آثار و تالیفات آیه الله بروجردی
آثار و تالیفات آیه الله بروجردی
مجله حوزه فروردین و اردیبهشت 1370، شماره 43 و 44
287
آیه الله العظمی حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی ،از جمله فقها و مراجع تقلیدی بود که در طول عمر با قلم و تالیف سرو کار داشت . هنوز سن ایشان به سی سال نرسیده بود که نوشتن حاشیه کفایه الاصول استادش ، آخوند ملامحمدکاظم خراسانی ر، آغاز کرد، گویا در زمان حیات استاد،این تالیف ارزنده را به پایان رساند، واین رشته تالیف و حک واصلاح آن ، تا آخر عمر پربرکت ایشان ادامه داشت .
خود ایشان می فرمود :
[زیاد چیز نوشته ام بعضی تمام و قسمتی ناتمام ، و بعضی هم براثر نقل وانتقال از بروجرد به قم مفقود شده است].
همین علاقه به نوشتن و تالیف و کارهای علمی ، باعث می شد که فضلا و شاگردان خود را به نوشتن و تالیف تشویق نمایند. گاهی می فرمود:
[بسیار خوشوقتم که فضلای حوزه زحمت می کشند و در علوم دین بحث و بررسی می کنند و آثار خوبی از خود، به یادگار می گذارند].
اما همانطور که آثار خودایشان از قلمی گویا و رسا و محتوایی متقنن و محکم برخوردار بود، مکرر به فضلا و طلاب می فرمود :[چیزی بنویسید که همه طبقات استفاده کنند واهل فن نیز خورده نگیرند].
برای نوشتن نمقاله ای پیرامون تالیفات مرحوم آیه الله بروجردی و یا هر شخصیت علمی دیگر، بهترین و مطمئن ترین راه این است که :اصل تالیفات از نزدیک بررسی و ویژگیهای آنها یادداشت و براساس آن یادداشته، به معرفی و کتابشناسی پرداخته شود.
اما متاسفانه این کار برای این ناچیز میسور نبود و به عللی در صدد هم برنیامدیم که تالیفات آن مرحوم رااز نزدیک ببینم .این جا مناسب می دانم یادآوری شود که از هنگام رحلت آیه الله بروجردی ، کتابخانه ایشان در شرائطی قرار گرفت که محققان نتوانستندازاین کتابخانه و تحقیقات آن مرحوم استفاده نمایند، و حتی نسخه هایی از تالیفات و آثار علمی آن بزرگوار، دراختیار کتابخانه های عمومی حوزه هم قرار نگرفتت و حال آن که این از حقوق مسلم حوزه های علمی شیعه بود که می بایست بازماندگان محترم آن مرحوم رعایت می کردند. بسیار جای تاسف است که پس از سی سال از رحلت این فقیه نامدار، هنوزاطلاع دقیقی از کم و کیف بخشی از تالیفات و آثار علمی ایشان ، در دسترس نباشد.
کتابهایی که بخشی از تالیفات آیه الله بروجردی در آنها یاد شده به قرار زیراست :
الذریعه الی تصانیف الشیعه ، علامه حاج شیخ آقابزرگ تهرانی .
اعلام الشیعه (قرن چهاردهم ) علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی ، چاپ نجف .
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی ، چاپ نجف .
فهرست کتاب چاپی فارسی ، تالیف مرحوم خان بابامشار، چاپ تهران ، در سه جلد.
فهرست کتب چاپ عربی تالیف مرحوم خان بابامشار، چاپ تهران ، در یک جلد.
فهرست مولفین کتب چاپی تالی مرحوم خان بابامشار، چاپ تهران ، در شش جلد.
آثارالحجه ، تالیف حاج شیخ محمد رازی ، چاپ قم ، در دو جلد.
گنجینه دانشمندان ، تالیف حاج شیخ محمد رازی ، چاپ ، تهران ، در هشت جلد.
زندگانی آیه الله بروجردی ، تالیف حضرت آقای دوانی که در چهلمین روز درگذشت آیه الله بروجردی منتشر شد.
خاطرات آیه الله بروجردی ، تالیف حضرت آقای علوی (داماد آیه الله بروجردی ) که درسالگرد رحلت آیه الله بروجردی منتشر شد.
زندگی حضرت آیه الله بروجردی ، نوشته حضرت آقای سیداسماعیل علوی طباطبایی که در پایان فهرست نسخه های خطی مسجداعظم قم چاپ شده است .
زندگاین آیه الله بروجردی به ضمیمه تاریخچه شهر سامرا و زندگانی عسکریین ، تالیف حضرت آقای مهدوی ، چاپ اصفهان .
ماهنامه مکتب اسلام ، شماره مخصوص رحلت آیه الله بروجردی . (شماره سوم . سال سوم) .
سالنامه مکتب تشیع مقاله ای که به مناسبت رحلت آیه الله بروجردی در همان تارخی نوشته شده است .
سالنامه نور دانش سال 1366 قمری .
علمای معاصرین ، مرحوم خیابانی چاپ سنگی ، در یک جلد.
زندگانی آیه الله چهارسوقی ، نوشته حضرت آقای حاج سیدمحمدعلی روضاتی ، چاپ اصفهان .
اختران تابناک ، نوشته مرحوم حاج شیخ ذبیح الله محلاتی ، چاپ تهران ، در یک جلد.
اعیان الشیعه ، مقاله ای که پس از رحلت آیه الله بروجردی به قلم یکی از دانشمندان نوشته شده است . و دراعیان چاپ جدید درج گردیده است .
فقهای نامدار شیعه که یکی دو سال قبل در قم منتشر شده است . ضمن سپاس از مولفان این بیست کتاب و مقاله ارزنده ، باید عرض شود که هیچ یک از آنها شامل همه تالیفات آیه الله بروجردی نیست و نیز تالیفات یاد شده دراین کتابها و مقالات ، به طور کامل معرفی نشده است . و در عین حال ، در تنظیم این مقاله از همین کتابها و مقالات استفاده شده است .
کتابهای یاد شده و یا بخش مربوط به زندگانی و شرح حال آیه الله بروجردی در آنه، همه پس از هجرت ایشان به قم نوشته شده است و تا آن جا که بنده اطلاع دارم ، هیچگونه شرح حالی ازاین بزرگوار قبل ازاین تاریخ نوشته نشده است و نیز خود معظم له هم در شرح حال و معرفی آثار خود، چیزی به قلم نیاورده اند. علت این امر هم ، حتما بی اعتنایی ایشان به این قبیل معرفیها بوده و هیچگاه درصدد معرفی شخصیت علمی خود برنیامده و همانطور که مشهوراست می فرموده :
هیچ قدمی برای رسیدن به مقام مرجعیت برنداشته ام .
اما پس از آمدن به حوزه علمیه قم به طور طبیعی معرفیها و شناساندن مقامات علمی و عملی آن بزرگوار مطرح شده است .
تالیفات مهم آیه الله بروجردی ، در چهار رشته است :
الف . رجال
ب . حدیث
ج . فقه
د.اصول فقه
و در فلسفه ، منطق ، عقائد و شعر هم ، آثاری ازایشان در دست است و یا به ایشان نسبت داده شده است .
