علامه حلی
علامه حلی
اطلاعات فردی
نام کامل:
حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی
لقب:
آیت الله، علامه
تاریخ تولد:
۲۹ رمضان ۶۴۸ قمری
زادگاه:
حله
محل زندگی:
حله، ایران
تاریخ وفات:
۲۱ محرم ۷۲۶ قمری
محل دفن:
حرم امیرالمومنین ، نجف اشرف
شهر وفات:
حله
اطلاعات علمی
استادان:
سید بن طاووس، خواجه نصیرالدین طوسی، ابن میثم بحرانی
شاگردان:
قطب الدین رازی، فخرالمحققین
تألیفات:
کشف المراد، نهج الحق و کشف الصدق، باب حادی عشر، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، الجوهر النضید
سایر:
مرجعیت علمی شیعه، تدریس در حوزه‌های علمیه
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی:
مناظره با علمای فرقه‌های مختلف، موجب گرایش سلطان محمد خدا بنده به تشیع، ترویج مذهب شیعه در ایران
حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (۶۴۸-۷۲۶ق) معروف به علامه حلّی، فقیه و متکلم شیعه در قرن هشتم هجری. او بیش از ۱۲۰۰ کتاب در رشته‌های مختلف علمی مثل اصول، فقه، تفسیر، منطق، کلامو رجال نگاشته است که برخی از آن‌ها در حوزه‌های علمیه شیعه جزو منابع تدریس و تحقیق به شمار می‌آیند. او در گسترش فقه شیعه نقشی مهم داشت و نیز مبانی کلامی و اعتقادی شیعه را با تکیه با مبانی عقلی تبیین کرد. کتاب‌های باب حادی عشر وکشف المراد او که شرح تجرید الاعتقاد خواجه طوسی است جزء منابع اصلی مطالعه اعتقادات شیعیان به شمار می‌رود. نهج الحق و کشف الصدق، ، خلاصة الاقوال، الجوهر النضید، تذکرة الفقهاء،قواعد الاحکام و مختلف الشیعه معروف‌ترین آثار اویند.

علامه حلی نخستین کسی بود که با لقب آیت اللهخوانده شد. قطب الدین رازی، فخرالمحققین ، ابن معیه و محمد بن علی جرجانی از معروفترین شاگردان وی بودند. حضور او در ایران و در دربارسلطان محمد خدا بنده نقش موثری در رواج مذهب شیعه در ایران داشته است.
 
زندگی و تحصیل علم
او در شب جمعه ۲۹ رمضان سال ۶۴۸ قمری در شهرحله به دنیا آمد.[۱] پدرش یوسف بن مطهر ازمتکلمان و عالمان علم اصول در حله بود. [۲] او چند سال بیشتر نداشت که با راهنمایی پدرش برای یادگیری قرآن به مکتب رفت و خواندن و نوشتن را در مکتب آموخت. سپس مقدمات و ادبیات عرب و علوم فقه، اصول فقه، حدیث و کلام را نزد پدرش و دایی‌اش محقق حلی آموخت. او در ادامه، علوممنطق، فلسفه و هیئت را نزد اساتید دیگر، به‌ویژهخواجه نصیر الدین طوسی فراگرفت و قبل از رسیدن به سن بلوغ به درجه اجتهاد رسید. علامه حلی به ‌سبب کسب فضیلت‌های بسیار در سن کم در نزد خانواده و دانشمندان به جمال الدین مشهور شد.[۳]
 
جایگاه علمی
پس از مرگ محقق حلی در سال ۶۷۶ قمری کهمرجعیت شیعیان را بر عهده داشت، شاگردان وی و دانشمندان حله پس از جستجوی فردی که شایستگی زعامت و مرجعیت شیعیان را داشته باشد، علامه حلی را برای این امر مهم مناسب یافتند و او در ۲۸‌سالگی مرجعیت شیعه را بر عهده گرفت.

