهر سازد و عقربک توجه آنان را از کشش به سوی این خاندان ستم گر، منحرف گرداند.

باید آزادی فکر در جامعه های اسلامی تأمین شود و روح مردم از سیطره حکومتِ وحشت و ترور یزید خارج گردد. پس از وصول به این هدف است که امام (ع) می تواند دوره دوم زندگی خود را با ورود به مدینه و پس از مرگ یزید که دو سال بعد از واقعه عاشورا رخ داد، آغاز کند و توجه به خدا و فضیلت را در روح مردم زنده گرداند.

تجدید حیات اسلام
مرضیه ولی پور، شماره اشتراک 8044، از اهر

بیشترین دوران امامت حضرت سجاد (ع) مصادف بود با دوران خلافت عبدالملک بن مروان که مدت 21 سال طول کشید. با توجه به فضای سیاسی آن زمان که رعب و اختناق شدیدی در جامعه حکم فرما شده بود و با کنترل و تسلط شدیدی که حکومت جبار اموی برقرار ساخته بود، مسلّماً هرگونه جنبش و حرکت مسلّحانه، محکوم به شکست بود و لذا امام سجاد (ع) با تدبیری سنجیده کوشید احساسات سطحی مردم را مهار کند و سعی داشت تا ابتدا مقدمات لازم را فراهم آورد و عناصری صالح را برای شروع کاری بزرگ (تجدید حیات اسلام و بازآفرینی جامعه اسلامی) تأمین کند و جان خود و تعداد بسیار معدود یاران قابل اتکای خود را حراست نماید و میدان را در برابر حریف رها نکند. تا زنده است و تا از چشم جست وجوگر و هراسان دستگاه بنی امیّه پنهان است، به مبارزه ای بی امان، ولی پنهان مشغول باشد و آن گاه ادامه این راه را که بی گمان به سرمنزل مقصود بسیار نزدیک تر بود، به امام پس از خود بسپارد.

امام چهارم با یک سلسله برنامه های ارشادی و فرهنگی و تربیتی، مبارزات غیر مستقیم خود را آغاز کرد و امامت را به صورت مخفی و با تقیّه و در زمانی دشوار عهده دار گردید.(13)

زنده نگه داشتن خاطره عاشورا
از آن جا که شهادت امام حسین (ع) و یاران آن حضرت، برای حکومت اموی بسیار گران تمام شده و مشروعیت آن را زیر سؤال برده بود و برای آن که این فاجعه فراموش نشود، امام با گریه بر شهیدان و زنده نگه داشتن خاطره آنان، مبارزه منفی خویش را ادامه می داد.

روزی خدمت گزار آن حضرت عرض کرد: آیا غم و اندوه شما تمام نمی شود؟ حضرت فرمود: وای بر تو! یعقوب پیامبر که فقط یکی از دوازده پسرش ناپدید شده بود، در فراق او آن قدر گریست که چشمانش نابینا شد و از شدّت اندوه کمرش خم شد، در حالی که پسرش زنده بود و کاملاً از یافتن او ناامید نگشته بود؛ ولی من ناظر کشته شدن پدرم، برادرم، عمویم و هفده نفر از بستگانم بودم که پیکرهایشان در اطرافم نقش زمین شده بود، پس چگونه ممکن است غم و اندوه من پایان یابد؟!(14)

پند و ارشاد امت
از آن جا که امام چهارم در عصر اختناق زندگی می کرد و نمی توانست مفاهیم مورد نظر خود را به صورت آشکار و صریح بیان کند، از این رو از شیوه موعظه استفاده می کرد.

تأمل در این موعظه ها نشان می دهد که امام با روش حکیمانه و بسیار زیرکانه ای، ضمن این که مردم را نصیحت و موعظه می کرد، آن چه را که می خواست در ذهن آنان جا بگیرد، القا می نمود. و این، بهترین شکل انتقال افکار و اندیشه درست اسلامی در آن شرایط بود، زیرا این مباحث، در عین حال که اثر و نتیجه سیاسی داشت و بر ضد دستگاه حاکم بود، حساسیت حکومت را بر نمی انگیخت.