تعداد تالیفات و آثار علمی آیه الله بروجردی ( غیراز رساله های عملیه ) طبق بررسی م، به چهل کتاب و رساله ( همه به زبان عربی ) می رسد که یکی از آنها کتاب بسیارارجمند[ جامع احادیث الشیعه] و ده تای از آنها هم ، کتابهای[ تجریدالاسانید]است . برای معرفی این یازده اثر لازم است دو مقدمه نسبتا طولانی ذکر شود. ،
مقدمه نخستین ، پیرامون کتابهای تجریدالاسانید:
آیه الله بروجردی ، در طول سالها مراجعه به کتابهای حدیث و رجال ، به این نتیجه می رسد که در مورد سندهای روایات ،انجام چند کار سودمند، بلکه ضروری است :
1. تعیین تعداد روایاتی که از هر راوی ، روایت شده است . مثلا باید معلوم شود در میان سی و چند نفری که ثقه الاسلام کلینی ، روایات کتاب کافی شریف رااز آنان نقل می کند کدام یک تعداد روایاتشان اندک ، و کدام یک زیاد و یا بسیار زیاداست تاازاین راه احیانا درجه اهمیت مقام علمی راوی به دست آید. روشن است که این مطلب نیز می تواند در احراز وثوق به روایات هر راوی تا حد قابل توجهی موثر باشد.
2. تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوی .این کار دو فائده دارد:
یکی این که : پس از معلوم شدن راوی و مروی عنه هر راوی ، به آسانی می توان پی برد که در سلسله سند روایت واسطه ای حذف شده و حدیث مرسل است و یا حذف نشده و مسنداست .
فائده دیگراین که : تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوی می تواند برای شناخت مقام علمی و نیز مذهب و مورد وثوق بودن یا نبودن او بسیار روشنگر و موثر باشد.
3. تعیین راویانی که در جوامع حدیثی روایت دارنداما در کتابهای رجال عنوان نشده اند.
با بررسی اسانیداحادیث ،احیان، وضع موثق بودن و نبودن این قبیل روایات نیز روشن می شود و در حقیقت این کار مکملی برای کتابهای رجالی خواهد بود.
4. تمیز روایاتی که دراصطلاح به آنها مشترک گفته می شود.
با بررسی دقیق سنده، بسیاری از روایاتی که تصور می شود مشترک بین موثق و غیر موثق مثلا هستند وضعشان روشن واشتراک خارج می گردند.
5. تعیین این که هر راوی در کدام طبقه واقع شده واز کدام طبقه می تواند روایت کند.
بااین کار، مرسله بودن بسیاری از روایات روشن ، و نیز به مرسل نبودن بقیه اطمینان حاصل می شود.
6. در سلسله سند روایات گاهی به تصحیف بر می خوریم مثلا :[محمد بن سالم] به[ محمد بن مسلم] تصحیف شده و نیز به مواردی که قلب پیش آمده روبرو می شویم مثلا : [الحسین بن خالد عن یعقوب بن شعیب] به[ یعقوب بن شعیب عن الحسین بن خالد] قلب و مقلوب شده است .
و همچنین گاهی در سند نام کسی را می بینیم که زائداست مثلا در این سند :[ ابوعلی الاشعری عن محمد بن الحسن بن علی الکوفی] به ظن قوی و به قرینه سائر روایات ابوعلی اشعری ، جمله[ محمد بن] زائد و صحیح این سند[ ابوعلی الاشعری عن الحسن بن علی الکوفی] است . و نیز گاهی مواردی را می یابیم که نام یک راوی از سلسله سند حذف و کم شده است . برای به دست آوردن موارد تصحیف ، قلب ، زیاده و نقصان ، بهترین راه این است که سندهای مشابه ، کنار هم قرار گیرد و با مقایسه بین آنها موارد یاد شده اصلاح و تصحیح گردد.
مرحوم آیه الله بروجردی ، رضوان الله تعالی علیه ، برای انجام این شش کار، که به خصوص برای فقها بسیار سودمنداست ،اقدام به یک سلسله تحقیقات و تالیفات کرده است .این تالیفات و تتبعات را به دو قسم کلی می توان تقسیم کرد:
1. تجریدالاسانید ” ترتیب الاسانید ” تنقیح الاسانید.
2. طبقات الرواه .
و بااین دو کار بسیار مهم ، که حتما سالهای متمادی تالیف و تنظیم آنها به طورانجامیده ، خدمتی بس بزرگ به حدیث و رجال و در حقیقت ، به معارف مکتب تشیع کرده اند.
واینک نام و معرفی اجمالی این تالیفات :
1. تجریداسانیدالکافی
کتاب کافی شریف ، تالیف ثقه الاسلام کلینی (متوفای 329) شامل سی و پنج کتاب و حدود شانزده هزار حدیث است . آیه الله بروجردی ، سندهای این روایات را دراین تالیف مورد بررسی و تنقیح قرار داده و موارد تصحیف ،اشتباه ،ارسال و غیره را تعیین کرده است . خوشبختانه این کتاب ، در سال گذشته به همت یکی از شاگردان آن مرحوم (حاج میرزامهدی صادقی که تازگی به رحمت خدا پیوست ) در 714 صفحه در قم ، به چاپ رسید.
2. تجریداسانیدالفقیه
کتاب من لایحضره الفقیه ، تالیف شیخ صدوق (متوفای 381) شامل حدود پنج هزار حدیث است که بخش مهمی از آنها سند دارد.این اسانید، دراین کتاب از منتها جدا و مرتب گشته و مورد بررسی و تنقیح قرار گرفته است .
3. تجریداسانیدالامالی
امالی ، که نام دیگر آن مجالس است ،از تالیفات شیخ صدوق ، شامل نود و هفت مجلس و حدود هزار روایت است سنداین روایات ، دراین تالیف ، مرتب و بررسی و تنقیح شده است .
4. تجریداسانیدالخصال
یکی از تالیفات شیخ صدوق ، خصال است که شامل حدود هزار و سیصد روایت است . دراین کتاب ، سندهای این روایات ، مرتب و بررسی و تنقیح شده است .
5. تجریداسانید علل الشرایع
علل الشرایع هم از تالیفات شیخ صدوق و شامل حدود هزار و پانصد روایت است . دراین تالیف ، سندهای این روایات ،از متن جدا و مرتب و تنقیح شده است .
6. تجریداسانیدالتهذیب
تهذیب الاحکام ، تالیف شیخ طوسی ، رضوان الله علیه ، (متوفای سال 460) می باشد.این کتاب ، شامل حدود سیزده هزار حدیث است . سندهای این روایات ، دراین تالیف ، مرتب و تنقیح شده است .
7. تجریداسانیدالاستبصار
کتاب دیگر شیخ طوسی ،استبصاراست .این کتاب ، با تهذیب و فقیه و کافی ، کتب اربعه حدیثی شیعه را تشکیل می دهد.استبصار، شامل حدود پنج هزار روایت است که سندهای آنها دراین تالیف مرتب و بررسی شده است .
