نورفشان

آیا همسر حضرت عباس بن علی(ع) در کربلا حضور داشت؟
پرسش
پاسخ اجمالی
1. لبابه دختر عبیدالله بن عباس[1](پسر عموی پیامبر) همسر حضرت ابوالفضل عباس(ع) بود. وی بعد از واقعه کربلا و شهادت حضرت عباس، با زید بن حسن[2] ازدواج کرد.[3] گفته می‌شود که برای ایشان دو پسر از حضرت عباس(ع) به نام‌های فضل و عبیدالله باقی مانده بود که نسل علمدار کربلا فقط از طریق عبیدالله ادامه پیدا کرد.[4]
2. در ارتباط با حضور لبابه در کربلا، گزارشی در منابع تاریخی موثّق وجود ندارد. و نام ایشان در گزارش‌های مرتبط با اسرای کربلا مشاهده نمی‌شود. اما دلیل مسلّمی هم وجود ندارد که ایشان در کربلا حضور نداشت. بر این اساس، نفیاً و اثباتاً نمی‌توان در این زمینه نظری داد.

[1]. این منابع تاریخی، لبابه را دختر عبیدالله بن عباس دانسته‌اند؛ ابن حبیب هاشمی(م 245ق)، محمد، المحبر، تحقیق، ایلزه لیختن شتیتر، ص 441، بیروت، دارالآفاق الجدیده؛ زبیری(م 236ق)، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، تحقیق، لیفی بروفنسال، ص 32، قاهره، دارالمعارف، چاپ سوم، بی‌تا.
[2]. زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب؛ کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق، عبدالقادر عطا، محمد، ج 5، ص 244، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1410ق.
[3]. علوی، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، تحقیق، مهدوی دامغانی، احمد، مرعشی، سید محمود، ص 231، قم، مکتبه آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1409ق؛ نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج 2، ص 391، تهران، حیدری، چاپ اول.
[4]. مستدرکات علم رجال الحدیث، ج 4، ص 351.

ترجمه انگلیسی 

Was the wife of Hazrat Abbas, Lady Lubaba, present in Karbala?
question
Was the wife of Hazrat Abbas, Lady Lubaba, present in Karbala? Give some authentic references for the same?
Concise answer
1. Lubaba was the daughter of Ubaidullah bin Abbas[1] (the Prophet”s cousin) and the wife of Hazrat Abulfazl Abbas (AS). Following the event of Karbala and the martyrdom of Hazrat Abbas, she married Zaid bin Hasan[2].[3] It has been said that she had two sons from Hazrat Abbas (AS) who were named Fazl and ”Ubaidullah. It has been further added that Abbas” lineage and offspring continued through ”Ubaidullah only.[4]
When it comes to Lubaba”s presence in Karbala, there is no solid report in any reliable historic sources in this regard and that her name is not seen among a list of people from the Prophet”s household who were taken captives by Yazid. However, there is no concrete proof or evidence to indicate that she was absent in Karbala on the day of Ashura. Therefore, one cannot say anything in this regard in the affirmative or in the negative.
[1] According to the following historical sources, Lubaba was the daughter of Ubaidullah bin Abbas: Ibn Habib Hashemi (245 A.H.), Muhammad al-Muhber, research, Elza Lekhtan, Shutaiter, p. 441, Beirut, Dar al-Afaq al-Jadidah, Zubairi (236 A.H.), Mus”ab bin ”Abdullah, The Lineage of Quraish (Nasab-e Quraish), research, Leifi Borofensal, p. 32, Cairo, Dar al-Ma”aref, 3rd edition (date missing).
[2] Zaid bin Hasan bin Ali bin Abi Talib, Katib Waqedi, Muhammad bin Sa”d, al-Tabaqat al-Kubra, research, Abdul Qadir Ataa, Muhammad, vol.5, p. 244, Beirut, Dar al-Kotob al-Ilmiyyah, first edition, 1410 A.H.
[3] Alavi, Ali Muhammad, Al-Majd fi insa Bit Taibeen, research, Mahdi Damghani, Ahmad Mar”ashi, Sayyid Mahmood, p. 231, Qom, Ayatollah Mar”ashi Najfi Library, first edition, 1409 A.H; Namazi Shahroudi, Ali Mustadrakat ”Ilm al-Rijal al-Hadith, vol.2, p. 391, Tehran, Haideri, first edition.
[4] Mustadrakat Ilm Rijal al-Hadith, vol.4, p. 351.

