درنگی در مفهوم دعا و مناجات

مجله افق حوزه 12 تیر ماه 1392 شماره 367

 
 
سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری حوزه به مناسبت دهه پایانی شعبانیه و اهمیت دعا و مناجات در آستانه حلول ماه مبارک رمضان، در گفت‌وگو با حجة‌الاسلام و‌المسلمین میرزا احمد اسدی، مفهوم مناجات و دعا را به بحث نشسته است. حاصل این گفت‌وگو در ادامه تقدیم می‌شود.

عرفا، قرآن و دعا را یک حقیقت واحده می‌دانند و به تعبیر امام راحل «ادعیه‌ای که از ائمه اطهار(علیهم السلام) وارد شده‌اند، قرآن صاعداند». صحیفه امام/‏19/286؛ حقایقی که از بالا به پایین و از مقام اجمال به کثرت و از مقام وحدت به تفصیل می‌آید قرآن است و از مطالبی که از عالم کثرت به مقام وحدت می‌رسد تعبیر به «دعا» می‌کنند. اگر ادعیه ائمه معصومین(علیهم السلام) را بررسی کنید، به همان حقایق موجود در آیات قرآن منتهی می‌شوند، اما به زبان دیگری بیان شده‌اند.

لزوم تهیه متون عرفانی بر اساس مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام)

جا دارد در همین‌جا متعرض مقدمه‌ای شوم که در حقیقت یک آرزو است و از قدیم آرزو داشتم که با اساتیدم نیز مطرح می‌کردم، و آن این‌که چه خوب است، کتاب‌های عرفانی جدیدی بر اساس آیات قرآنی و روایات اهل‌بیت(علیهم السلام) تدوین و تنظیم گردد. چراکه عرفان نظری مصطلح که از قدیم‌الایام در حوزه‌ها رایج بوده و صد البته بسیار جامع و غنی نیز می‌باشد، مخصوصاً در مباحث توحیدی که مشحون از معارف و قواعد توحیدی است، برخی مطالب این صحف عرفانی جز از محضر وحی و مصدر عصمت ممکن نیست صادر بشود؛ به‌هر حال عرض من این است که چه می‌شد که استوانه‌های حکمت و عرفان ما مبتنی بر معارف اهل‌بیت(علیهم السلام) بنویسند، چنان‌چه علامه حسن‌زاده آملی در شرحی که بر فصوص دارند و قابل ملاحظه است، به همان سبک و سیاق سایر فصوص و با همان ادبیات و قالب، فصی بر فصوص 27گانه محی‌الدین به نام «فص حکمت العصمتیه فی کلمة‌الفاطمیه» افزوده‌اند.

لزوم توجه به معارف صادره از چشمه زلال عصمت در قالب ادعیه و مناجات‌ها

 اگر سری به نهج‌البلاغه مولا امیرالمؤمنین(ع) بزنیم، پر است از معارف توحیدی، آن هم در سطح بالا. بعضی اساتید حکمت و عرفان می‌گفتند، که چرا برخی عرفا از نهج‌البلاغه غافل بوده‌اند؟ در این خطبه‌ها نکات عمیقی پیدا می‌شود که می‌تواند منبع عرفان اصیل باشد؛ در کتب عرفانی گاهی برای بیان یک نکته علمی صفحات زیادی نگاشته می‌شود، اما همین مطلب در کلام معصوم بسیار کوتاه و گزیده و رسا بیان شده است.

مرحوم علامه شهید مطهری نیز در این باب ورودی داشته‌اند و در الهیات نهج‌البلاغه، مطالبی را نیز گفته‌اند و من هم از کتاب ایشان الهام گرفتم و بیش از 15 سال است در الهیات نهج‌البلاغه کار می‌کنم. هم‌چنین مرحوم علامه طباطبایی(قدس سره) در نوشته‌های خود به طور فراوان به نهج‌البلاغه و معارف توحیدی آن استناد می‌کنند.

