تبیین مهدویت در کوران انحرافات تاریخی
مهدویت، یکی از ریشه‌دارترین و اصیل‌ترین باورهای اعتقادی در فرهنگ شیعی است. این اندیشه نه‌تنها امید به آینده‌ای روشن در دل مؤمنان می‌کارد، بلکه محور ایستادگی تاریخی شیعه در برابر ظلم، جور، استکبار و انحراف بوده است. با این حال، در طول تاریخ، مدعیان دروغینی که به دنبال بهره‌برداری سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از این باور اصیل بوده‌اند، تلاش کردند تا خود را مصداق «منجی آخرالزمان» معرفی کنند.

در چنین فضای پرغبار و آشفته‌ای، امام جواد علیه‌السلام به عنوان امامی جوان اما خردمند، وظیفه‌ای خطیر را بر دوش کشید: تبیین دقیق، عقلانی و مستند از اندیشه مهدویت، به‌ویژه در زمانی که عباسیان و گروه‌هایی همچون واقفیه سعی در مصادره این باور داشتند.

بخش اول: زمینه‌های تاریخی پیدایش مدعیان دروغین مهدویت
۱. شورش‌های سیاسی و بسترسازی برای ادعای مهدویت
در دوران پایانی بنی‌امیه و آغاز عباسیان، فضای اجتماعی به شدت مستعد قیام‌ها و شورش‌های مردمی بود. ظلم، تبعیض، و فساد حاکمان اموی، مردم را در عطش عدالت و نجات قرار داده بود. در این فضا، عده‌ای از رهبران قیام‌ها برای جلب حمایت عمومی، خود را «مهدی موعود» معرفی می‌کردند.

نمونه‌های بارز این جریان عبارت‌اند از:

قیام زید بن علی (رحمه‌الله)
قیام نفس زکیه
قیام خراسانیان
استفاده تبلیغاتی عباسیان از لقب «مهدی»
۲. جعل روایات از سوی عباسیان
یکی از برنامه‌های اصلی عباسیان برای مشروعیت‌بخشی به خلافت‌شان، جعل احادیث درباره انتساب مهدی(عج) به خاندان عباس بود. آنان تلاش کردند چهره‌ای سیاسی و عباسی از منجی بسازند. از جمله مشهورترین این احادیث جعلی، روایت خزاعی است که ادعا می‌کند:

«المَهدیُّ مِن وُلدِ العَباس»
مهدی از نسل عباس است.

بخش دوم: موضع امام جواد علیه‌السلام در برابر مدعیان دروغین مهدویت
۱. واکنش به جریان واقفیه
واقفیه، یکی از انحرافات بزرگ در تاریخ شیعه است. آنان پس از شهادت امام موسی کاظم علیه‌السلام، مدعی شدند آن حضرت نمرده و او همان مهدی موعود است. این تفکر باعث ایجاد انحراف جدی در جامعه شیعی شد.

امام جواد علیه‌السلام با بیانی محکم و همراه با استدلال، با این دیدگاه مقابله کرد. از منظر ایشان، اعتقاد به امام زنده، مشخص و معصوم، امری ضروری در تداوم دین است و توقف بر امام قبلی مساوی با قطع ولایت است.

۲. تحلیل روایت عبدالعظیم حسنی
یکی از مهم‌ترین منابع اعتقادی درباره مهدویت، گفت‌وگوی عبدالعظیم حسنی با امام جواد(ع) است. در این روایت امام می‌فرمایند:

«قائم ما همان مهدی است… سومین از فرزندان من است.»
در ادامه، حضرت نشانه‌هایی دقیق از ظهور مهدی(عج) ارائه می‌دهند که هرگونه ادعای شتاب‌زده یا دروغین را نفی می‌کند:

تعداد یاران مخلص: ۳۱۳ نفر به عدد یاران بدر
آگاهی قلبی از رضایت خدا
ظهور در مدینه و مبارزه با نمادهای شرک (سوزاندن لات و عُزّی)
اصلاح امر در یک شب، همانند حضرت موسی(ع)