پرسش :

 آيا حضرت عباس(علیه السلام) همسر و فرزند داشته است؟

پاسخ :

 همسر و فرزندان حضرت عباس عليه السلام

حضرت ابوالفضل العباس(ع)، با لبابه دختر عبيدالله بن عباس، پسر عموي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، ازدواج نمود. لبابه، از بانوان بزرگ زمان خويش بود و در فضايي آكنده از نور و قرآن و مالامال از عطر روح نواز محبت به خاندان وحي، ديده به جهان گشوده و در سايه سار «قرآن و عترت» تربيت يافته بود. مادر لبابه، ام حكيم جويري دختر خالد بس قرظ كناني است.

تاريخ ازدواج چندان مشخص نيست اما از سن فرزندان حضرت عباس(ع) مي توان حدس زد كه ازدواج او بين سال هاي 40 تا 45 هجري صورت گرفته و اينكه سن او هنگام ازدواج بيست سال بوده است. ثمره اين پيوند فرزنداني به نام هاي عبيدالله، فضل، حسن، قاسم ويك دختر بود. اما بين تاريخ نگاران د رتعداد آنها اختلاف نظر وجود دارد.

برخي، حضرت عباس(ع) را صاحب دو فرزند به نام هاي عبيدالله و فضل دانسته اند و برخي ديگرعبيدالله، حسن و قاسمو برخي نيز عبيدالله و محمد را فرزندان او بر شمرده اند.

پس از شهادت حضرت عباس(ع) و فرزندان او در كربلا، لبابه به عقد زيد بن الحسن(ع) «فرزند امام مجتبي(ع)»در آمد و از او صاحب دختري به نام نفيسه گرديد. برخي ديگر نوشته اند: او از زيد، فرزند پسري به دنيا آورد و نام او را حسن گذاشت. بنابراين،‌ «حسن» پسر حضرت عباس(ع) نبوده بلكه نوه حضرت مي باشدكه از روي اشتباه در رديف فرزندان او ذكر شده است.

شهادت فرزندان حضرت عباس عليه السلام در كربلا

برخي منابع، از شهادت فرزندان حضرت در كر بلا سخن به ميان آوردند اما در نام آنها گوناگوني وجود دارد. نوشته اند: هنگامي كه حضرت عباس(ع) از روي اسب خود بر زمين افتاد و در درگيري با دشمن به شهادت رسيد، امام حسين(ع) خود را به او رسانيد و وقتي كه حالت او را مشاهده نمودند، فرياد برآورد: ((واغوثاه بِكّ يا الله، وّاقِلَه نا صِراه : فرياد ، به تو پناه مي برم اي خدا ! واي ازكمي ياران !)) در اين لحظه، محمد و قاسم صداي امام را شنيدند، نزد ايشان رفته ودر پاسخ امام، فرياد زدند: «لّّّّبّيكّ يّا مّولانا، نّحنُ بّينّ يّدّ يّكّ . در خدمت توايم اي سرور ما». امام حسين (ع) رو به آنان كرد و فرمودند:« بِشّهادّةِ اّبيكُمّا الكِفايّة: شهادت پدرتان بس است». اما آنان امتناع ورزيدند و گفتند: «نه به خدا اي عمو!»سپس از امام اجازه گرفته وبه ميدان نبرد شتافتند و پس از او قاسم به شهادت رسيد. علا مه سيد محسن امين- تراجم نويس مشهور- عبدالله بن عباس(ع) را نيز در شمار شهيدان كربلا ذكر مي نمايند. اما بنا به گزارش برخي ديگر از تاريخ نگاران، تنها محمد در كربلا به شهادت رسيده است در اين زمينه نوشته اند: د ركربلا سه تن از فرزندان حضرت عباس(ع) با او حضور داشتند كه د ربين آنها، حضرت عباس(ع)، محمد را از همه بيشتر دوست مي داشت و او را از خود جدا نمي كرد. او نوجواني پارسا و خدا برس بود و در ميان ابروانش اثر سجده ديده مي شد. وقتي حضرت عباس(ع) برادر بزرگوار خويش امام حسين(ع) را بي ياور ديد،‌فرزند خود محمد را صدا زد و با دست خود، لباس جنگ بر تن او پوشاند و شمشير به كمر او بست.سپس دست او را گرفته و نزد امام خويش رفت و خود از امام پيكار او را گرفت. محمد دست امام را بوسيد و پس از خداحافظي با زنان خيمه، به ميدان رفته و مبارز طلبيد و پس از ساعتي نبرد، به شهادت رسيد.

