قفسه خانواده/آشنایی با کتاب صحیفه سجادیه

مجله طوبی تیر 1388 - شماره 34

 
 
 
دعا، پیوندی عمیق میان انسان و پروردگار است که اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح آدمی دارد. به همین دلیل، دعا در اسلام و دیگر ادیان آسمانی، جایگاه ویژه ای دارد.

دعاهای امام سجاد(ع) از عمیق ترین و پرمفهوم ترین ادعیه و مناجات هایی است که از پیشوایانمان به ما رسیده و در میان بشر موجود است. از طرفی، این دعاها تنها سلاح برنده و مؤثر امام سجاد(ع) بوده است و آن حضرت در برابر سیل هجوم ستم و تجاوز و انحراف حاکمان وقت، رسالت الهی و نورانی خود را در قالب دعا متبلور ساخت؛ زیرا امام سجاد(ع) در آن دوران اختناق همواره زیر نظر حاکمان اموی بود و آمدوشد حضرت را به شدت کنترل می کردند. آنها، آن بزرگوار را خانه نشین کرده و در خانه ایشان را به روی شیعیان بسته بودند و نمی گذاشتند مردم به راحتی از معارف الهی امام استفاده کنند.

دعاها و مناجات های این امام همام، به نام صحیفه سجادیه معروف است و پس از قرآن و نهج البلاغه، بزرگ ترین و غنی ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می رود، به طوری که بزرگان شیعه آن را اخت القرآن، انجیل اهل بیت(ع) و زبور آل محمد(ص) نامیده اند.[1]

مرحوم مجلسی در مورد دلیل نام گذاری صحیفه به زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل بیت(ع) چنین می نگارد: «همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود(ع) و عیسی بن مریم(ع) جاری شد، صحیفه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید ساجدین، علی بن الحسین زین العابدین(ع) جریان یافت».[2]

برخی مباحث صحیفه به قرار زیر است:

1. مسائل اعتقادی: «توحید خالص، اسماء الله، نبوت و محبت به نبی مکرم(ص)، امامت، معاد»؛ 2. اسلام؛ 3. فرشتگان؛ 4. مباحث اخلاقی؛ 5. طاعات؛ 6. ذکر و دعا؛ 7. سیاست؛ 8. اقتصاد؛ 9. مسائلی درباره انسان و جهان؛ 10. مسائل اجتماعی؛ 11. علم؛ 12. تاریخ؛ 13. مسائل مربوط به بهداشت و سلامت جسم و آرامش روانی؛ 14. مسائل نظامی و یک سلسله مباحث دیگر.[3]

هریک از این مباحث دارای زیرمجموعه های خاص خود است. امام سجاد(ع) در همه موضوع ها، با شیوه ای ابتکاری و نوآوری منحصربه فرد، تصویر روشنی از معارف اسلامی و جامعه اسلامی زمان خویش را ارائه می دهد و تکلیف مسلمانان را بیان می کند.

بعضی از دعاها آن قدر پرمغز و عمیق و آموزنده است که می توان مکتب اخلاقی اسلام را از آن استنباط کرد. محققان اسلامی، دعای مکارم الاخلاق را بهترین نمونه برای معرفی مکتب اخلاقی اسلام شمرده اند.[4]

صحیفه سجادیه کامله
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه ای از 75 دعا و نیایش است که امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و برادرش زید بن علی، آن را در دو نسخه نوشته اند.

متوکل بن هارون، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، می گوید:

پس از سفر حج، یحیی بن زید بن علی را ملاقات و او را از حزن و ناراحتی امام صادق(ع) درباره شهادت زید بن علی آگاه کردم و در ضمن به او گفتم که امام صادق(ع) فرمود: یحیی نیز همانند پدرش کشته خواهد شد.

پس از صحبت هایی (که در مقدمه صحیفه آمده است)، یحیی مجموعه ای نفیس از ادعیهِ امام سجاد(ع) را که به خط جناب زید بوده است، به متوکل می سپرد تا پس از کشته شدن او به دست بنی امیه نیفتد.

متوکل این مجموعه را به امام صادق(ع) عرضه و با نوشته امام محمدباقر(ع) مقابله می کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی یابد. او از مجموعه 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می نویسد که در مجموعه حاضر، تنها 54 دعای آن موجود است.

صحیفه سجادیه به منزله یک دائرة المعارف علوم بشری است و آنچه انسان برای سعادت خود بدان نیاز دارد در آن یافت می شود که اصول اعتقادات، احکام، فروعات دین و معارف توحیدی و عرفانی، اصول اخلاقی و مسائل اجتماعی و سیاسی از آن جمله اند.[5]

اگر کمی عمیق تر این دعاها را بررسی کنیم، درمی یابیم که این دعاها فقط دعای محض و نیایش عادی و عرفی نیستند، بلکه در ضمن دعاها یک سلسله مسائل علمی و حساس ترین مسائل حقوقی و روانی و تربیتی بازگو شده که بیانگر محتوای غنی و معارف والای این کتاب ارزشمند است.