بعد از نهج‌البلاغه، ادعیه صادره از مشکات نورانی خاندان عصمت می‌تواند، مهم‌ترین مأخذ دریافت معارف الهی باشد و در بین این ادعیه و مناجات‌ها از جمله مناجات شعبانیه، دارای درخشش خاصی است که انصافاً برای تبیین و تألیف و تصنیف در مقوله مسایل الهی و معرفتی بسیار بسیار بلند و بالاست. مناجات شعبانیه از مأخذ قابل توجه برای کسانی است که در سیر و سلوک علمی و عملی می‌باشند؛ خدا رحمت کند امام راحل را که بسیار به این مناجات عنایت داشتند و شاید هم وجه عنایت ایشان این بود که می‌خواستند این معارف را آرام آرام در بین حوزه‌ها متعارف کنند. البته ایشان در مقام روحی و معنوی بودند که این مطالب ایشان را دلخوش می‌کرد، اما گویا می‌خواستند رواج هم بدهند. لذا مناجات شعبانیه در بین ادعیه و سائر مناجات‌ها از منابع عظیم معرفتی ماست و جایگاه بسیار مهمی در این جهت دارد.

مناجات در لغت و اصطلاح و تفاوت آن با دعا

نکته اول این‌که، کلمه مناجات جمع نیست و از نظر رسم‌الخطی نیز باید با تای مدوّر «ة» به این صورت «مناجاة» نوشته شود و مصدر باب مفاعله می‌باشد. نکته دیگر این‌که فرق بین مناجات و دعا چیست؟ در بین امامیه از بعض ادعیه تعبیر به مناجات شده است؛ مناجات از ماده «ن ج و» است و نجوی به نوعی در بردارنده مفهوم «خلوت» نیز می‌باشد «مناجاة» گفت‌وگویی محرمانه به‌دور از دیگران و راز و نیازی سری بین عاشق و معشوق است؛ لذا مناجات، خلوت‌کردن و سری سخن‌گفتن است، اما دعا به معنای ندا دادن است و دعوت کردن و از کسی یاری خواستن می‌باشد.

نجوای مذموم و ممدوح و جایگاه آن در فقه و قرآن

گاهی اصطلاح نجوی در بین عوام به معنی درگوشی حرف‌زدن است و این مطلب در اخلاق مذموم است. در قرآن کریم هم از نجوای شیطان به‌عنوان نجوای مذموم یاد شده است «إنما‌النجوی‏ من‌الشیطان‏؛ مجادله/10»؛ البته در فقه هم مسئله نجوی مطرح شده است، مثلاً در احکام فقهی آمده است، نمازگزار می‌تواند در حال نماز هر نوع مناجاتی با خدا داشته باشد، در روایت صحیح‌السندی آمده است «لا بأس أن یتکلم‌الرجل فی صلاة‌الفریضة بکل شی‌ءٍ یناجی به ربه عزوجل»؛ من لا یحضره‌الفقیه/1/316؛ لذا در فقه هم بحث نجوی مطرح شده است که نجوی چیست؟

بنابراین انسان در نماز می‌تواند هر حرفی بزند، اما به‌عنوان مناجات، مناجات یعنی رازگویی با خدای متعال به‌طوری که مخاطب ما خدا ‌باشد؛ لذا محقق حلی در شرایع ج 1 ص 82 می‌فرماید «یجوز أن یدعو به کل دعاء یتضمن تسبیحاً أو تحمیداً أو طلب شی‌ء مباح من أمورالدنیا والآخرة قائماً و قاعداً و راکعاً و ساجداً و لا یجوز أن یطلب شیئاً محرماً و لو فعل بطلت صلاته» البته در این‌جا تعبیر به دعا می‌کنند و مراد مناجات است، مانند مناجاة شعبانیه که امام خمینی(ره)می‌فرمودند: من سراغ ندارم دعایی مانند مناجاة شعبانیه را که مورد توجه همه ائمه بوده باشد و ائمه(علیهم السلام) این دعا را در ماه شعبان می‌خواندند و مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی هم در مراقبات می‌فرمایند: «این مناجاة را اختصاص به ماه شعبان ندهید و در همه سال بخوانید و اهل معرفت در این ماه با این مناجات انس داشتند». این‌ها حرف‌هایی بود در حاشیه و خارج بحث که ان‌شاءالله همه ما بتوانیم از معارف بلند ادعیه و این مناجات بلند مرتبه بهره‌هایی ببریم.

در پایان از تلاش خبرگزاری حوزه که سعی دارد این مفاهیم ادعیه و راز و نیاز با خداوند و در فضای مجازی در اختیار جویندگان معنویت قرار دهد، قدردانی می‌کنم.