اعقاب و بازمانگان حضرت عباس عليه السلام

آنچه همگي تاريخ نگاران بدان تصريح كرده و اتفاق نظر دارند، اين است كه نسل حضرت عباس(ع) از طريق فرزند او عبيدالله گسترش يافته است. او در هنگام حركت امام حسين(ع) از مدينه به سوي كربلا در سنين كودكي بود ولي بعدها مردي دانشمند و فرزانه در دين و از فرهيختگان دوره خود گرديد. او با سه زن از زنان پاكدامن و فهيم مدينه به نام هاي رقيه دختر امام مجتبي(ع)، دختر معبد عبدالله تن عباس و دختر مسور بن مخزمه زبيري ازدواج نمود و صاحب دو فرزند به نام عبدالله و حسن شد كه نسل او نيز از طريق حسن، گسترش يافت.

از اين رو، بايد حسن بن عبيدالله بن عباس(ع) را سرشاخه اصلي نوادگان حضرت عباس(ع) برشمرد. لذا به معرفي و بررسي زندگاني نوادگان حضرت عباس(ع) از نسل حسن بن عبيدالله بن عباس(ع) مي پردازيم.

فرزندان حسن بن عبيدالله بن عباس عليه السلام

حسن بن عبيدالله 67 سال عمر نمودو صاحب پنج فرزند به نام هاي عباس، عبيدالله، ابراهيم، فضل و حمزه گرديد. شايد اين تيره از نسل حضرت عباس(ع) بلند آوازه ترين طايفه از تبار آن حضرت باشد كه به شرح كوتاهي از سرگذشت آنان پرداخته مي شود.

1- عباس بن الحسن

فردي شجاع و صريح بود به گونه اي كه نوشته اند كسي از بني هاشم در جرأت و صراحت لهجه مانند او وجود نداشت. وي در ايام خلافت هارون الرشيد به بغداد آمد. هارون الرشيد به خاطر فضل، ادب و شجاعت او همواره او را به كنيه مي خواند.

او به اندازه اي شيوا شعر مي سرود كه او را برترين شاعر از فرزندان امام علي(ع) مي دانستند. او ده فرزند داشت، كه از جمله آنان عبدالله بن العباس است. مأمون پس از درگذشت او گفت: «بعد از تو اي فرزند عباس! همه مردم مساوي شدند (تو با ديگران تفاوت داشتي).» مأمون جناره او را پياده تشييع نمود و شيخ بن شيخ خواندش.

محمد بن حمزه از ديگر نوادگان اوست كه به جوانمردي و بخشش، مشهور بود و به نزديكان خود بسيار رسيدگي نمود.نيكي او شامل حال همه مي شد و بخششي گسترده داشت، در طبريّه اردن، اموال بسيار داشته و داراي اراضي زيادي بود. طغج بن جفّ فرغاني بر او حسادت كرد و سپاهي براي چپاول اموال او فرستاد. و يد رنتيجه اين درگيري در باغ خود، در سال 287 ق. به قتل رسيد و شاعران د رسوگ او قصيده ها گفتند. از اين رو، به فرزندان و نوادگان او بنو الشّهيد گفته مي شود.

2-عبيدالله بن الحسن

درباره اش گفته اند: مردي به سان او پرهيبت و شكوه ديده نشده بود. وي امارت حرمين شريفين مكه و مدينه را بر عهده داشت و امر قضاوت در اين دو شهر نيز بر عهده او بود. مأمون، او را در سال 204 ق. به سرپرستي امو رحجاج بيت الله الحرام منصوب كرد و در دوران مأمون نيز از دنيا رفت. به تازماندگان و نوادگان او كه در سرزمين دمياط بودند، بني هارون و به دسته اي از آنان كه در فساي امروزي بودند،‌بني هدهد مي گفتند. گروهي از احفاد و دودمان او نيز در يمن سكنا گزيدند. عبيدالله بن الحسن داراي 11 فرزند شد.از جمله آنان قاسم بن عبيدالله بود كه پست جد خويش (امارت و قضاوت در حرمين شريفين) را عهده دار گرديد. او از نزديكان امام حسن عسكري(ع) هم بود.