مرحوم آیه الله بروجردی ، در مقدمه تجریداسانید الکافی نوشته اند:
[پس تصمیم گرفتیم سندهای جوامع بزرگ حدیثی شیعه (جز کتاب استبصار) مورد بررسی قرار دهم زیرااسانید تهذیب ما راازاسانیداستبصار بی نیاز می کند].
بنابراین نباید کتابی به نام[ تجریداسانیدالاستبصار] داشته باشنداما در فهرست تالیفات ایشان (در چند جا کتابی به این نام یاد شده است ). نویسنده این سطور هم ، به پیروی از آنان این کتاب را یادکرد، بدون این که اطلاع خاصی ازاین تالیف داشته باشد.
8. تجریداسانیدالفهرست
در فهرست شیخ طوسی ، حدود نهصد نفراز رجال شیعه مطرح شده است و در ذیل هر کدام از آنان ، تالیفات او و سلسله سند شیخ به آن مولف ، یاد شده است . آیه الله بروجردی ،این سندها را تجرید و مرتب و مورد بررسی و تحقیق قرار داده است .
9. تجریداسانید رجال الکشی
کتاب معرفه الناقلین ، تالیف ابی عمر و محمد بن عمربن عبدالعزیز کشی ، معروف به رجال کشی ، توسط شیخ طوسی رحمه الله علیه ، تلخیص و تهذیب شده است . متاسفانه اصل کتاب ،از بین رفته و همان تلخیص شیخ طوسی ، که در دست است ، به رجالی کشی معروف است .
این رجال ، شامل حدود هزار و صد و پنجاه روایت با سنداست ، که این سندها را آیه الله بروجردی ، تجرید و مرتب ساخته اند.
10. تجرید رجال النجاشی
در رجال یا فهرست ، تالیف ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (متوفای 450) حدود هزار و سیصد نفر مولفین شیعه یاد و در ذیل تالیفات هر مولف ، سند نجاشی تا آن مولف نیز ذکر شده است . مرحوم آیه الله برجردی این سندها را تجرید و مورد بررسی و تنقیح قرار داده است .
این بود کتابهای دهگانه ای که مرحوم آیه الله بروجردی دراین زمینه تالیف و تنظیم نموده اند. تا آن جا که بنده اطلاع دارم کاری بوده است ابتکاری ایشان ، و قبلا چنین کاری ، به این کیفیت ،انجام نشده بود، از جهت اتقان ،این تحقیقات ، همانند تحقیقات ، صاحب معالم ، در کتاب پر ارج منتقی الجمان است 1 .
دوست و برادر عزیز م، مرحوم حجه الاسلام والمسلمین قای حاج میرزاحسن نوری همدانی (که اول ماه رمضان امسال در راه مسافرت تبلیغی به رحمت خدا پیوست ) چند سالی بود که با وقت گذاری و کوشش ،این کتابها را آماده چاپ می ساخت . به این منظور، با بنیاد پژوهشای اسلامی استان قدس رضوی ، همکاریهای فراوان می کرد.امیداست هر چه زودتراین کتابها توسط آن بنیاد چاپ ، تا با زیارت کردن آنهااز نزدیک ، بیشتر با کم و کیف این تحققات آشنا شده واستفاده نماییم و ضمن، زحمات مرحوم نوری هم ، به هدر نرود .
11. طبقات الرواه
آیه الله بروجردی ، در مقدمه کتاب تجریداسانیدالکافی ، پس از ذکر طبقات روایان ، به طوراجمال ، می نویسد:
[فان ساعدناالتوفیق افردنا لذکرالطبقات کتابا علیحده ان شاءالله تعالی] 2
اگر توفیق یاری کند، کتاب جداگانه ای درطبقات روات خواهیم نوشت .
در شرح حال ایشان ، به قلم برخی از دانشمندان ، که دراعیان الشیعه ، (چاپ جدید) درج گردیده است ، یکی از تالیفات آن مرحوم : [طبقات الرواه] ، درسه جلد دانسته شده است 8 .
امااز عبارت حاج شیخ آقابزرگ تهرانی ، در ذریعه ، چنین بر می آید که طبقات الرواه ، نام دیگر همان کتابهای تجریدالاسانیداست 4 .
بنابراین ،اطلاع دقیق ازاین مطلب نیاز به زیارت اصل تالیفات آیه الله بروجردی دارد که متاسفانه فعلا در دسترس نیست .
دراین جا بد نیست بدانیم که : چند نفراز قدما و متاخران ، در زمینه طبقات روات ، کتابهایی تالیف نموده اند که نام تعدادی از آنها را علامه تهرانی ، در ذریعه ، در حرف طاء، آورده است . یکی از آنها [طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال] ، تالیف سیدعلی اصغر چاپلقی بروجردی (متوفای 1313) می باشد. تالیف این کتاب در سال 1304 هجری قمری به پایان رسیده ، و در آن ، حدود هشت هزار نفراز روایان ، طبقه بندی شده است که طبقه اول ، مشایخ مولف از جمله : شیخ مرتضی انصاری (متوفای 1281) و طبقه سی و یکم اصحاب رسول الله ، صلی الله علیه و آله ، می باشند ( این طبقه بندی ، با ترتیبی که آیه الله بروجردی اتخاذ کرده انداندک تفاوتی دارد)این کتاب اخیرا در دو جلد، توسط کتابخانه مرحوم آیه الله مرعشی نجفی چاپ شده است .
و نیز در کتاب معجم رجال الحدیث ، تالیف حضرت آیه الله العظمی خویی ، طبقات روات کتب اربعه ،اجمال، تعیین گردیده است .این کتاب ارجمند، در بیست و سه جلد چاپ شده است .
و همچنین در کتاب معجم الثقات و ترتیب الطبقات ، تالیف حضرت آقای تجلیل ، دامت افاضاته ، (چاپ انتشارات جامعه مدرسین قم ) حدود هزار و پانصد نفراز راویانی که به طور عمومی یا خصوصی توثیق شده اند،از طبقه یک طبقه دوازهم ، که طبقه شیخ طوسی ، رحمه الله علیه است ، طبقه بندی و تنظیم گردیده است .
12. حاشیه علی رجال النجاشی
علامه تهرانی می نویسد:
[ این حاشیه را که در نسخه ای از رجال نجاشی مورخ 977 به خط خود مرقوم داشته اند نزدایشان دیدم] 5 .
13. حاشیه علی عمده الطالب 6
عمده الطالب ، تالیف جمال الدین احمد بن علی داودی ، معروف به ابن عنبه ،از مشهورترین کتابهای علم انساب است و مکرر چاپ شده است و جا داشت در چاپ اخیر آن ،ازاین حاشیه استفاده می شد.
14. حاشیه علی منهج المقال 7
حاشیه ای است بر رجال کبیر میرزا محمداسترآبادی ، معروف به منهج المقال . همین استرآبادی ، دو رجال دیگر، و سیط و صغیر، دارد که چاپ نشده است .
15. مستدرک فهرست منتخب الدین
دو کتاب به عنوان ذیل و متمم فهرست شیخ طوسی ، در سده ششم نگاشته شده است : یکی معالم العلماء تالیف ابن شهر آشوب مازندرانی صاحب مناقب . دیگری به نام فهرست ، تالیف ، شیخ منتخب الدین رازی .
