امامت؛ استمرار راه رسالت در هندسه اعتقادی اسلام

چیستی امامت در نگاه اسلام
در منظومه اعتقادی اسلام، «امامت» نه‌تنها یک مقام تشریفاتی یا جایگزین موقت برای پیامبر اسلام (ص) پس از وفات است، بلکه نهادی الهی و امتداد رسالت محسوب می‌شود. امامت در اصل، نوعی تداوم ولایت الهی بر جامعه بشری است، با این تفاوت که با ختم نبوت، پیام جدیدی نخواهد آمد، اما نیاز به هدایت، تفسیر اصیل قرآن، و حفاظت از دین باقی خواهد ماند. ازاین‌رو، امام در نگاه شیعه اثناعشری، شخصیتی است معصوم، منصوب از سوی خداوند، عالم به ظاهر و باطن دین، و واجد مشروعیت الهی برای رهبری امت.

تفاوت بنیادین با مفهوم خلافت
در حالی که در نگاه اهل سنت، «خلافت» بیشتر نهاد سیاسی برآمده از بیعت مردم یا شورا است و مشروعیت خود را از اجماع امت یا اهل حل و عقد می‌گیرد، در نگاه شیعی، مشروعیت امام هیچ‌گاه از مردم کسب نمی‌شود، بلکه از خداوند سرچشمه می‌گیرد. این تفاوت مبنایی سبب می‌شود که در جهان‌بینی شیعه، هیچ رهبری جز منصوب الهی، حق پیشوایی جامعه اسلامی را ندارد.

دلایل عقلی برای ضرورت امامت
از منظر عقل نیز نیاز به امامت، همانند نیاز به نبوت، ناشی از ضرورت هدایت مستمر بشر است. عقل می‌پذیرد که پیامبر با فوت خود، امت را بدون رهبر رها نکرده باشد، و باید فردی آگاه، مورد اعتماد، و مورد تأیید الهی جانشین او گردد تا دین الهی را از تحریف و انحراف حفظ کند. این نقش دقیقاً در قالب «امامت» تحقق می‌یابد.

منابع نقلی؛ آیات و روایات در اثبات امامت
قرآن کریم و سنت نبوی، مؤید نظریه امامت‌اند. از جمله آیات مهم:

آیه ولایت (مائده: ۵۵): «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا… وَهُمْ رَاکِعُونَ» که طبق شأن نزول قطعی، درباره امام علی (ع) نازل شده است.
آیه تبلیغ (مائده: ۶۷): «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ…» که در روز غدیر نازل شد.
آیه اکمال دین (مائده: ۳): «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ…» که نشان می‌دهد با اعلام ولایت علی (ع)، دین به کمال رسید.
حدیث غدیر؛ سند نصب امامت
حادثه غدیر خم نقطه اوج اعلان ولایت و امامت بود. هنگامی که پیامبر اکرم (ص) دست علی (ع) را بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»، به‌وضوح جایگاه رهبری او را به مردم اعلام کرد. بیش از ۱۱۰ تن از صحابه این حدیث را نقل کرده‌اند و در منابع اهل سنت مانند مسند احمد، تاریخ طبری، و سنن نسائی آمده است.

امام، حافظ شریعت و مفسر حقیقی قرآن
یکی از مسئولیت‌های بنیادین امام، تبیین و تفسیر صحیح قرآن کریم و سنت پیامبر است. در غیاب امام، جامعه در دام تفسیر به رأی و بدعت خواهد افتاد. امام با علم لدنی و مصون از خطا، دین را از تحریف نجات می‌دهد و هدایت مستمر را تضمین می‌کند.

عصمت امام؛ وجه تمایز امامت شیعی
امام در نگاه شیعه معصوم است؛ یعنی از گناه، اشتباه، و غفلت مصون است. این ویژگی تضمین‌کننده آن است که امام هیچ‌گاه دچار ظلم، انحراف، یا خیانت به مردم نخواهد شد. عصمت، لازمه تفسیر بی‌نقص دین و اجرای عدالت است.

ولایت امام؛ فراتر از رهبری سیاسی
امامت در منظومه شیعی، فقط یک رهبری سیاسی یا نظامی نیست. امام، ولیّ امت است؛ همچنان‌که پیامبر فرمود: «النبی أولى بالمؤمنین من أنفسهم»، این ولایت به امام منتقل شده است. ولایت به‌معنای اولویت در تصرف، مدیریت، و ارشاد است؛ هم در عرصه فردی و هم در سطح کلان اجتماعی.

تأثیرات اجتماعی امامت در انسجام امت
با پذیرش یک امام معصوم و مشروع، تفرقه‌ها و منازعات به حداقل می‌رسد. امام محور وحدت، عدالت‌گستری، و معیار حق و باطل است. در تاریخ نیز شاهد بودیم که هرگاه مردم حول محور امام علی (ع) یا فرزندان او متحد شدند، جامعه به سمت رشد، امنیت، و معنویت حرکت کرد.

الگوی تحقق امامت در عصر حاضر
در عصر غیبت، گرچه امام معصوم از نظرها غایب است، اما نظام ولایت فقیه به‌عنوان نمایندگی مشروع از جانب امام زمان (عج) می‌تواند جامعه را در مسیر امامت هدایت کند. این مدل از حکومت، ترکیبی از عقلانیت دینی، مشروعیت الهی، و مشارکت مردمی را در خود دارد.