امام ضمناً مسئله «امامت»؛ یعنی سیستم حکومت اسلامی و رهبری جامعه اسلامی را به وسیله امام معصوم، روشن می کرد و مردم را به غاصبانه بودن حاکمیت حاکمان زور و کفر و سردم داران فاسق و منافق، آگاه می ساخت و به آنان تفهیم می کرد که حکومتی مانند حکومت «عبدالملک»، حکومتی غیر اسلامی و غیر شرعی است.

نشر احکام و آثار تربیتی و اخلاقی
یکی دیگر از فعالیت های امام (ع) در عصر خویش، نشر احکام اسلام و تبیین مباحث تربیتی و اخلاقی بود. امام در این زمینه، گام های بلند و بزرگی برداشتند، به طوری که دانشمندان را به تحسین و اعجاب وا داشته است؛ چنان که دانشمند بزرگ جهان تشیّع، شیخ «مفید» در این زمینه می نویسد: «فقهای اهل تسنّن، به قدری علوم از او [امام سجاد (ع)] نقل کرده اند که به شمارش نمی گنجد، و مواعظ و دعاها و فضایل قرآن و حلال و حرام، به حدی از آن حضرت نقل شده است که در میان دانشمندان مشهور است و اگر بخواهیم آنها را شرح دهیم، سخن به درازا می کشد… .»(15)

نمونه ای از تعالیم تربیتی و اخلاقی که از امام چهارم به یادگار مانده، مجموعه ای است به نام «رساله حقوق» که امام طی آن، وظایف گوناگون انسان را چه در پیش گاه خدا و چه درباره خویشتن و دیگران، بیان نموده است.(16)

امام سجاد (ع) و واقعه حرّه
سمیه صفاکیش، شماره اشتراک 11650، از آران و بیدگل

از جمله وقایع اسف بار عصر امام سجاد (ع) که به دست عمّال جنایت کار اموی در مدینه صورت گرفت، «واقعه حرّه» بود. پس از واقعه عاشورا، اهل مدینه به رهبری عبداللّه بن حنظله، امویان و یاران و موالیان آنان را که قریب به یک هزار نفر بودند و نیز خانه مروان بن حکم را محاصره کردند و سپس وی و اطرافیان او را با خفت و خواری از شهر راندند. بزرگان بنی امیّه هنگام خروج، قسم یاد کردند که اگر توانستند مانع یورش لشکر یزید به مدینه شوند و اگر قادر نبودند، به شام بروند و با لشکر یزید همراهی نکنند.(17)

چون خبر قیام مردم مدینه و اخراج امویان به یزید رسید، وی مسلم بن عقبه را که مردی سال خورده و از سرسپردگان دربار بنی امیّه بود، با پنج هزار نفر(18) برای سرکوبی نهضت به مدینه فرستاد و به وی گفت: «طی سه روز هر چه دارند از اموال و اثاث منزل و سلاح و طعام، همه را غارت کن و در اختیار سپاه بگذار.»(19)

سپاه شام به مدینه یورش برد و پس از وقوع جنگی خونین بین دو گروه، قیام شکست خورد. مسلم به مدت سه روز دست سپاهیان خویش را در کشتن مردم و غارت شهر باز گذاشت و شامیان جنایاتی مرتکب شدند که قلم از نوشتن آن شرم دارد تا آن جا که «مسلم» از مردم مدینه به عنوان «برده یزید» بیعت گرفت.(20)

همراهی نکردن امام سجاد (ع) با قیام مدینه
هر چند قیام حرّه جهات مثبتی چون ضدیت با بنی امیّه و عهده داری قیام به دست مردمانی عابد و زاهد را با خود به همراه داشت، اما جهاتی منفی نیز داشت که موجب شد امام سجاد (ع) از شرکت در آن، امتناع ورزد:

الف - این قیام، ماهیت اصیل شیعی نداشت و دقیقاً در خط زبیر قرار داشت، چرا که عبدالله بن زبیر در میان صفوف شورشیان، نفوذ زیادی داشت و امام (ع) نمی خواست افرادی چون عبدالله قدرت طلب، ایشان را پل پیروزی قرار دهد.