آیه الله بروجردی نسخه فهرست منتخب الدین خود را با نسخه صاحب روضات الجنات مقابله ، آنگاه حواشی و مستدرکاتی بر آن نوشته اند 8 . حجم نوشته ایشان ،ازاصل کتاب بیشتراست . علامه تهران همین حاشیه را به عنوان[ ترتیب فهرست الشیخ منتخب الدین مع استدارکات] یاد کرده است 9 .
فهرست منتخب الدینرا مرحوم علامه مجلسی ، در جلداجازات بحار درج و با همین جلد مکرر چاپ شده است . و نیزاخیر، دوبار با تحقیق و پاورقی دو ن از محققان معروف ، در قم چاپ گردیده که متاسفانه دراین چاپهااز حاشیه آیه الله بروجردی ، به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نشده است .
16. الفهرستین
دراین کتاب ، بین رجال مطرح شده در فهرست شیخ طوسی و فهرست شیخ نجاشی جمع و ترتیب حروف تهجی تنظیم شده است 10 . شبیه کاری است که مرحوم ملا عنایت الله قهپایی ، نسبت به پنج کتاب اصلی رجال شیعه یعنی ، فهرست شیخ طوسی و فهرست نجاشی و رجال شیخ طوسی و رجال کشی و رجال ابن غضائری انجام داده آن ار مجمع الرجال نامیده است 11 .
17. رساله حول سندالصحیفه السجادیه
دراین رساله ، به اشکالهایی که به سند صحیفه کامله شده پاسخ داده شده و ضمن،اجازات روایتی مرحوم آیه الله بروجردی از مشایخشان در این رساله یاد گردیده است .
18. بیوت الشیعه
بیاد رساله ای باشد در معرفی خاندانهای علمی شیعه ، شبیه آنچه مرحوم علامه سید بحرالعلوم در فوائدالرجالیه خودانجام داده است .
19. حاشیه علی رجال الشیخ طوسی ترتیب رجال الشیخ
آیه الله بروجردی مدتها در فکر پیدا کردن نسخه ای از رجال شیخ طوسی بودند، ولی به آن دست نیافتندازاین روی ، آنچه در منهج المفال استرآبادی از رجال شیخ نقل شده بود،استخراج و تنظیم و به صورت کتاب در آوردند. سالهای بعد به نسخه ای از رجال شیخ که در کتابخانه استان قدس رضوی بود، برخوردند واز روی آن ، نسخه ای مقایسه ای به عمل آوردند، به تفاوتهایی برخورد کردند.این موجب شد که با حواشی و اصلاحات ، کاستیهایی را که به نظرشان می آمد، جبران کنند. 12
علامه تهرانی ، همین تالیف را به نام :[ ترتیب رجال الشیخ الطوسی] یاد کرده است 13 .
20. رساله ی ترجمه بعض اعاظم اسرته واجداده
این رساله پرارج و کم حجم ، به ضمیمه شرح حال آیه الله بروجردی ، به قلم یکی از منسوبان ایشان ، حضرت آقای سیداسماعیل علوی طباطبائی ، در قم چاپ شده و بخش شرح حال آیه الله ، که به زبان فارسی است ، توسط این جانب ، در پایان فهرست نسخه های خطی مسجداعظم قم ، چند سال قبل ، تجدید چاپ گردیده است . !
در پایان این بخش (کتابهای رجالی مرحوم آیه الله بروجردی ) یادآور می شود که : آیه الله بروجردی بر رجال اردبیلی (جامع الرواه ) و قرب الاسناد حمیری و مجموع رساله ابی الجعد و نصراللئالی و غیره مقدمه هایی نگاشته اند که این نوشته ها نیز،از آثار قلمی رجالی ایشان به شمار می آید.
واما کتابهای حدیثی ایشان :
21 جامع احادیث الشیعه
همانطور که قبلا گفته شد، معرفی این کتاب نیز، به مقدمه ای نسبتا طولانی نیاز دارد که بیان کننده تاریخچه تالیف و تدوین آن باشد:
یکی از شاگردان آن مرحوم ، که در تالیف این کتاب هم سهیم بوده است ، تاریخچه آن رااین طور توضیح می دهد:
در سال 1370 هجری قمری ، روزی دراثناء درس ، ضمن قرائت احادیث از روی کتاب شریف وسائل الشیعه ، به حدیثی رسیدند که به واسطه الشیعه ، به حدیثی رسیدند که به واسطه تقطیع در چند باب ذکر شده بود، به این مناسبت فرمودند.
[مرحوم شیخ حر عاملی بسیار زحمت کشیده تا چنین کتابی را به یادگار گذاشته و کار را بر مجتهد مستنبط بسی آسان کرده است لکن ما هم به سهم خود باید روش عالمان سلف را تعقیب و رشته زحمات آنان را تکمیل نماییم].
آنگاه فرمودند : نواقصی چند،از جهت تقطیع احادیث و غیره در کتاب وسائل الشیعه رخ داده که اگر آن نواقص را رفع کنیم ، درامر استنباط واجتهاد، بهتر و سریع تر پیش می رویم . و آن نواقص که به نظر می رسد، به قرار زیر می باشد:
1. در وسائل ، به خاطر تقطیع حدیث ، مجبور شده اند سندها را تکرار کنند یعنی ، با هر قطعه ای ، سند را بتمامه ذکر کرده اند.اگر حدیثی به پنج قطعی تقطیع و در پنج جای وسائل یاد شده ، سند آن حدیث ، پنج بار تکرار شده است .
2. چه بسا حدیثی دارای دو یا سه سنداست و لازم بوده که در تقطیع متن حدیث ، با هر قطعه ای از آن ، هر دو یا سه سند ذکر شوداما در وسائل این کارانجام نشده است ، بلکه یک سند را ذکر نموده ، به طوری که خواننده آگاه نمی شود که این حدیث از دو یا سه طریق رسیده و در نتیجه ، گاهی به اتفاق واقعی حدیث واقف نمی شود .
3. دراثر تقطیع احادیث ، صدر و ذیل روایات از هم جدا شده است ، در حالی که چه بس، ذیل ، در دلالت صدر، یا صدر، در دلت ذیل ، دخیل باشد و چون حدیث بتمامه ، به نظر مستنبط نمی رسد، گاهی معنی واقعی حدیث فهمیده نمی شود و جریان افتاء ناقص می گردد.
04 تقطیع احادیث ، موجب تکثیرابواب و عناوین کتاب شده است و چه بسیار که نباید برای یک مساله و فروع مربوط به آن ، بیش از یک یا دو باب تشکیل داداما در وسائل الشیعه ، ده الی پانزده باب تشکیل شده است واین باعث می شود که فقیه ، به آسانی نتواند حکم فرعی رااز ادله اش استنباط کند.