3-ابراهيم بن الحسن

معروف به جردقة و در شمار پارسايان و اديبان زمان خود بود. وي صاحب نوزده فرزند گرديد و در سال 264 ق. درگذشت. از فرزندان او علي بن ابراهيم جردقه، فردي سخاوتمند و والا مقام بوده است. نوه او عبدالله بن علي به بغداد آمد و سپس به مصر رفت و در آن جا به بيان حديث پرداخت و كتابي به نام جعفرية نگاشت كه حاوي مطالب عالي در فقه شيعه بود. او در رجب سال 312 ق. وفات يافت.

4-فضل بن الحسن

او مردي دانشمند، سخنور، شجاع و مورد بزرگداشت خلفاي وقت خود و معروف به ابن الهاشميه بود. از او سه فرزند به نام هاي جعفر، عباس الاكبر و محمد به جاي ماند كه آنان نيز داراي جايگاهي ويژه نزد مردم بودند و هر يك، داراي فرزنداني بزرگوار چون خود بودند.از جمله آنان فضل بن محمد است كه مردي سخن دان و شاعر بود كه بازماندگان او د رقم و طبرستان پراكنده هستند. او اشعار زيادي در مدح دلاوري جد خود، حضرت عباس(ع) در كربلا سروده است.

5-حمزه بن الحسن

او بسيار شبيه به امام علي(ع) بود و در روزگار مأمون عباسي مي زيست. از آن جا كه عباسيان خود را از نوادگان عباس (عموي پيامبر صلي الله عليه و آله) مي دانستند، اين موضوع را در بسياري مواقع، دستاويزي براي توجيه اعمال قرار مي دادند. مأمون بدين منظور، نامه اي با دست خط خود براي حمزه نوشت و در ضمن آن بيان داشت: « به حمزه بن الحسن هزار در هم به جهت شباهت وافرش به امير المؤمنان علي(ع) بخشيده شود». او با زينب از نوادگان عبدالله بن جعفر ازدواج نمود. مردم او را زينبي مي خواندند؛ زيرا او با زينب(ع) دختر امير مؤمنان(ع) نسبت داشت. از نوادگان حمزه بن الحسن مي توان شاعري بلند آوازه به نام محمد بن علي را نام برد كه در بصره مي زيست و احاديثي را هم از امام رضا(ع) و رخي ديگر از امامان روايت كرده است.

از جمله بستگان حمزه بن الحسن، مي توان به برادرزاده اش كه هم نام اوست، اشاره كرد. هم اكنون مقبره او در شهر حلّه است و داراي گنبد و بارگاه با شكوهي مي باشد.

نوشته اند: مدر امام زمان (عج) مدتي در خانه او مهمان بوده است. او را نيز از راويان احاديث آل محمد (ص) و فردي درستكار و محترم و مورد اطمينان ذكر كرده اند. از فرزندان او قاسم بن حمزه مي باشد كه از دانشمندان و فقيهان زمان خود بوده است. او مردي بسيار زيباروي و ثروتمندي بخشنده در يمن بوده كهثروت او به صد هزار دينار مي رسيده است. او بسيار اهل بخشش به مردم بود.

ديگر نوادگان

حمزه بن قاسم

او از جمله نوادگان حضرت عباس(ع) مي باشد كه از مشايخ بزرگ و علماي بنام شيعه دردوره خود بوده است. حضرت عباس(ع) نياي پنجم او مي باشد و نسب كامل او عبارت است از: ابويعلي حمزه بن قاسم بن علي بن حمزه بن الحسن بن عبيدالله بن عباس(ع).

درباره او نگاشته اند: ابويعلي از دانشمندان شيعه و بنام و برخاسته از خاندان وحي و درختي تناور در بوستان دانشمندان شيعي است. وي از راويان احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام بوده و دانشمندان بسياري، شاگردي او را به جاي آورده اند و وي را فردي مورد اعتماد و بلند مرتبه د رنقل روايات معصومان عليهم السلام ذكر كرده اند.

از او كتاب هاي زيادي بر جاي مانده است كه عبارت مي باشد از: التّوحيد، الزّيارات و المناسك، ده محمد بن جعفر اسدي و … او در دست نوشته هاي خود احاديث بسياري را از امام صادق(ع) نقل نموده است.

او در قرن چهارم هجري مي زيسته و مرقد شريفش در جنوب شهر حله، بين رود فرات و دجله و در دهكده اي به نام قريه حمزه قرار دارد. پيشتر در مورد محل دفن او اختلاف بوده و مردم مي پنداشتند مرقد او متعلق به حمزه بن موسي كاظم(ع) است و با اين پندار، او را زيارت مي كرده اند اما داستان جالبي سبب بر طرف شدن اين پندار مي شود.