از سوی دیگر، یزید نیز از اهل مدینه دلِ خوشی نداشت، چرا که آنان قاتلان پدران وی در جنگ بدر و دیگر جنگ ها بودند. هم چنین اهل مدینه در شورش علیه عثمان و کشتن او نقشی اساسی داشتند.(21) بدین روی، سپاه شام نیز شعارشان در این جنگ، یالثارات عثمان (ای خون خواهان عثمان) بود.(22)

ب - رهبری این نهضت با عبدالله بن حنظله بود و در این باره، هیچ گونه نظرخواهی از امام (ع) نشده بود. اما چون رهبران شورش، افرادی مؤمن و صالح بودند و انتقاد و اعتراض های آنان به حاکمیت یزید کاملاً به جا و درست بود، امام حرکت آنان را تخطئه نکرد.

ج - از بزرگ ترین اشتباهات سران قیام حرّه این بود که شهر مدینه را مرکز حرکت خود قرار دادند و با این عمل، نهایت اهانت و هتک حرمت را در حق شهر پیامبر (ع) روا داشتند، در حالی که ائمه اطهار این کار را تأیید نکرده بودند؛ چنان که امام حسین (ع) در قیام خود، برای جلوگیری از خون ریزی در خانه خدا و حفظ حرمت کعبه، این شهر را ترک کردند.

با ارزیابی اوضاع و ملاحظه اختناق شدیدی که پس از شهادت امام حسین (ع) به وجود آمده بود، امام سجاد (ع) شکست نهضت مدینه را پیش بینی می کرد و می دیدند که کمترین همکاری شان با مبارزان، خطرناک ترین پی آمدها را برای شیعه به دنبال دارد. از این رو، حفظ اقلیت شیعه برای آینده، امام (ع) را از شرکت در چنین قیامی باز می داشت.

سحر دریایی، شماره اشتراک 15429، از محمودآباد

در این واقعه، مردم مدینه در سرزمین «حرّه» که سنگستان مدینه بود، با لشکر مسلم روبرو شدند و جنگ شدیدی رخ داد و عده بسیاری از مردم مدینه به شهادت رسیدند. سرانجام مردم مدینه به مرقد مطهّر پیامبر (ص) پناهنده شدند، ولی سپاهیان مسلم دست بردار نبودند و به مسجد النّبی نیز حمله کردند و افراد بسیاری را به شهادت رساندند. در چنین شرایطی، مسلم بن عقبه، مردم را برای بیعت با یزید مجبور می کرد و هر کس بیعت نمی کرد گردن او را می زد. مردم از ترس جان خود بیعت می کردند، ولی امام سجاد (ع) و علی بن عبدالله بن عباس بیعت نکردند.(23)

نجات امام سجاد (ع) و پناهندگی چهار صد خانواده به او
امام سجاد (ع) در حادثه دل خراش حرّه، سالم ماند و به مرقد مطهّر پیامبر (ص) پناهنده شد و این دعا را خواند: «خدایا! ای پروردگار آسمان های هفت گانه و آن چه در سایه آنهاست و ای پروردگار زمین های هفت گانه و آن چه در پشت آنهاست، ای پروردگار عرش عظیم و پروردگار محمد (ص) و دودمان پاکش، پناه می برم به تو از گزند او (مسلم بن عقبه) و من تو را در برابر او قرار دادم و از درگاهت می خواهم که خیر او را به من برسانی و مرا از شرّ او کفایت نمایی.»