5. بااین که مرحوم شیخ حر، روایات را تقطیع کرده و با تقطیع بهتر می توانسته روایات مربوط به هر بابی را تحت همان باب جمع آوری کند، مع ذلک ، روایات مربوط به فرع واحد، همه ج، تحت باب واحد منضبط نیست مثلا گاهی فرعی رااز نظرادله اش مورد بررسی قرار می دهی و روایات مربوط به آن را در باب خودش می بینی و گمان می کنی آنچه از روایات ، با این فرع مرتبط بوده ، همه را دیده ای ،اما پس از چند ورق درباب دیگری ، روایات مربوط به باب گذشته را می یابی که به ملاحظه صدر یا ذیل آن ، دراین جا ذکر شده است ، درصورتی که می توانسته است بااشاره معینه ای این جهت را تامین نماید، لکن چون دراشارات نیز، بنای تعیین موضوع را نداشته این قبیل موارد را نیز به سیاق سایرابواب عمل کرده واشاره معینی ننموده است
ازاین روی ، گاهی مفتی و فقیه ، در حالی که طبق روایات باب اول فتوی داده ، به روایات دیگر در باب دیگراطلاع پیدا می کند و تغییر رای و فتوی می دهد.
و همین نقص به تنهایی کافی است که اقدام به اصلاح کتاب مبارک وسائل الشیعه شود، تا کار بر آیندگان از فقها آسان گردد واشارات هر باب ، به بابهای دیگر روشن و معین باشد.
6. یکی از جهاتی که موجب شده صاحب وسائل روایات را تقطیع کند، تقلیل دراشارات است . در صورتی که اگراشارات ، به طور معین ، روشن و واضح باشد، تکثیراشارات ، نه تنهااقل ضررااز تقطیع است ، بلکه هیچ گونه ضرری برایش متصور نیست .
این شش قسمت ،از نواقص کتاب وسائل الشیعه ، به لحاظ تقطیع احادیث بود.
7. تکیرابواب و تکراراسانید، موجب زیادی حجم کتاب شده است و رجال آن که سبک تالیف ، باید طرزی باشد که ، حتی المقدور،از حجم کتاب کاسته گردد.
8. کلیه اموری که می توانداز حجم کتاب بکاهد، باید رعایت گردد مثلا جای نام مولفان کتب حدیث رمز خود کتاب کافی است ، همانطور که در کتاب وافی فیض کاشانی (ره ) برای هر کتاب رمزی قرار داده است ، مثلا رمز[ کا]از کافی عوض[ محمد بن یعقوب الکینی] ، رمز[ یب] از تهذیب و [صا]ازاستبصار، عوض[ م حمدبن الحسن الطوسی] ازاستبصار، عوض[ محمد بن الحسن الطوسی] و رمز[ قیه] از من لایحضره الفقیه ، عوض[ محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی.]
این کلمات ، به عدداحادیث تکرار شده که با رعایت این جهت ، مقدار قابل ملاحظه ای از حجم کتاب ، کم می شود.
9. همانطور که کتب اربعه ،از غیر کتب اربعه ممتاز و بیشتر مورد اعتماد فقهاست ، روایات این کتابها هم بایداز غیر آنها ممتاز باشد یعنی ، در آغاز هر باب باشد، مگر روایاتی که مثل یا نحو روایات کتب اربعه باشد که باید در ذیل محل خود قرار گیرد.
10. بعضی از روایات کتاب مستدرک الوسائل مرحوم حاجی نوری هم ، باید به وسائل الشیعه افزوده گردد.
11.اگر صلاح باشد، روایات اهل تسنن نیز، در ذیل هر باب ، به عنوان پاورقی ، قرار گیرد تا قلت بضاعت آنان از نظر سنت و حدیث معلوم گردد.
12. مقدمه ای به کتاب افزوده شود که طبق حدیث ثقلین از طرق عامه از طرفی ، و مسند روایات ائمه اثنی عضر، علیهم السلام ، که منتهی به رسول اکرم ، صلی الله علیه و آله ، می شوداز طرف دیگر، ثابت شود کلیه روایات شیعه سنت نبوی است و عمل بر طبق آنها بر جمیع مسلمین (حتی آنان که امامت ائمه اطهار، علیهم السلام ، را نپذیرفتند) فرض و واجب است .
پس ازاین که آیه الله بروجردی ، مطالب فوق را فرمودند، گروهی از تلامذه و شاگردان ایشان ،اظهار آمادگی برای انجام این کار کردند و زیر نظرایشان کار شروع و بحمدالله به پایان رسید 14 .انجام این کار حدود ده سال طول کشید و به همت و کوشش حدود بیست نفراز فضلا و اساتید، کتاب شریف جامع احادیث الشیعه تدوین و تنظیم شد که تاکنون شانزده جلد آن چاپ شده و چند جلد دیگر آن باقی مانده است . در تدوین تالیف این کتاب بسیارارزنده ، همه خواسته های آیه الله بروجردی (جز ذکر روایات اهل تسنن در ذیل هر باب ) تامین شده و مورد پسند آن مرحوم قرار گرفت تا جایی که می فرموده :
این کتاب ثمره زندگی و نتیجه عمر من است . 15
دراین جا لازم است به عنوان سپاس و قدردانی از زحمات و کوششهای آقایانی که در تدوین این اثرارزنده سهمی داشته اند، نام آن را در حد اطلاع خود یاد کنیم .البته مقدار و کیفیت کاراین عزیزان ، با هم یکسان نبوده است وارزیابی کار هر کدام ، فرصت و توضیح دیگری لازم دارد :
آیات و حج اسلام ، آقایان :
شیخ حسینعلی منتظری نجف آبادی .
شیخ اسماعیل معزی ملایری .
شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی ، رحمه الله علیه .
شیخ محسن حرم پناهی قمی .
سید حسین کرمانی
سید مصطفی کاشفی خوانساری .
شیخ عبدالرحیم بروجردی .
شیخ علی پناه اشتهاردی .
شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانی .
شیخ حسین نوری همدانی .
شیخ ابراهیم امینی نجف آبادی .
شیخ علی ثابتی همدانی .
شیخ محمد واعظزده خراسانی .
شیخ محمدباقرابطحی اصفهانی .
سید محمدعلی ابطحی اصفهانی .
شیخ محمدتقی ستوده اراکی .
سید… بهشتی بروجردی .
سیدمحمدحسین درچه ای ، رحمه الله علیه .
22. حاشیه علی وسائل الشیعه
به نظر می رسد، در طول سالیان دراز که به تحقیقات فقهی رجال مشغول بودند،این تعلیقات را (که شاید بخشی از آنها مربوط به همان نواقصی که برای وسائل الشیعه یاد کرده اند باشد) بر وسائل الشیعه نگاشته اند.
واما تالیفات فقهی آیه الله بروجردی
23. حاشیه علی نهایه الشیخ الطوسی
آیه الله بروجردی ، نسخه نهایه خود را با نسخه ای که نزد علامه حلی (ره ) بوده و خطوطایشان بر آن دیده شده است ، مقابله و تصحیح و سپس آن را تحشیه کرده اند 16 . متاسفانه در چاپهای متعددی که از نهایه شده ازاین حاشیه به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نگردیده است .