مي گويند: عالمي رباني و فقيهي بزرگ به نام سيد مهدي قزويني جهت تبليغ معارف ديني به حله رفت. او گه گاه از كنارمرقد ابويعلي حمزه بن قاسم مي گذشت اما به زيارت مرقد او نمي رفت. اين موضوع، موجب كن رغبتي مردم آن منطقه نسبت به زيارت آن مرقد شريف گرديد. روزي از او خواستند به زيارت مرقد برود، او د رپاسخ گفت به زيارت كسي كه نمي شناسد، نمي رود.

روز بعد، او به دهكده مذكور رفت و در اواخر شب براي خواندن نماز شب برخاست. نزديكي هاي طلوع آفتاب، سيدي از اهل همان روستا كه مورد اعتماد آن عالم رباني بود، نزدوي رفت و از او دليل زيارت نكردن او را پرسيد؛ ولي همان پاسخ پيشين را شنيد.

آن سيد علوي گفت:

«چه بسيار امور مشهوري هستند كه اصلي ندارند، اين مرقد متعلق به حمزه بن موسي كاظم(ع) نيست كه به اشتباه اين گونه مي پندارند، بلكه اين مرقد متعلق به ابويعلي حمزه بن قاسم از نوادگان حضرت عباس(ع) است كه از علما اجازه حديث داشته و دانشمندان رجال، او را بر وثاقت و پارسايي ستوده اند».

سيد مهدي قزويني گمان كرد كه او اين سخن را از علما شنيده و هرگز نمي پنداشت كه او از كتاب هاي رجالي و روايي چيزي بداند. از اين رو،‌ به آن سيد علوي چندان توجهي نكرد.

سيد علوي، خارج شد و سيد مهدي قزويني در سجاده خود به تعقيبات نماز مشغول گرديد تا آفتاب دميد سپس به كتاب هاي رجالي كه در دسترس داشت، مراجعه كرد و ديد گفته آن سيد علوي درست است. فردا در بين جمعيت، همان سيد علوي را يافت. نزد او رفت و پرسيد مطلبي را كه ديشب پيش از سحر به او گفته، از كجا به دست آورده است؟ سيد علوي انكار كرد كه سحر، پيش او بوده و سوگند خورد كه شب گذشته اصلاً در روستا نبوده و بيرون از روستا به سر مي برده است و حتي ادعا كرد اصلاً سيد مهدي قزويني را نمي شناسد.

سيد مهدي بي درنگ سوار مركب خود شد و عازم زيارت مرقد ابويعلي گرديد و به مردم گفت:

«اكنون بر من واجب شد كه به زيارت او بشتابم. زيرا شك ندارم آن سيد علوي كه ديشب ديدم، امام زمان(عج) بوده است.»

از آن پس، مرقد او رونق بيشتري گرفت و مردم توجه بيشتري به زيارت او نشان دادند. سيد مهدي قزويني بعدها د ركتاب فلك النّجاه خود تصريح نمود كه مرقد مذكور، متعلّق به ابويعلي حمزه بن قاسم از نوادگان حضرت عباس(ع) است.(ابوالفضل هادي منش / ماهنامه كوثر 2/10/1384)

——————————————————————————–

.ابوعبدالله المصعب بن عبدالله بن المصعب الزبيري، نسب قريش، دارالمعارف للطباعه و النشر، 1953 م، ج1، ص 79؛ المحبّر، ابو جعفر محمد بن حبيب البغدادي، بيروت، منشورات دار الافاق الجديده؛ بي تا، ج 1، ص 44.

.عبدالرزاق المقرم، العباس(ع)، نجف، مطبعة الحيدريه، بي تا، ص 195.

.همان.

.السيد عبدالمجيد الحائري، ذخيرة الدارين، نجف، مطبعة المرتضوية، 1345 ق، ج 1، ص 145؛ وسيله الدارين، ص 278.