آن گاه امام سجاد (ع) نزد مسلم بن عقبه رفت. مسلم، تا یک لحظه قبل از ورود ایشان با کمال خشم و عصبانیت به خاندان نبوت ناسزا می گفت ولی همین که امام سجاد (ع) را مشاهده کرد، بر اثر ترس، لرزه بر اندامش افتاد، در برابر آن حضرت برخاست و احترام شایانی کرد و او را در کنار خود نشاند و با نهایت خضوع گفت: آن چه را شما بخواهید پذیرفته است. امام سجاد (ع) از جمعی شفاعت کرد و مسلم آنها را آزاد نمود.(24)

آن حضرت، چهار صد نفر از مردم مظلوم مدینه را با اهل و عیالشان نزد خود آورد و به آنها پناه داد.

قیام مختار
محمدرضا ثامنی، شماره اشتراک 650، از سنقر

مختار، فرزند ابوعبیدة بن مسعود ثقفی در سال اول هجرت در شهر طائف متولد شد. وی در دوران خلافت عمر، همراه پدرش به مدینه آمد.

مختار قبل از واقعه کربلا، یکی از شیعیان معروف کوفه بود و لذا هنگامی که مسلم بن عقیل به کوفه فرستاده شد، در منزل او اقامت کرد و در زمان حکومت نظامیِ ابن زیاد به زندان افتاد.

در تمام مدتی که واقعه کربلا رخ داد مختار در زندان بود تا این که با وساطت «عبدالله بن عمر»، شوهر خواهرش، از زندان رهایی یافت. مختار در زندان ابن زیاد بسیار شکنجه شد و بر اثر شلاق هایی که خورده بود یک چشم خود را از دست داد. و این به دلیل وحشتی بود که ابن زیاد از تحریکات مختار علیه امویان داشت. بنابر این دستور داد ظرف سه روز کوفه را ترک کند. مختار پس از آن به مکه رفت و با ابن زبیر (حاکم وقت کوفه) بیعت کرد تا با همکاری هم علیه امویان اقدام کنند، اما وجود اختلاف نظرها مانع همکاری آنها شد.

مختار مجدداً به کوفه بازگشت. آمدن او به کوفه مصادف با آمادگی توّابین برای خروج از شهر بود، اما چون مختار اعتقادی به اقدام سلیمان نداشت به صراحت گفت: سلیمان، با جنگ و سیاست آشنا نیست.

تبلیغات مختار سبب کندی کار توّابین شد و عده ای از آنان به مختار پیوستند. هنگامی که خبر شکست و بازگشت توّابین به کوفه رسید، مختار در زندان بود. او ضمن نوشتن نامه تسلیتی برای رفاعة بن شداد، رحمت و درود بر سلیمان فرستاد و با تمجید از او، از بازماندگان توّابین خواست تا آماده قیام شوند.

در محیطی که مختار برای قیام زمینه چینی می کرد، گرایش های شیعی از ویژگی های آشکار آن بود. مردم آن سامان علی رغم همه بی وفایی ها و عقب گردهایی که در حمایت از خاندان علی (ع) از خود نشان داده بودند، قلباً شرافت و فضیلت خاندان علی (ع) را باور داشتند و از سوی دیگر، سستی ها و کندی های گذشته، آنان را ملامت می کرد.

مختار شرایط را به درستی دریافته بود، از این رو می بایست حرکت خویش را به گونه ای با خاندان علی (ع) مرتبط سازد. چنین بود که در آغاز کار، خود را نماینده محمد حنفیه (فرزند علی بن ابی طالب) معرفی کرد. حمایت محمد حنفیه باعث پشتیبانی شیعیان از مختار گردید و چیزی نگذشت که هفده هزار نفر با او بیعت کردند.

شورش مختار در تاریخ چهاردهم ربیع الاول سال 66 آغاز شد. مختار گروهی را به فرماندهی ابراهیم بن اشتر نخعی به جنگ حاکم کوفه فرستاد که آنها با شعار «یا منصور امت» و «یالثارات الحسین» که جهت گیری اصلی جنبش مختار بود، توانستند عبدالله بن مطیع، والی کوفه را شکست داده و کوفه را پایگاه مرکزی قیام خود قرار دهند.