24. حاشیه علی مبسوط الشیخ الطوسی
آیه الله بروجردی ، کتاب مبسوط، چاپ سنگی را با نسخه ای خطی ، مقابله و برخی از بخشه، که در آن چاپ ناقص بوده است ، تکمیل و به آن ضمیمه کردند و بر کل کتاب ، تعلیقاتی نگاشته اند.
25. حاشیه علی خلاف الشیخ الطوسی
از کتابهایی که بسیار مورد عنایت آیه الل بروجردی بود، خلاف شیخ طوسی است .ایشان نسخه خطی این کتاب را تهیه واصلاح و تصحیح و تعلیقاتی بر آن نوشتند. سپس به دستورایشان ،اصل کتاب ، با برخی حواشی ایشان و نیز برخی حواشی مرحوم آیه اله حاج سیداحمد زنجانی ، در یک جلد رحلی ، چاپ شد.از آن تاریخ تا کنون ، چهار بار دیگر چاپ شده است : باراول در سه جلد چاپ حروفی ، بار دوم در دو جلد چاپ حروفی ، بار سوم افست از روی یک نسخه خطی و بار چهارم ، چاپی که هم اکنون در جریان است و سه جلد آن منتشر شده است .این چاپ اخیراز مزایای بسیار ارزنده ای برخورداراست
26.الفقه الاستدلالی
این اثر بسیارارزنده را برخی از تلامیذایشان زیارتت کرده اند و به نظر می رسد یکی از مهمترین کتابهای فقهی استدلالی قرن حاضر باشد.
27. رساله فی المواسعه والمضایقه
یکی از شاگردان ایشان می نویسد:
[ استاد در تاریخ 20 جمادی الاولی سال 1372 در مجلس درس ازاین رساله خود یاد کردند]. 17 احتمال می روداین رساله ، یک جزءاز همان دوره فقه استدلالی ایشان باشد.
28. رساله فی منجرات المریض 18
شایداین رساله هم یک جزء،از همان دوره فقه استدلالی باشد.
29. حاشیه علی عروه الوثقی
عروه الوثقی ، رساله فتوایی و به زبان عربی ، تالیف مرحوم سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (متوفای 1338 قمری )است .این کتاب ، در سال 1330، برای اولینن بار، چاپ شد و به خاطر مزایا و جامعیتی که داشت ، از همان روزگار، مورد توجه فقها و مجتهدین قرار گرفت و در طول هشتاد سالی که از تاریخ انتشار آن می گذرد، حاشیه متجاوزاز چهل نفراز مراجع و فقها و مجتهدین براین کتاب ، چاپ و منتشر گردیده است و نیز ترجمه فارسی آن هم ، توسط چند نفراز فقها تحشیه شده است .
یکی از حاشیه های عروه الوثقی ، که از جهت کیفیت بسیار بالا و علمی است ، حاشیه آیه الله بروجردی می باشد که به گفته برخی از دانشمندان ، همین حاشیه عروه ، یکی از عوامل شهرت علمی ایشان گردیده است .
البته این که برخی از نویسندگان ،این حاشیه عروه ر،اولین حاشیه عروه و یااولین حاشیه عروه منتشر شدهه ، دانسته اند برای ما روشن نیست زیر، حاشیه عروه مرحوم آیه الله العظمی آقا سیدابولحسن اصفهانی ، طبق نوشته فهرست کتب چاپ عربی ، در سال 1344 یعنی حدود ده سال قبل ازانتشار حاشیه عروه آیه الله بروجردی منتشر شده است واز نظر تالیف هم ، دلیلی در دست نیست که تالیف کدام حاشیه عروه بر دیگران مقدم است .
30. تقریرات بحث صلاه الجمعه و صلاه المسافر
این تقریر، به قلم آیه الله منتظری و به نام[ البدالزاهر] مکرر چاپ شده است .
31. تقریرات بحث الصلاه
این تقریر، به قلم آیه الله فاضل لنکرانی و به[ نام نهایه التقریر] در دو جلد چاپ شده است .
32. تقریرات بحث الخمس
این تقریر، به قلم حجه الاسلام والمسلمین آقای حاج سید عباس ابوترابی و به نام[ زبده القمال] ، پس از رحلت آیه الله بروجردی ، در یک جلد چاپ شده است .
اما کتابهای اصول فقه
33. حاشیه علی کفایه الاصول
همینطور که قبلاگفته شد،آیه اللفه بروجردی ، تالیف و تصنیف رااز همان دورانی که در نجف بودندد آغاز نمودند. نخستین تالیف ایشان ، همین حاشیه کفایه الاصول استادش آخوند خراسانی است ، که زمان حیات استاد، نوشته اند. برخی از تلامیذایشان که این حاشیه رااز نزدیکک دیده بودند می گفتند: دوره کامل است .
34. حاشیه علی فرائدالاصول للشیخ انصاری
این حاشیه ، در کتاب آثارالحجه حضرت آقای رازی و نیز در کتاب زندگانی شیخ انصاری یاد شده است .
35. تقریرات مباحث اصول الفقه
این تقریر، به قلم آیه اللفه منتظری و دو جلداست . جلداول آن ، در مباحث الفاظ، به نام[ نهایه الاصول] چاپ شده است . بسیار مناسب است که جلد دوم آن هم ، که شامل مباحث عقلیه است نیز، چاپ شود تا حوزه های علمیه از آن بهره مند شوند.
تالیفات متفرقه ایشان .
36. رساله فی المنطق
این رساله هفقط در کتایهای فقهای نامدار شیعه یاد شده است واین جانب ،درباره آن اطلاع خاصی ندارد.
37. تعلیقه علی الاسفار لملاصدراالشیرازی
این تعلیقه ر، آن طور که نقل شده است ، بر نسخه چاپی کتابخانه شخصی خودشان مرقوم داشته اند. 19
38. حاشیه علی منهج الرشاد
منهج الرشاد،از تالیفات حاج شیخ جعفرر شوشتری است . یک بخش آن که درباره اصول عقائداست ،در آغاز مجمع الرسائل قرار داده شده و آیه الله بروجردی ، بر همین بخش حاشیه هایی دارند که بااصل آن ، ضمیمه مجمع الرسائل چاپ شده است .
39.المهدی ، علیه السلام ، فی کتب اهل السنه
حضرت آقای دوانی می نویسند:
آیه الله بروجردی در بروجرد، هر سال ماه مبارک رمضان منبر می رفتند و به موعظه مردم می پرداختند. یک سال ، چند نفراز روسای ادارات بروجرد، که بهایی بودند، سرگرم تبلیغ مسلک بهائی گری شدند. حضرت آیه الله بروجردی ، نخست از راه قانون وارد شد و عزل آنان را خواست . و چون پافشاری مقامات بالاتر را مشاهده کرد، به صورت قهر و اعتراض از بروجرد خارج شد. هنوز چند فرسخی نرفته بود که شهر منقلب شد و مردم ، علیه آن چند نفر شوریدند. واین امر باعث شد که مقامات دولتی ، آیه اللفه را به عزت به شهر برگرداندند و آن افارد بهایی را از آن حدود، بیرون کردند.