علامه نخستین کسی بود که به علت فضل و دانش بسیارش با لقب آیت الله خوانده شد.[۴] ابن‌ حجر عسقلانی‌ (درگذشت ۸۵۲۲ق‌) او را «آیة فی‌ الذكاء» خوانده‌ است‌.[۵] شرف الدین شولستانی، شیخ‌ بهاءالدین‌ عاملی‌ و ملا محمدباقر مجلسی‌، دراجازه‌‌نامه‌هایی كه‌ برای‌ شاگردان‌ خود نوشته‌اند، از علامه حلی با عنوان‌ «آیت‌ الله‌ فی‌ العالمین‌» یاد كرده‌اند.[۶]
 
ورود به ایران
تاریخ دقیق ورود او به ایران مشخص نیست؛ اما احتمالاً در سال‌های بعد از ۷۰۵۵ قمری و به دعوتسلطان محمد خدابنده بوده است. محمد خدابنده از پادشاهان سلسله ایلخانیان بود که بر ایران حکومت می‌کردند. تاج الدین آوی زمینه حضور علامه حلی به دربار اولجایتو را فراهم کرد. [۷] علامه وقتی وارد ایران شد در مجلسی به مناظره با دانشمندان مذاهب فقهی چهارگانه اهل سنت از جمله خواجه نظام الدین عبدالملک مراغه‌ای پرداخت. وی در این مناظره توانست ولایت و امامت علی(ع) و حقانیت مذهب شیعه را نزد پادشاه به اثبات برساند. این اتفاق باعث شد پادشاه مذهب شیعه را بر‌گزیند و نام خود را از الجایتو به سلطان محمد خدابنده تغییر دهد و تشیع را در ایران رواج دهد.[۸] منابع مختلفی نیز به تأثیر علامه حلی بر تشیع سلطان محمد خدابنده اشاره دارند.[۹]

مناظره معروف
میرزا محمدعلی مدرس در کتاب ریحانة الادب به نقل از علامه مجلسی در شرح من لایحضره الفقیهمی‌نویسد: روزی سلطان الجایتو محمد مغولیمجلسی تشکیل داد و علمای اهل سنت را جمع کرد و علامه حلی را نیز فرا خواند. علامه در هنگام ورود کفش خود را زیر بغل گرفت و به سلطان سلام کرد و در کنار او نشست. به او گفتند چرا به سلطان سجده و ادب نکردی؟ گفت: حضرت رسول‌الله سلطان‌السلاطین بود و مردم به او سلام می‌کردند و در آیه شریفه هم آمده است «فَإِذَا دَخَلْتُم بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً ».[۱۰] علاوه بر اینکه در میان ما و شما اختلافی نیست که سجده مخصوص خداست.

گفتند چرا کنار سلطان نشستی؟ گفت: چون غیر از آنجا جای خالی ندیدم و حدیث نبوی است که در حین ورود به مجلس، هرجای خالی یافتی بنشین. گفتند: نعلین چه ارزشی داشت که آن را به مجلس سلطان آوردی؟ گفت: ترسیدم حنفی‌مذهب آن را بدزدد چنان‌که رئیسشان کفش پیامبر(ص) را دزدید. حنفی‌ها معترض شدند که ابوحنیفه در زمان آن حضرت وجود نداشته است. علامه گفت فراموشم شد! گویا دزد کفش، شافعی بوده است.

همین گفتگو و اعتراض درباره شافعیان، مالکیان و حنبلیان تکرار شد. علامه رو به سلطان کرد و گفت: حالا مکشوف شد که هیچ‌یک از رؤسای مذاهب اربعه در زمان پیامبر(ص) نبوده است و آرای آنان، رأی و نظر اختراعی خودشان است؛ اما مذهبشیعه تابع امیرالمؤمنین است که وصی و برادر آن حضرت بوده و به منزله نفس و جان وی است. علامه در ادامهٔ مناظره خطبه بلیغی خواند و سلطان در انتهای مناظره شیعه شد.[۱۱]

علامه تا زمان مرگ سلطان محمد خدابنده در ایران ‌ماند و به نشر معارف و فرهنگ تشیع ‌پرداخت. همچنین در همه سفر‌ها همراه سلطان بود و به پیشنهاد او مدرسه سیاری از خیمه و چادر ساخته ‌شد تا در مواقع سفر حمل شده و در هرکجا که کاروان اقامت نمود، علامه به تدریس و مباحثه بپردازد.[۱۲]
 