در مرحله بعد، مختار به موصل لشکر کشید و بر آن نواحی تسلط یافت. پس از آن از قاتلان واقعه کربلا انتقام گرفت که در اولین اقدام 284 اسیر را که در جنگ کربلا حضور داشتند، کشت و در مرحله بعد، سه هزار نفر دیگر از کسانی را که در واقعه کربلا شرکت داشتند، به قتل رسانید که از جمله آنان، شمر بن ذی الجوشن، عمر سعد و پسرش بود.

موضع امام سجاد (ع) در برابر قیام مختار
در زمان جنبش مختار، امام سجاد (ع) در مدینه به سر می برد. گفته اند هنگامی که مختار موفق شد در کوفه شیعیان را به سوی خود جذب کند، از امام سجاد (ع) استمداد جست، اما امام روی خوش نشان نداد.(25) چنین موضعی از جانب امام با توجه به سیاستی که تا به آخر دنبال کرد، منطقی به نظر می رسید. امام پس از حادثه کربلا دریافته بود که امکان احیای این جامعه مرده با در دست گرفتن رهبری آن وجود ندارد. به علاوه، درگیر شدن در یک حرکت سیاسی، با وجود قدرت دیگر احزاب، خطراتی در پی داشت که به ریسک آن نمی ارزید.

برخی روایات، در مدح مختار است و نشان می دهد که امام سجاد (ع) از او و کارهایش راضی بوده است. از آن حضرت روایت شده که فرمود: سپاس خدای را که انتقام خون ما را از دشمنانمان گرفت و خداوند به مختار جزای خیر دهد.»(26)

از امام باقر (ع) نقل شده که فرمود: «به مختار ناسزا نگویید، زیرا از قاتلان ما انتقام گرفت و زمینه ازدواج زنان بی سرپرست ما را فراهم آورد و در شرایط سختی و تنگ دستی به ما کمک رساند.»(27)

عبادت و بندگی امام سجاد (ع)
نجمیه جعفری سیریزی، شماره اشتراک 5109، از سیریز

امام زین العابدین (ع) در عبادت و بندگی خدا، گوی سبقت را از همگان ربود، تا آن جا که همه معترفند او آقا و زینت عبادت کنندگان است. آن قدر پیشانی بر خاک سایید که همه مواضع سجده اش پینه بست و به همین دلیل آن بزرگوار را «ذوالثفنات» (دارای پیشانی پینه بسته) نامیدند.(28) چون می خواست وضو بگیرد، رنگ چهره اش دگرگون می شد، وقتی از علت آن جویا می شدند، می فرمود: «اتدرون بین یدی من ارید أن أقوم؛(29) آیا می دانید در مقابل چه کسی می خواهم بایستم؟»

وقتی از کنیز او خواستند تا آن بزرگوار را به طور مختصر توصیف کند، چنین گفت: «من هیچ گاه در روز برای وی طعامی نیاوردم و در شب برای او بستری نگستراندم.»(30)

امام سجاد (ع) آن قدر به عبادت و راز و نیاز با خدا انس داشت که حتی افرادی چون زهری - که مدتی شاگرد امام بود و بعدها از علمای درباری شد - به عبادت و خلوص حضرت سجاد عشق می ورزید؛ چنان که نقل شده: «کان الزهری اذا ذکر علی بن الحسین، یبکی و یقول: زین العابدین».(31)

زهری می گوید: «در روز قیامت ندا می دهند که سید عابدان زمان خود، برخیزد؛ در آن وقت علی بن الحسین (ع) بر خواهد خاست.»

شیخ مفید از طاووس یمانی نقل می کند که: «شب هنگام داخل حجر اسماعیل شدم. علی بن الحسین (ع) نیز وارد حجر شد و به نماز ایستاد، وقتی به سجده رفت، با خود گفتم: یکی از بهترین افراد اهل بیت (ع) به نماز ایستاده، گوش کنم چه می گوید. پس شنیدم که در سجده می فرمود: بنده کوچک تو نیازمند درگاه تو و گدای تو خواهنده از تو در پیش گاه توست.