دراین موقع ، ماه مبارک رمضان فرا رسیده آیه الله در تمام این ماه ، درباره مسعودامام زمان ،اروحنا فداه ، صحبت کردند. و برای این منظور، کتابهای معتبر علمای بزرگ اهل تسنن را به مسجد می آوردند و در منبر،از روی کتاب ، روایاتی را می خواندند. والحق دراثبات وجود حضرت حجت ، حجت را تمام کردند.
این بود مختصر نوشته حضرت آقای دوانی .
این جانب ،حدس می زنم : همین منبرهای یک ماه ، آیه الله را به این فکر انداخته که کتابی در موردامام زمان ، علیه السلام ،از نظراحادیث اهل تسنن بنویسند و طرح این کتاب و باب بندی آن هم ، ظاهر،انجام شده است .اما برخی از شاگردان ایشان ، که این کتاب را دیده بودند، می فرمود:
[ این تالیف آغاز شده بوداما در همان مراحل اولیه ناتمام مانده است].
خواسته آیه اللفه بروجردی ، با تالیف کتاب بسیار گرانقدر[ منتخب الاثر]، توسط آیه الله حاج شیخ لطالله صافی ،انجام شد.از قرار مسموع ، این کتاب را آقای صافی ، به اشاره وامر آیه الله بروجردی تالیف کرده اند.
40.الاثارالمنظومه
در مقاله ای که یکی از دانشمندان در شرح حال آیه الله بروجردی نوشته و دراعیان الشیعه ، چاپ جدید، درج گردیده است ، چنین آمده :[ کان ادیب فی العربیه والفارسیه و له فیهما نظم و قصائد].
بنابراین ، بایدازایشان آثار منظومی هم به یادگار مانده باشد.
رساله های عملیه
کتابها و جزوه هایی که به عنوان رساله علمیه ، مطابق با فتاوای آیه الله بروجردی به زبانهای : فارسی ، عربی ،اردو و غیره منتشر شده فراوان است ولی به نظرمی رسد که جز حاشیه عروه الوثقی و حاشیه مجمع الرسائل و یکی دو حاشیه و رساله کوچک دیگر،انند: مناسکک حج (که اینها تالیف خود آن مرحوم است و یااگر تالیف دیگری است ایشان آن را ملاحظه و با فتاوای خود مطابق نموده اند) بقیه رساله های علمیه ایشان ،توسطافراد مورد وثوق ایشان تهیه و تنظیم شده است و نبایداز تالیفات ایشان به حساب آورد.
در هر حال ، به تعدادی ازاین رساله هااشاره واحیانا توضیحاتی داده می شود:
41. حاشیه مجمع الرسائل
مرحوم حاج محمد حسن جزی اصفهانی ، رساله عملیه ای مطابق فتاوای میرزای شیرازی جمع آوری کرده و مکرر به نام مجمع الرسائل ، چاپ شده است .
آیه الله بروجردی ، براین کتاب ، حاشیه زده و مکرر با متن آن چاپ شده است . چاپ اول آن در بروجرد،پیش از هجرت ایشان به قم انجام شده است .
42. حاشیه منتخب الرسائل
مرحوم سیدابولقاسم اصفهانی (ظاهرا همان که عروه الوثقی را ترجمه کرده است ) مجوعه ای از فتاوای مرحوم سید محمد کاظم طباطبائی یزدی ، صاحب عروه را گردآوری و به نام منتخب السائل نامید.
چند نفراز مراجع تقلید، براین کتاب حاشیه نوشته اند که یکی از آنان آیه الله بروجردی است .اصل کتاب با حاشیه ایشان در سال 1366 قمری چاپ سنگی شده است و گویااز سالهای بعد، حاشیه ایشان داخل متن و به صورت دیگر چاپ شده است .
43. حاشیه وسیله النجاه
رساله ای مطابق با فتاوای سید محمد کاظم یزدی ، به نام وسیله النجاه منتشده بود. آیه الله بروجردی ، براین رساله حاشیه زده و در بروجرد، ظاهرا بیش ازاین که به قم هجرت کنند، چاپ شده است .
البته مرحوم حاج شیخ عبدالکریم یزدی حائری و میرزا حسین نائینی ، و چند نفر دیگراز مراجع تقلید نیز، رساله علمیه فارسی به نام وسیله النجاه داشته اند که شایداصل آنها رساله ای به همین نام ،از مرحوم سید حسین کوهکمری و فاضل شریبانی بوده است . رساله وسیله النجاه شریبانی ، در سال 1306 قمری ، چاپ و در سال 1322 با حواشی مرحوم آخوند دخراسانی ، تجدید چاپ شده است . رساله وسیله النجاه سید حسین کوهکمری نیز، در سال 1324 قمری ، مطابق با فتاوای حاج سید علی تبریزی چاپ شده است . واز آیه الله بروجردی هم رساله ای به همین نام در سال 1325 شمسی چاپ شده است .
44.انیس المقلدین
انیس المقلدین رساله علمیه ای استت که مرحوم سیدابوالقاسم اصفهانی ، مطابق با فتاوای مرحوم آیه الله العظمی سیدابولحسن اصفهانی ، گردآوری کرده و در سال 1247 قمری چاپ شده است . همین رسالع با فتاوای آیه الله بروجردی مطابق و به نام ایشان ، منتشر شده است .
انیس المقلدین هم به نام مرحوم آیه الله العظمی حاج سیداسماعیل صدر، در سال 1329 قمری ، به چاپ رسیده است .
45. صراط النجاه
حاج محمد علی یزدی ، رساله ای فارسی مطابق با فتاوای شیخ انصاری جمع آوری و صراط النجاه نامید. چند نفراز مراجع تقلید براین رساله حاشیه نوشته و مکرر چاپ گردیده است .
شاید صراط النجاه آیه الله بروجردی ، همین صراط النجاه شیخ انصاری باشد که با فتاوای ایشان مطابق شده است .
46. حاشیه علی تبصره المتعلمین
یکی از فضل، تبصره علامه حلی (ره )را مطابق با فتاوای آیه اللفه بورجدی تحشیه کرد و متن و حاشیه به خطر مرحوم طاهر خوشنویس ، توسط انتشارات علمیه اسلامیه ، به قطع جیبی ، به چاپ رسیداما چون دراین حاشیه نویسی ، برخی اشتباهات پیش آمده بود در چاپهای بعدی ،این حواشی حذف گردید.
47. مجمع الفروع
آقای علی آشتیانی ، رساله ای فارسی ، به ترتیب عروه الوثقی و با نظمی جالب ، مطابق با فتاوای آیه الله بروجردی تنظیم کرد که نسبت به رساله های فارسی قلبی ،مانند: جامع الفروع و مجمع الرسائل ، بسیار ممتاز بود واز نظر کثرت فروع و مسائل ،از توضیخ المسائل هم برتری داشت و به همین جهت ، آیه الله العظمی حاج سیداحمد خوانساری ای رساله را پسندیده بود و مشخصا آن را با فتاوای خود مطابق و دراختیار مقلدانش قرار داد .