بخش سوم: نوآوری امام جواد(ع) در تبیین مهدویت
۱. تطهیر باور مهدویت از رنگ سیاسی
در روزگاری که عباسیان، منجی را ابزاری سیاسی می‌دیدند، امام جواد علیه‌السلام تلاش کرد تا مهدویت را از دایره ابزار قدرت خارج کرده و در محور اعتقاد، توحید و عدالت الهی قرار دهد. او بر اساس آموزه‌های ناب نبوی و علوی، ویژگی‌هایی برای امام مهدی(عج) بیان می‌فرمود که با چهره‌های مدعی، فاصله‌ای بنیادین داشت.

۲. غیبت و انتظار فعال
امام جواد(ع) نخستین امامی بود که در فضای جدی بحث «غیبت» به تبیین جایگاه امام غایب پرداخت. ایشان با صراحت فرمودند:

«المهدی الذی یجب أن ینتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره.»
یعنی غیبت مهدی(عج) نه یک حالت انفعال، بلکه مرحله‌ای برای آماده‌سازی، صیقل نفس، و انتظار فعال است.

بخش چهارم: اثرات کلام امام جواد(ع) بر تثبیت مهدویت اصیل
۱. مقابله با جعل حدیث
سخنان مستند امام، معیارهای روشنی برای تشخیص مهدی موعود ارائه داد. از این جهت، شیعیان می‌توانستند میان چهره راستین مهدی(عج) و مدعیان کاذب تمایز قائل شوند.

۲. امیدآفرینی و پایداری در برابر ظلم
باور به امام مهدی(عج) و وعده قطعی ظهور، بزرگ‌ترین عامل امید، انگیزه و پایداری در دل شیعیان بود. امام جواد علیه‌السلام با بیان آینده روشن در عصر ظهور، روحی تازه در کالبد جامعه‌ای خسته از جور دمید.

۳. ارتقاء معرفت نسبت به عصر ظهور
امام با ذکر جزئیاتی مانند:

تعداد یاران خاص
نحوه اصلاح امر الهی
مکان و کیفیت ظهور
مهدویت را از یک باور عمومی، به یک معرفت استراتژیک و آینده‌نگرانه ارتقا داد.

بخش پنجم: درس‌هایی از شیوه تبیین مهدویت توسط امام جواد(ع)
درس اول: جداسازی سیاست از باور
باور دینی اگر در خدمت سیاست‌ورزی غیر الهی قرار گیرد، دچار تحریف می‌شود. امام جواد علیه‌السلام با مرزگذاری شفاف، اجازه مصادره مهدویت به نفع دستگاه عباسی را ندادند.

درس دوم: نیاز به تبیین دقیق و علمی
مهدویت، صرفاً یک احساس معنوی نیست؛ نیازمند تحلیل عقلانی، تاریخی و معرفتی است. امام جواد(ع) این مسیر را به‌خوبی ترسیم کرد.

درس سوم: غیبت به‌عنوان برنامه الهی
برخلاف نگاه‌های عوامانه که غیبت را نقطه ضعف می‌دانستند، امام جواد(ع) غیبت را مرحله‌ای از بلوغ تاریخی بشر برای پذیرش منجی دانست.

در دوران پرآشوب حضور مدعیان دروغین مهدویت، امام جواد علیه‌السلام با تبیین روشمند، عقلی، و مستند از مهدویت، نقش تاریخی و تعیین‌کننده‌ای ایفا کرد. او با بیان روایات ناب، از یک‌سو جامعه شیعی را در برابر تحریفات عباسیان، واقفیه و دیگر جریانات انحرافی واکسینه ساخت و از سوی دیگر، امید به آینده‌ای سراسر عدل و قسط را در قلب پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام زنده نگه داشت.

امروز نیز، شناخت صحیح مهدویت از منظر امام جواد(ع)، می‌تواند راهی روشن برای مقابله با خرافات، انتظار فعال، آمادگی برای ظهور و ساخت جامعه‌ای مؤمن و عدالت‌محور باشد.