طاووس گوید: این دعا را در هیچ اندوهی نخواندم، مگر آن که برطرف شد.(32)

پیوند محراب با میدان نبرد
عبدالحمید ثامنی، شماره اشتراک 725، از سنقر

حضرت امام سجاد (ع) هرگاه آماده نماز و عبادت خداوند می شد، رنگ چهره اش گاه زرد و گاه گل گون می گشت و بیم از خداوند در اندامش متجلّی می شد و چنان نماز می گزارد که گویی آخرین نماز اوست. چون به سجده می رفت تا دیر زمان در سجده می ماند و چون سر بر می داشت قطرات عرق بر بدنش جاری بود. هماره تربت پاک پدرش سیدالشهدا (ع) را همراه داشت و جز بر آن، پیشانی نمی نهاد.(33)

امام سجاد (ع) این گونه محراب را با میدان نبرد و نماز را با شهادت و مناجات نیمه شب را با مناجات حسین (ع) بر خاک های تفتیده کربلا و یاد خدا را با یاد راهیان راه حق پیوند می زد و این چنین به نماز و عبادتش جهت می بخشید.

عبادت های طولانی امام سجاد (ع) برای مردم پیام بیداری و رهنمایی به سوی عزت و آزادی و دین داری و ظلم ستیزی داشت، چرا که وقتی سر بر خاک شهیدان کربلا می نهاد به همگان اعلام می کرد که نماز من، نماز انزوا، نماز رهبانیت، نماز فرار از واقعیت های زمان نیست؛ نمازی است چونان نماز حسین (ع) در نیم روز گرم کربلا و در میدان شهادت.

اهمیت صحیفه سجادیه
معصومه آبکار، شماره اشتراک 9107، از خرمدره

از آثار معنوی ارزش مندی که از امام سجاد (ع) به یادگار مانده، کتاب های گران سنگ صحیفه سجادیه و رسالة الحقوق می باشد.

هنگامی که از حوزه علمیه قم یک نسخه صحیفه سجادیه برای دانشمند بزرگ اهل تسنّن و صاحب تفسیر «الجواهر» ارسال شد و او با این کتاب ارجمند مواجه گردید، درباره آن نوشت: کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یگانه یافتم که مشتمل بر علوم و معارف و حکمت هایی است که در غیر آن یافت نمی شود. حقّاً از بدبختی ماست که تاکنون به این اثر گران بهای جاوید از میراث های نبوت و اهل بیت، دست نیافته ایم.(34)

بسیاری از مردم بی خبر، امام را با لقب بیمار می شناسند و فکر می کنند که ایشان همواره در تمام عمر در بستر بوده اند. اما این واقعیت ندارد؛ آن بزرگوار فقط مدت کوتاهی، آن هم در کربلا بیمار بودند و این مسئله نیز یکی از حکمت های خداوند متعال بود تا ایشان زنده بمانند و برای آینده اسلام مفید باشند.

«در حقیقت، خداوند بزرگ او را به وسیله بیماری اش حفظ فرمود تا یزیدیان از او دست باز دارند و با ماندن او رشته امامت ادامه یابد و آینده اسلام و امت تأمین گردد.»(35)

حج های حضرت سجاد (ع)
طاهره ولی زاده، شماره اشتراک 8730، از گناباد

یکی از عبادت هایی که امام سجاد (ع) به شدت به آن علاقه داشت و در طول حیات خود بارها بدان اقدام کرد، تشرّف به خانه خدا و انجام مناسک حج بود.

آن حضرت هنگام شروع حج چهره شان تغییر می کرد و رنگ صورتشان عوض می شد. نقل است که وقتی امام سجاد (ع) «لباس احرام می پوشیدند رنگش از یاد خدا و جلال او تغییر می کرد و چنان در جذبه معنویت حق قرار می گرفت که از گفتن «لبیک» نیز ناتوان می گشت. همراهان حضرت با دیدن وضع معنوی وی به شدت تحت تأثیر قرار گرفته و می پرسیدند، چرا «لبیک» نمی گویید؟ و امام در پاسخ می فرمود: «بیم آن دارم که لبیک بگویم ولی خداوند در جوابم ندا دهد: «لا لبیک».