اساتید
شیخ یوسف سدید الدین (پدرش)
محقق حلی‏
سید بن طاووس‏
سید احمد بن طاووس‏
خواجه نصیر الدین طوسی‏
محمد بن علی اسدی
یحیی بن سعید حلی
مفیدالدین محمد بن جهم حلی
ابن میثم بحرانی
جمال الدین حسین بن ایاز نحوی
محمد بن محمد بن احمد کشی
نجم الدین علی بن عمر کاتبی
برهان الدین نسفی
شیخ فاروقی واسطی
شیخ تقی الدین عبدالله بن جعفر کوفی
 
شاگردان
برخی از شاگردان او عبارت‌اند از:

محمد بن حسن بن یوسف حلی،فخرالمحققین (فرزند علامه)
سید عمیدالدین عبدالمطلب (خواهرزاده‌اش)‏
سید ضیا الدین عبدالله حسینی اعرجی حلی (خواهرزاده‌اش)
سید محمد بن قاسم حسنی مشهور به ابن معیه‏
رضی الدین ابوالحسن علی بن احمد حلی
قطب الدین رازی
سید نجم الدین مهنا بن سنان مدنی
تاج الدین محمود بن مولا
تقی الدین ابراهیم بن حسین آملی
محمد بن علی جرجانی
 
تالیفات
نوشتار اصلی: آثار علامه حلی
نقشه محل مقبره علامه حلی در حرم امیرالمومنین
علامه حلی در علوم مختلفی چون فقه، اصول فقه،کلام، حدیث، تفسیر، رجال، فلسفه و منطق آثار بسیاری تألیف کرده است. درباره تعداد این تألیفات اختلاف است. علامه حلی خود در خلاصة الاقوال۵۷ اثر برای خودش ذکر می‌کند.[۱۳]

سید محسن امین در اعیان الشیعه می‌نویسد: «تالیفات علامه بیش از یکصد کتاب است و من ۹۵ کتاب او را دیده‌ام که بسیاری از آنها چندین مجلدند».[۱۴] او همچنین می‌گوید کتاب الروضات آثار علامه را حدود هزار کتاب تحقیقی دانسته است.[۱۵] میرزا محمد علی مدرس نیز در ریحانة الادب[۱۶] ۱۲۰ اثر و کتاب گلشن ابرار[۱۷] حدود ۱۱۰۰ اثر برای علامه نام برده‌اند.
از آثار معروف علامه حلی می‌توان به مختلف الشیعه و تذکره الفقهاء در علم فقه، کشف المراد،باب حادی عشر و منهاج الکرامة در علم کلام،خلاصة الاقوال در علم رجال و جوهر النضید در علم منطق اشاره کرد.

علامه دو كتاب در اصول عقايد شيعه به نام‌هاینهج الحق و کشف الصدق و نیز منهاج الکرامه را تالیف نموده و به رسم تحفه به پیشگاه اولجایتو برد.[۱۸]
 
ملاقات با امام زمان(ع)
دو بار دیدار علامه حلی با امام مهدی(ع) جزو داستان‌های مشهور درباره او است.

تکمیل کتاب توسط امام
داستان نخست مربوط به نیمه‌تمام ماندن کتابی است که علامه حلی از یکی از علمای اهل سنت امانت گرفته بود تا از آن نسخه برداری کند. ولی نیمه شب خواب مانع نوشتن می‌شد در این هنگامامام مهدی(ع) وارد شده و از علامه می‌خواهد که ادامه کار استنساخ را به او واگذار کند. علامه حلی پس از بیداری می‌بیند که نسخه‌برداری کتاب تمام شده است. [۱۹] قدیمی‌ترین منبع ماجرا کتابمجالس المومنین نوشته قاضی نورالله شوشتری است. شوشتری برای این ماجرا منبع مکتوبی ذکر نکرده و می‌گوید این ماجرا در بین مؤمنین مشهور است. [۲۰]

دیدار در مسیر کربلا
ماجرای دوم در کتاب قصص العلما نوشته تنکابنی نقل شده است. و بر اساس نقل او در یکی از سفرهای علامه حلی به کربلا او در میان راه با سیدی همراه می‌شود و پس از گفتگو با او متوجه می‌شود که او شخص بسیار عالمی است و مسائل مشکل علمی خود را با او در میان می‌گذارد و جواب می‌گیرد و در این بین از او سوال می‌کند که آیا در زمان غیبت کبری امکان ملاقات با امام عصر(ع) وجود دارد؟ و همزمان تازیه از دستش می‌افتد آن شخص تازیانه را از زمین برداشته به علامه می‌دهد و جواب می‌دهد که چگونه ممکن نباشد در حالی که دست او هم‌اکنون در دست توست. علامه حلی متوجه می‌شود که آن شخص خود امام مهدی(ع) است و خود را به پای ایشان می‌اندازد. [۲۱]