48. توضیح المسائل
کسانی که رساله های فارسی ،از قبیل : جامع الفروع را دیده باشند، تصدیق می کنند که تنظیم و نیز نثر فارسی این رساله ها جوری نبود که برای عموم مقلدین قال استفاده باشد، بلکه بیشتر برای مساله گوها کارآیی داشت . در زمان آیه الله بروجردی ، خدمت بسیار بزرگی که دراین زمینه انجام شده ، تالیف کتاب توضیخ المسائل با نثری متین و نظامی در خور تحسین بود. در نتیجه این خدمت ، رساله علمیه فارسی ، به صورتی درآمد که برای عموم باسواده، تا حد زیادی ، قابل استفاده باشد .
این خدمت ارزنده ، توسط حجه الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج شیخ علی اصغر کرباسچیان ، معروف به علامه (موسس مداررس علوی تهران ) و به کمک مرحوم حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ جواد خندق آبادی تهرانی و نیز کمک دانشمند محترم واستاد گرانقدر، جناب آقای علی اصغر فقیهی ، صاحب تالیفات متعدد ( از جمله دستور زبان فارسی )انجام شد که هم از نظر محتوی مطمئن و هم از جهت نثرر فارسی بی اشکال باشد.
امیداست کسانی که متصدی درج حواشی مراجع تقلید در متن توضیح المسائل می شوند، به نشرر کتاب هم توجه داشته بانشد، تا کم کم به طور قهقهری به همان عبارات ناموزون قبلی بازگشت نکند.
49 مناسک الحج
رساله مناسک حج ،مطابق با فتاوای آیه الله بروجردی ، در 140 صفحه ، در سال 1328 شمسی ، چاپ سنگی شده است ، که سالها همین مناسک ، مورد مراجعه مقلدین ایشان بوده و شاید مکرر چاپ شده باشد.
50. توضیح المناسک
حضرت آقای علامه ، مناسک حج آیه الله بروجردی را نیز، مانند توضیح المسائل :، با نثری متین تنظیم کردند و به نام توضیح المناسک منتشر ساختند که تا پایان عمر حضرت رسمیت یافته بود 20 .
پاورقی ها:
1. منتقی الجمان ،اولین بار، به دستور آیه الله بروجردی ، در دو جلد، به چاپ رسید.
2. تجریدالاسانیدالکافی ، .22.
3. اعیان الشیعه ، ج 6.94.
4. الذریعه ، ج 15.149.
5. الذریعه ، ج 7.111.
6. شرح حال آیه الله بروجردی ، سیداسماعیل علوی طباطبائی ، .18.
7. علماء معاصرین ، .251.
8. زندگانی آیه الله بروجردی ،آقای علی دوانی ، .122.
9. مصفی المقال ، .148.
10. زندگانی آیه الله بروجردی ، آقای مهدوی اصفهانی ، .180.
11.مجمع الرجال ، به کوشش حاج شید ضیاءالدین علامه فانی اصفهانی ، در هفت جلد چاپ شده است .
12. زندگانی آیه الله بروجردی ، به قلم علی دوانی ،.123.
13. مصفی المقال ، 148.
14. ازدواج دراسلام ، سید مظطفی کاشفی خوانساری ، چاپ دوم ،از انتشارات کتابفروشی طهوری ، تهران . بااندک تصرف و تلخیص در برخی عبارات
15. جامع احادیث الشیعه ، ج 1.5، چاپ اول (رحلی) .
16. زندگانی آیه الله بروجردی ، آقای دوانی .
17. مقدمه میزان الانساب ، میرمحمد هاشم خوانساری ، نوشته حضرت آقای میر سیداحمد روضاتی .
18. فقهای نامدار شیعه ، 452
19. همان مدرک ، 452.
20. در معرفی برخی از رساله های عملیه ، که رویت تنشده بود،از ذریعه علامه تهرانی و فهرست کتب چاپ مشاراستفاده شده در عین حال ، ممکن است در معرفی آنها گرفتاراشتباه شده باشیم .اقل الله تعالی عثراتنابمنه و کرمه .
خواهشمنداست بعداز معرفی وتوضیح کافی در مورد آثار فقهی و رجالی مرحوم آیت الله العظمی آقای بروجردی قدس سره الشریف در مجله حوزه مطلب ذیل رااضافه فرمائید.
متاسفانه آثارارزنده مرحوم آیت الله العظمی آقای بروجردی رضوان الله تعالی علیه در زمان پربرکت ایشان بزیور طبع آراسته نشد و با اینکه بکرات فضلا و علمای حوزه اجازه چاپ و نشر آنها رااز محضر مبارکشان تقاضا مینمودند، لکن معظم له از قبول این پیشنهاداتت بخاطر تجید نظر و بررسی مجددامتناع داشتند، و بعداز رحلت ایشان باز هم بخاطر مشلات و موانعی اینچنین بعهده تعویق افتاد. تااینکه در سال گذشته سرپرست محترم بنیاد پژوهشهای اسلامی آستا مقدس جناب حجه الاسلام و المسلمین آقای حاج سیخ علی اکبرالهی خراسانی دام عزه آمادگی بنیاد را جهت چاپ و نشر کلیه تالیفات بجا مانده از آن شخصیت والامقام را اعلام واینجانب نیز صرفا بخاطر خفظ و صیانت این آثاراز حوادث و پیشامدهای غیر منتظره و هکذا بحهت انتفاع عموم ازاین گنجینه گرانمایه ، با کمک میل واشتیاق با پیشنهاد بنیاد موافقت و تمامی آثار معظم له را که نزد حقیر موجود بود و ذیلابه آن اشاره میشود بطور رایگان و بدون کوچکترین چشمداشت مالی دراختیار بنیاد قرار دادم که امیداست در آینده نزدیک کتب مزبور چاپ و جهت استفاده دراختیار حوزات علمیه و محققین و متتبعین و مجامع فرهنگی و سایر مشتاقان قرار گیرد، دراینجا لازم دانستم که از جانب مستطاب حجه الاسلام والمسلمین آقای واعظ طبسی تولیت محترم آستان بخاطر پیگیری قضیه و هکذا هیات مدیره محترم باخصوص استاد عالیمقام جناب حجه الاسلام والمسلمین آقای واعظ زاده و سرپرست محترم که انصافا با نهایت کوشش و جدیت و در کمک دلسوزی و علاقه نسبت به آماده سازی آثا و چاپ و نشر آن فعالیت خالصانه دارند تشکر و سپاسگزاری کنم .
محمدصادق الطباطبائی البروجردی
1- مرتب اساتید کافی
2- طرق فهرست نجاشی
3- اساتیدابی عمر والکشی
4- اساتید من لایحضره الفقیه
5- رجال اسانید من لا یحضره الفقیه
6- مرتب رجال اساتید کافی
7- مرتب اساتید معانی الاخبار
8- مرتب اسانید خضال
9- مرتب اسانید علل الشرایع
10- مرتب اساتید ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
11- تصحیح رجال شیخ طوسی
12- مرتب اسانید تهذیب واستبصار
13- مرتب رجال اسانید فهرست شیخ
14- طبقات اسانید کافی
15- طبقات رجال اسانیدالکشی
16- طبقات رجال طرق نجاشی
17- طبقات رجال اساتید تهذیب
18- حاشیه بر مهور جواهر