امام سجاد (ع) و مسائل فرهنگی
مهدی ریاحی بنی، شماره اشتراک 11112، از شهرکرد

در عصر امامت زین العابدین (ع) جامعه اسلامی در یک بحران فکری و عقیدتی وحشت ناکی فرو رفته بود. سه عامل اساسی در این بحران نقش داشت:

1) فاصله گرفتن جامعه از مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و ایجاد محدودیت های سیاسی به وسیله جلوگیری از گفتن و نوشتن حدیث؛

2) توطئه دستگاه های حکومتی در جهت دامن زدن به اختلافات فکری و مشغول کردن مردم به مسائل کم اهمیت؛

3) گسترش دامنه فتوحات و در پی آن، مسلمان شدن سریع و بدون برنامه قوم ها و ملت های گوناگون با فرهنگ های متفاوت.

مهم ترین فعالیت های آن حضرت در این شرایط به پنج بخش اساسی تقسیم بندی می شود:

الف) هشدار درباره عقاید غالیان
امام، هم بر جریان های منحرف فکریِ درون جامعه شیعه نظارت داشت و هم بر جریان های انحرافی دیگران. حضرت وقتی می دید که بعضی از شیعیان گرفتار عقیده غلو شده اند و ممکن است امامان را از شأن بندگی بالاتر برده و به الوهیت آنها معتقد شوند، سخت با آنان مبارزه کردند. به گروهی از شیعیان فرمودند: آن طور که اسلام را دوست دارید، ما را نیز دوست داشته باشید و ما را از حد خودمان بالاتر نبرید.(36)

ب) مبارزه با جبرگرایی
از جریان های خطرناک در زمان امام سجاد (ع)، رواج اعتقاد به جبر از طرف دستگاه حاکم بود. از مروّجان این تفکر می توان به معاویه اشاره کرد، زیرا وقتی عایشه از او پرسید: چرا یزید را به جانشینی خویش برگزیدی، گفت: «خلافت یزید قضا و حکم الهی است و بندگان خدا حق دخالت در آن را ندارند.»(37)

هم چنین وقتی یزید کشته شدن امام حسین (ع) را مشیّت و کار خدا معرفی کرد، حضرت فرمود: «پدرم را مردم کشتند، نه خدا.»(38)

ج) مبارزه با مشبّهه
در عصر امام سجاد (ع)، توحید خالص؛ یعنی منزّه دانستن خداوند از تشبیه به مخلوق به دست فراموشی سپرده شد و با بهره گیری از عالمان دین فروش، عقیده به تجسیم و تشبّه رواج یافت.

آن حضرت وقتی می شنید گروهی ذات مقدس حق تعالی را به مخلوقات تشبیه کرده و قائل به جسمیّت خدا شده اند، ناراحت می شد و نزد قبر رسول خدا (ص) می رفت و دست به دعا بر می داشت و در آن دعا، بطلان این عقیده را نیز اعلام می کرد.

د) مبارزه با متصوّفه و زاهد نمایان
یکی از کارهای بسیار مهم امام (ع)، خط بطلان کشیدن بر روش زاهد نمایانی بود که از دنیا بریده بودند و در برابر مردم عصر خویش، هیچ گونه احساس مسئولیتی نمی کردند و فقط به عبادت و ریاضت می پرداختند.

در سالی که مردم مکه و حاجیان برای طلب باران به گروهی از همین عابدان زاهد نما متوسل شدند و آنان دعا کردند ولی اجابت نشد، امام نزد آنان رفت و خطاب به آنها فرمود: آیا در بین شما کسی نیست که خداوند رحمان او را دوست داشته باشد؟

گفتند: «ای جوان! ما فقط وظیفه دعا داریم و اجابت از آن اوست.»

امام (ع) فرمود: «از کعبه دور شوید! چه این که اگر یکی از شما محبوب خداوند رحمان می بود، دعایش اجابت می شد.»