تنکابنی برای این داستان منبعی ذکر نکرده و آن را به عنوان داستانی که در السنه و افواه (زبان ها و دهان ها) مشهور است نقل می‌کند. [۲۲] شاهدی که تنکابنی برای تأیید داستان ذکر می‌کند آن است که در مکالمه بین علامه و آن شخص،‌ او آدرس حدیثی در کتاب تهذیب شیخ طوسی را به علامه می‌دهد که علامه متوجه آن حدیث نبوده است. علامه پس از بازگشت به منزل آن حدیث را یافته و در حاشیه آن می‌نویسد که امام عصر(ع) مرا به این حدیث راهنمایی کرده است. تنکابنی ماجرا را از شخصی به نام ملا صفرعلی لاهیجی شاگرد سید محمد صاحب مناهل نقل کرده است. لاهیجی از استادش سید محمد نقل می‌کند که آن کتاب و آن یادداشت علامه حلی را دیده‌ است.[۲۳]
 
وفات
علامه حلی پس از مرگ سلطان محمد خدابنده در سال ۷۱۶ قمری به شهر حله بازگشت و تا آخر عمر در آنجا اقامت گزید. وی سرانجام ۲۱ محرم ۷۲۶ق در سن ۷۸ سالگی، در شهر حله وفات یافت و در حرم امیرالمومنین به خاک سپرده شد.[۲۴]
 
پانویس
↑ حسن بن یوسف بن مطهر حلی، رجال العلامه، ص ۴۸
↑ اشمیتکه، اندیشه‌های کلامی علامه حلی، ص ۲۴
↑ جمعی از مؤلفان، گلشن ابرار، ج۱، ص ۱۳۸
↑ دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل «آیت الله».
↑ عسقلانی، ج۲، ص۳۱۷
↑ مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱، ص۲۰۴-۱۰۷/۸۱.
↑ مستدرک الوسائل، ج ۲، ص۴۰۶
↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص ۲۷۹ و ۲۸۰
↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ج۲، ص ۵۷ و امین، اعیان الشیعه، ج۲۴، ص ۲۳۱ به بعد
↑ چون به خانه‌‏هايى [كه گفته شد] درآمديد به يكديگر سلام كنيد، درودى كه نزد خدا مبارك و خوش است (نور: ۶۱).
↑ مدرس، ریحانة الادب، ج ۳ و ۴، ص۱۶۹.
↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص ۱۹۷ و شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص ۳۶۰
↑ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۰۲.
↑ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۰۲.
↑ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۰۲.
↑ مدرس، ریحانه الادب، ج۳ و ۴، ص۱۷۴.
↑ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، ج۱، ص۱۴۴.
↑ اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۲۹؛الذریعة، ج۲۳، ص۱۷۲.
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۷۱
↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۷۱
↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۸۸۳
↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۸۸۳
↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۸۸۵
↑ امین، اعیان الشیعه، ج۲۴، ص ۲۲۳ و شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص ۵۷۴
 
 
منابع
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، لسان‌ المیزان‌، بیروت‌، ۱۳۹۰۰ق‌.
اشمیتکه، زابینه، اندیشه‌های کلامی علامه حلی،ترجمه: احمد نمایی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ۱۳۷۸ش.
امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶۶م.
تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳۳ق.
تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، نسخه pdf.
جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، چ۳، قم: نشر معروف، ۱۳۸۵۵ش.
حسن بن یوسف بن مطهر حلی، رجال العلامه، به اهتمام محمدصادق بحرالعلوم، نجف، حیدریه، ۱۹۶۱ میلادی
خواندمیر، غیاث الدین، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، به اهتمام جلال الدین همایی، تهران، کتابخانه خیام، ۱۳۳۳ شمسی
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، ۱۹۸۶۶ میلادی
دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل «آیت الله»[۱]
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۶۵۵ شمسی.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌، ج۱، ص۳۵، ۵۸، ج۵۱، ص۳۴۳۳.
مدرس، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب، چ۳، تهران: انتشارات خیام، ۱۳۶۹۹.