مکانیزم ماشه‌ (که در انگلیسی به آن Snapback Mechanism گفته می‌شود) یک ابزار حقوقی و سیاسی در چارچوب توافق هسته‌ای ایران (برجام/JCPOA) است. این سازوکار به گونه‌ای طراحی شده است که در صورت نقض تعهدات اعلام‌شده، امکان بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران — بدون نیاز به رأی‌گیری — فراهم گردد.

نحوه عملکرد مکانیزم ماشه

طرح شکایت در کمیسیون مشترک برجام

هرگاه یکی از اعضای برجام (ایالات متحده [تا پیش از خروج]، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین) تشخیص دهد ایران به تعهداتش پایبند نبوده، می‌تواند شکایت را به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد. این کمیسیون شامل نمایندگان ایران و کشورهای عضو است (تجارت نیوز, https://divanekherad.com/).

حل اختلاف در سطوح بالا

کمیسیون مشترک برای بررسی شکایت ۱۵ روز زمان دارد و این مدت در صورت توافق طرفین قابل تمدید است. اگر اختلاف حل نشد، موضوع به وزرای خارجه و سپس به هیأت مشورتی (داوری) ارجاع می‌شود، که این مراحل هم تا حدود ۳۵ روز ادامه پیدا می‌کند (ساتین ⭐️, خبرآنلاین).

ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل

در صورتی که شکایت همچنان حل نشده باقی بماند، کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد (ساتین ⭐️, خط سلامت).

آغاز شمارش معکوس ۳۰ روزه

پس از ارجاع به شورای امنیت، شورای امنیت ۳۰ روز برای تصویب قطعنامه‌ای با هدف ادامه تعلیق تحریم‌ها فرصت دارد. اگر این قطعنامه تصویب نشود — یا توسط اعضای دائم وتو شود — بازگشت تحریم‌ها به‌طور خودکار انجام می‌شود (MHS, ساتین ⭐️, https://divanekherad.com/, تجارت نیوز).

عدم امکان وتوی بازگشت تحریم‌ها

نکته مهم این است که در این روند، بازگشت تحریم‌ها قابل وتو نیست؛ بلکه رأی‌گیری صرفاً درباره «ادامه تعلیق تحریم‌ها» انجام می‌شود. اگر قطعنامه تعلیق تصویب نشود یا وتو شود، فرآیند بازگشت تحریم‌ها خودکار اجرا می‌شود (https://divanekherad.com/, ساتین ⭐️, وکیل از ما).

مبانی حقوقی (مواد 36 و 37 برجام)

این مکانیزم بر پایه بندهای ۳۶ و ۳۷ توافق برجام استوار است. ماده ۳۶ فرآیند حل اختلاف را مشخص کرده و ماده ۳۷ بازگشت خودکار تحریم‌ها در صورت عدم تصویب قطعنامه را پیش‌بینی می‌نماید (MHS, ساتین ⭐️).

بازگشت تحریم‌ها — خودکار و بدون رأی‌گیری

در صورتی که شورای امنیت نتواند در بازه ۳۰ روزه قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند، تحریم‌های لغوشده به‌طور خودکار دوباره اعمال می‌شوند — این بازگشت، هیچ‌گونه رای‌گیری یا اجماع لازم ندارد (https://divanekherad.com/, خط سلامت, تجارت نیوز).

نمونه عملی: آمریکا و مکانیزم ماشه در سال ۲۰۲۰

در سال ۲۰۲۰، پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، دولت ترامپ تلاش کرد مکانیزم ماشه را به‌کار اندازد. با این حال، سایر اعضای برجام (به‌ویژه اروپا) این اقدام را غیرقانونی دانستند؛ چرا که از نظر آن‌ها، آمریکا پس از خروج دیگر «شرکت‌کننده» محسوب نمی‌شود و بنابراین حق استفاده از مکانیزم ماشه را ندارد (تجارت نیوز, خط سلامت, خبرآنلاین).

به‌روزرسانی جدید (اوت ۲۰۲۵)

به‌تازگی، در ۲۸ اوت ۲۰۲۵، منابع خبری گزارش دادند که وزیران خارجه فرانسه، آلمان، بریتانیا و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به وزیر خارجه آمریکا اعلام کرده‌اند که قصد دارند مکانیزم ماشه را علیه ایران فعال کنند. آن‌ها اظهار نموده‌اند ایران در طول چند سال گذشته به تعهدات برجام عمل نکرده است. فرایند فعال‌سازی ۳۰ روز به طول خواهد انجامید و تلاش می‌شود پیش از آغاز ریاست‌جمهوری روسیه در شورای امنیت در اکتبر، این سازوکار نهایی گردد (Axios).