سپس حضرت نزدیک کعبه رفت و به سجده افتاد و دعا کرد. هنوز دعایش تمام نشده بود که باران گرفت.(39)

ه) مبارزه با عالمان درباری
حاکمان ستم گر اموی برای آن که بتوانند بر مسلمانان حکومت کنند، چاره ای جز جلب اعتقاد قلبی آنان به مشروعیت آن چه انجام می دادند، نداشتند. در جامعه اسلامی آن روزگار، افراد زیادی بودند که دستگاه خلافت را اسلامی می پنداشتند و این به دلیل اقدامات بسیار دستگاه های اموی، برای مشروع جلوه دادن حاکمیت خویش بود.

یکی از این اقدامات، جذب محدّثان و عالمان دینی به دربار بود تا حدیث هایی را از زبان پیامبر (ص) یا صحابه بزرگ آن حضرت به نفع خویش جعل کنند تا بدین وسیله زمینه فکری پذیرش حکومت آنان در جامعه آماده شود.

محمد بن مسلم زهری، یکی از عالمان درباری بود که به نفع حکومت اموی کتاب می نوشت و جعل حدیث می کرد و از این طریق به اهداف شوم آنان کمک می نمود.(40)

پینوشت ها:
1) حسین عمادزاده، چهارده معصوم، ص 673.

2) فصول المهمه، ص 183.

3) حسین عمادزاده، چهارده معصوم، ص 183.

4) همان، ص 672.

5) شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 137.

6) سیوطی، تاریخ الخلفا، ص 216.

7) آل عمران (3) آیه 145.

8) بحارالانوار، ج 45، ص 117 و 118 و مقتل خوارزمی، ج 2، ص 44.

9) سیدغلامحسین حسینی، «سرفصل هایی از حرکت سیاسی امام سجاد (ع) در نهضت کربلا»، مجله حکومت اسلامی، سال هفتم، زمستان 1381، ص 368.

10) همان، ص 372 - 370.

11) اعیان الشیعه، ج 1، ص 636؛ بحارالانوار، ج 46، ص 138؛ کامل ابن اثیر، ج 4، ص 113 - 112؛ به نقل از: تاریخ اسلام، (چاپ سپاه پاسداران)، ص 107.

12) امالی سیدمرتضی، ج 1، ص 66؛ اعیان الشیعه (ده جلدی)، ج 1، ص 634؛ بحارالانوار، ج 46، ص 127 - 125؛ به نقل از: تاریخ اسلام، (چاپ سپاه پاسداران)، ص 108 - 107.

13) تاریخ یعقوبی، تعلیق از: سیدمحمد صادق بحرالعلوم، ج 3، ص 27 و 29.

14) بحارالانوار، ج 46، ص 108.

15) شیخ مفید، الارشاد، ص 260.

16) سیدجعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ص 188.

17) ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ج 1، ص 230.

18) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 250.

19) ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، تحقیق از: علی شیری، ص 232؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ص 372.

20) تاریخ یعقوبی، ص 250؛ بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق از: سهیل زکار و ریاض زرکلی، ص 364.

21) بلاذری، انساب الاشراف، ج 5، ص 348.

22) ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ج 1، ص 231.

23) تتمّة المنتهی، ص 39 - 38.

24) همان، ص 40 - 39.

25) رسول جعفریان، تاریخ خلفا، ص 546.

26) اعیان الشیعه، ج 1، ص 636.

27) همان.

28) یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ص 303.

29) شیخ مفید، الارشاد، ص 143.

30) شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 272.

31) ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج 3، ص 135.

32) شیخ مفید، الارشاد، ص 144 - 143.

33) احمد ترابی، امام سجاد جمال نیایشگران، ص 64.

34) زندگانی امام سجاد (ع)، تهیه و تنظیم از: هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق، ص 29.

35) رضا شیرازی، شام غریبان، ص 18.

36) ابن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص 218.

37) ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ج 1، ص 205.

38) طبرسی، الاحتجاج، ص 311.

39) همان، ص 317 - 316.

40) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 261.