نگارش، جمع آوری و نسخه های موجود صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه از معدود کتاب های نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م 413) در کتاب الارشاد، خزاز قمی در کتاب کفایه الاثر و شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود و نجاشی در کتاب رجال به این کتاب اشاره کرده اند. ابن شهر آشوب آن را مشهور به «زبور آل محمد(ص)» و «انجیل اهل بیت(ع)» خوانده است که حاکی از شهرت و جایگاه کتاب است. قطب راوندی، سید بن طاووس، شهید اول ، کفعمی و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در کتاب های خود آورده اند.[6]

صحیفه سجادیه از پرنسخه ترین کتاب های حدیثی است. نسخه های خطی این کتاب در ایران، بیش از سه هزار نسخه است. اگرچه بسیاری از این نسخه ها، برگرفته از نسخه مجلسی اول(ره) است و بدین سبب، این نسخه ها تفاوت چندانی با هم ندارند.

اسناد صحیفه سجادیه
از نظر بسیاری از عالمان، صحیفه کامله سجادیه از کتاب های مشهور و متواتر است و نیاز به سند ندارد، افزون بر آنکه دارای مضامینی عالی و از معجزه های قولی امام سجاد(ع) است.

مرحوم مجلسی اول، تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از 650 طریق می داند.[7] به همین سبب بسیاری از علما ادعیه کتاب صحیفه را مستفیض و متواتر خوانده اند.

فصاحت و بلاغت صحیفه و اشتمال آن بر علوم و معارف الهی، نشانه مهم دیگری است که انتساب آن به مقام امامت را تأیید می کند. مرحوم وحید بهبهانی در بیان نمونه های روایاتی که قوت متن آنها به انتساب به ائمه(ع) گواهی می دهد، از صحیفه سجادیه نام برده است.[8] آیت الله بروجردی نیز انتساب صحیفه به امام سجاد(ع) را از بدیهیات دانسته است.[9] از طرفی، مقبولیت عمومی صحیفه در نزد علمای شیعه و نقل ادعیه و انتساب مسلم آن به امام سجاد(ع) اعتماد به این کتاب را افزون می کند.[10]

امام خمینی(ره) نیز مضمون عالی و فصاحت و بلاغت و مقبولیت این کتاب در نزد اصحاب امامیه را، موجب وثوق آن شمرده است.[11]

ایشان همچنین در وصیت نامه خود، صحیفه سجادیه را از افتخارات شیعه خوانده است.

متمم صحیفه سجادیه
ادعیه امام سجاد(ع) بسیار بیشتر از صحیفه سجادیه مشهور بوده است. ازاین رو بعضی از علما با تألیف متمم صحیفه سجادیه، دیگر دعاهای آن حضرت را جمع آوری کرده اند که به خلاصه ای از آنها اشاره می کنیم:

1. الصحیفة الثانیه: تألیف حر عاملی (م 1104).

2. الصحیفة الثالثه: تألیف میرزا عبدالله افندی.

3. الصحیفة الرابعه: تألیف میراز حسین نوری.

4. الصحیفة الخامسه: تألیف علامه سید محسن امین.

شروح و ترجمه های صحیفه سجادیه
شرح و حاشیه: صحیفه سجادیه، شروح و حواشی متعدد و متنوعی دارد که مشخصات بسیاری از آنها در کتاب الذریعه آمده است.

نخستین شرح در دسترس، شرح کفعمی (م 905 قمری و صاحب کتاب بلد الأمین و مصباح) است. در کتاب حیاة الامام زین العابدین، از 68 شرح صحیفه نام برده شده است. (صص 386 393) مشهورترین شرح صحیفه، کتاب ریاض السالکین تألیف سید علیخان مدنی است که در هفت جلد به چاپ رسیده است. شیخ بهایی نیز شرح زیبایی بر صحیفه داشته که تنها دو دعای آن به چاپ رسیده است و از علم زیاد ایشان حکایت دارد.

در سال های اخیر نیز شرحی هفت جلدی به زبان فارسی و با نام دیار عاشقان به قلم حجت الاسلام حسین انصاریان منتشر شده است.[12]

با توجه به اهمیت والای کتاب صحیفه سجادیه در نزد علما و بزرگان ما، تاکنون ترجمه های متعددی نیز از آن شده است.

در پایان امیدواریم توفیق بهره مندی و انس هرچه بیشتر با این کتاب شریف، قسمت همه ما گردد و بتوانیم غبار مهجوریت را از چهره آن بزداییم.

پی نوشت ها:
 

[1]. معالم العلماء، ص 135.

[2]. بحارالانوار، ج 107، ص 61.

[3]. الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمد حسین المظفر.

[4]. مرتضی مطهری، فلسفه اخلاق، ص 20.

[5]. حسن منتظری، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.

[6]. مجله علوم الحدیث، ش 3، ص 28.

[7] . بحارالانوار، ج 110، ص 61.

[8] . وحید بهبهانی، فوائد، ص 60.

[9] . البدر الزاهر، ص 25.

[10] . مجله علوم الحدیث، ش 3، ص 28.

[11] . المکاسب المحرمه، ج1، ص 320.

[12] . حسن منتظری، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.