جمع‌بندی ساده مراحل

مرحلهشرح1شکایت عضو برجام به کمیسیون مشترک2بررسی و حل اختلاف (۱۵–۳۵ روز)3ارجاع به شورای امنیت4شورای امنیت ۳۰ روز برای تصویب ادامه تعلیق فرصت دارد5در صورت عدم تصویب، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند6بازگشت تحریم‌ها قابل وتو نیست 

نتایج و پیامدها

این سازوکار ابزار قدرتمندی برای اعضا فراهم می‌کند تا در مقابل نقض تعهدات اقدام سریعی داشته باشند، بدون نیاز به توافق گسترده در شورای امنیت.

از نگاه حقوقی، این مکانیزم غیرمعمول است چون امکان جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها (نه اجرای آن) در دستان عضو شاکی قرار دارد.

از منظر سیاسی، در صورت فعال‌سازی، می‌تواند تبعات گسترده اقتصادی، دیپلماتیک و امنیتی برای ایران داشته باشد.

Axios

در اینجا «نمونه» یا رخدادی واقعی از فعال‌سازی (یا تلاش برای فعال‌سازی) مکانیزم ماشه را بررسی می‌کنیم:

نمونه‌های واقعی و اخیر

1. تلاش آمریکا در سال ۲۰۲۰

در آن سال، آمریکا با استناد به بندهای قطعنامه ۲۲۳۱، خواستار بازگرداندن تحریم‌های لغو‌شده علیه ایران از طریق مکانیزم ماشه شد. با این حال، سایر اعضای برجام — به ویژه اروپا — این اقدام را نپذیرفتند و ادعا کردند آمریکا از توافق خارج شده و «شرکت‌کننده» محسوب نمی‌شود. در نتیجه، درخواست فعال‌سازی ماشه توسط آمریکا ناکام ماند (مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی).

2. تهدیدات اخیر توسط سه کشور اروپایی (E3) در سال ۲۰۲۵

فرانسه، آلمان و بریتانیا (معروف به E3)، در اواسط سال ۲۰۲۵، هشدار دادند که اگر ایران به تعهدات برجامی پایبند نباشد، ممکن است مکانیزم ماشه را فعال کنند:

مذاکرات دیپلماتیک در واکنش به تهدید اروپایی‌ها در ژوئیه و اوت ۲۰۲۵ انجام شد، اما به بن‌بست رسید (ویکی‌پدیا, AP News).

سپس، این سه کشور به همراه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، به ایالات متحده اطلاع دادند که قصد دارند ماشه را فعال کنند تا تحریم‌های سازمان ملل را بازگردانند. آن‌ها ابراز امیدواری کردند این روند قبل از ریاست‌جمهوری روسیه بر شورای امنیت در اکتبر نهایی شود چرا که از ماه اکتبر امکان وتوی قطعی وجود دارد (Axios, AP News).

همزمان، تهران هشدار داد که اگر ماشه فعال شود، «پیامدهایی» در پی خواهد داشت (Reuters).

3. تأثیر تهدید ماشه بر اقتصاد ایران

مثلاً، به‌دنبال اعلام تهدیدهای اروپایی درباره فعال‌سازی ماشه، ارزش ریال ایران به سطح بی‌سابقه‌ای نزدیک شد و به بیش از یک میلیون ریال در برابر دلار رسید. این افت اقتصاد کشور را تحت فشار بیشتری قرار داد (AP News).

جمع‌بندی نمونه‌ها

سال/دورهبازیگرانرخداد / نتیجه۲۰۲۰آمریکاتلاش ناموفق برای فعال‌کردن ماشهجولای–اوت ۲۰۲۵فرانسه، آلمان، بریتانیا + اروپاتهدید و آغاز روند رسمی برای ماشهامروز (اوت ۲۰۲۵)تأثیر بر اقتصاد ایرانسقوط شدید ریال؛ فعال‌سازی در حال انجام 

AP News

Axios

AP News

در مواجهه با خطر فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تهران — چه از منظری دیپلماتیک و چه اقتصادی — می‌تواند با راهکارهای چندوجهی از تشدید بحران جلوگیری کند. در ادامه، چند گزینه کلیدی برای مقابله یا کاهش آثار احتمالی آن را مرور می‌کنیم:

۱. بازگشت به گفت‌وگو و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

تمدید همکاری با آژانس و فراهم‌کردن دسترسی کامل به سایت‌های هسته‌ای، مسیر اصلی برای تحت‌فشار قرار ندادن اروپا به فعال‌سازی ماشه است. این همکاری چه به‌صورت مستقیم و چه از طریق میانجیگری‌های منطقه‌ای قابل پیگیری است. (وال استریت ژورنال, AP News)

پیشنهادات اروپایی برای تعویق ماشه در ازای از سرگیری شفاف‌سازی و مذاکرات هسته‌ای قابل بررسی و پذیرش هستند. حتی یک تعویق زمان‌بندی‌شده می‌تواند فرصت لازم برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک را فراهم سازد. (Reuters, Eurasia Review)

۲. پیشنهاد «راه‌میانه» (Third Way)

بر اساس راهکار «third way» که توسط تحلیل‌گران اروپایی مطرح شده، E3 (بریتانیا، فرانسه، آلمان)‌ می‌توانند یک تمدید زمانی محدود برای مکانیسم ماشه پیشنهاد دهند—مثلاً یک سال تعویق—و در مقابل، توقف یا کاهش غنی‌سازی اورانیوم را به‌عنوان محرک مذاکره در نظر بگیرند. (Eurasia Review, ECFR)

۳. تکیه بر اهرم‌های دیپلماتیک و ائتلاف‌های چندجانبه

همکاری با روسیه و چین برای اعمال فشار بر اروپایی‌ها تا از اقدام یک‌جانبه منصرف شوند، از جبهه‌های مهمی است که ایران در دستور کار دارد. (National Security Journal, ویکی‌پدیا)

همچنین، استفاده از فضای مجمع عمومی سازمان ملل برای فعال‌کردن مکانیسم‌های دیپلماتیک غیرمستقیم و کاهش احتمال اقدام قاطع E3 می‌تواند کارساز باشد. (AP News, Reuters)

۴. مدیریت اقتصادی و روانی داخلی کشور

با وجود تهدیدات بین‌المللی، تأثیر روانی بازگشت تحریم‌ها می‌تواند با اقدامات هدفمند داخلی کاهش یابد. بانک مرکزی می‌تواند با تحلیل فنی و مواجهه آرام با بازار ارز، از نوسانات شدید جلوگیری کند. (WANA)

همچنین، بیان صریح این واقعیت که تحریم‌های سازمان ملل (UN) نسبت به تحریم‌های آمریکا تاثیر کمتری بر اقتصاد ایران دارند، در کاهش شتاب وحشت عمومی موثر است. (WANA)

۵. ارائه واکنش متناسب از منظر سیاسی

سیاست رسمی دولت مبنی بر ارائه‌ «پاسخی متناسب و متوازن» در صورت فعال‌شدن ماشه، می‌تواند مانعی سیاستی در مسیر فعال‌سازی باشد. (WANA)

این واکنش می‌تواند از ابعاد حقوقی (خروج از نپ‌تی) تا تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای و هسته‌ای متنوع باشد، البته با رعایت هشدارهای بین‌المللی.

جمع‌بندی: نقشه راه پیشنهادی برای مقابله

اولویتراهکار پیشنهادیهدف کلی۱. دیپلماسی فعالازسرگیری کامل همکاری با آژانس و گفتگو با E3جلوگیری از فشاری که ماشه را واجد اجرا می‌کند۲. پیشنهاد تعویق موقتاجرای طرح «third way» با E3حفظ امکانات مذاکره به‌جای رویارویی فوری۳. جبهه چندجانبهبهره‌گیری از روسیه و چین، استفاده از فضاهای دیپلماتیک بین‌المللیافزایش هزینه سیاسی برای کشورهای فعال‌کننده۴. کنترل روانی اقتصاداقدام فعال بانک مرکزی، اطلاع‌رسانی فنیکاهش شوک‌های اجتماعی و اقتصادی۵. واکنش رسمی و متناسباعلام پاسخ حقوقی و سیاسی دقیق در صورت ماشهایجاد بازدارندگی در تصمیم‌گیران خارجی 

وال استریت ژورنال

Reuters

AP News