.بطل العلقمي، ج 3، ص 429.

porseman.org

معنای این که: «زیارت امام حسین (ع) بمنزله زیارت خدا در عرش است»، چیست؟
پرسش
آیا شما قبول دارید که کسی اگر حسین بن علی را - نوه رسول خدا - زیارت کند انگار خدا را در عرش زیارت کرده است؟! ر.ک المزار مفید ص 51.
پاسخ اجمالی
حضرت حسین بن علی (ع) (امام سوم شیعیان) به خاطر اهداف، ویژگی ها، اعمال، فداکاری ها، ایثار گری ها و مصیبت هایی که در راه خدا دیده دارای مقام بسیار بلندی در نزد خداوند متعال است. خداوند پاداش های زیادی به ایشان داده است که یکی از آنها عزت و عظمت در این دنیا است به حدی که همه مردم را تشویق و ترغیب به زیارت مرقد مطهر آن حضرت کرده و اجر و پاداش زیادی به زائرین آن حضرت وعده داده است. یکی از این وعده های الهی حدیثی است که شیخ مفید ره و دیگران بصورت متواتر نقل کرده اند. امام جعفر صادق (ع) فرمود: “…و کسی که در روز عاشوراء قبر امام حسین را زیارت کند همانند این است که خداوند را در بالای عرش او ملاقات کرده است. ما نظیر این روایت را در باره زیارت قبر پیامبر نیز داریم. امام رضا (ع) در باره معنای زیارت خداوند فرموده است: از آنجا که رؤیت و زیارت خداوند ممکن نیست خداوند زیارت پیامبرش را به منزله زیارت خود قرار داده است.

البته باید توجه داشت که زیارت امام حسین (ع) موجب زنده ماندن اهداف بلند آن حضرت که همانا زنده نگه داشتن دین خدا و دستورات قرآن است می باشد.
پاسخ تفصیلی
اسلام دین ارزش هاست و پاداش های الهی وعد داده شده در آن، نتیجه اعمال خالصانه انسان ها برای خداست؛ زیرا خداوند متعال بهترین و عادل ترین پاداش دهنده هاست و اجر هیچ نیکو کاری را ضایع نمی کند. [1] هرچه اعمال نیک انسان خالصانه تر باشد و هرچه در راه خداوند سختی ها و مشقت های بیشتری را تحمل کرده باشد پاداش و ارزش او در پیشگاه خداوند بیشتر است. بر همین اساس است که انبیاء الهی و ائمه طاهرین دارای مقام بسیار والایی در پیشگاه خداوند متعال هستند. همچنین حضرت حسین بن علی (ع) (امام سوم شیعیان) دارای مقام بسیار بلندی در نزد خداوند متعال است. این مقام نه به جهت نسبت نسبی آن حضرت با شخص رسول خدا (ص) است بلکه به خاطر اهداف، ویژگی ها، اعمال، فداکاری ها، ایثار گری ها و مصیبت هایی است که آن امام حسین (ع) در راه حفظ اسلام و قرآن و انجام تکلیف الهی خود متحمل گردید حسین بن علی ‏(ع)  در نبرد با یزید و یزیدیان هدف خدایی داشت و به دنبال ارضای تمنیات نفسانی نبود.  امروزه بر همگان روشن است که اگر امام حسین (ع) ،در برابر انحرافات بزرگ و فاحش بنی امیه سکوت می کرد، از اسلام تنها اسمی باقی مانده بود. واقعیت و حقیقت آن در بند بنی امیه اسیر می‏شد و به دست ما نمی‏رسید. فداکاری حسینی که آمیختگی عشق و عقل برین بود، اسلام را از خطر نابودی و سقوط به دست اراذل بنی­امیه محفوظ داشت؛ [2]

از سویی دیگر؛ امام حسین ‏(ع) می‏دانست که هیچ شانسی برای زنده ماندن ندارد، می‏داند که آنها می‏خواهند او را شهید کنند و نیز از سابقه مردم کوفه در سست عهدی نسبت به پدر و برادر، با خبر بود، با این حال با همه سرمایه خود (جان خود، نزدیکان، فرزندا ن و یاران و…) به میدان آمد و با روی باز، با رضایت کامل از قضاء الهی به دفاع از دین خدا پرداخت و با خون خود درخت اسلام را آبیاری کرد و جان تازه ای به اسلام بخشید.

گرچه همواره در راه خدا انسان های بزرگی از اولیاء خدا و پیامبران الهی جان خود را فدا کرده اند اما واقعه شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و یارانش به لحاظ تعداد شهداء و نحوه به شهادت رسیدن و جنایات دیگری که بعد از شهادت آنان نسبت به اجساد شهداء و غارت و اسارت زن و فرزندان شهدا توسط یزیدیان انجام شد در تاریخ نظیر ندارد!

خداوند متعال می فرماید: ما اجر صابران را بدون حساب می دهیم ! [3]

آیا تاریخ بشریت مصیبتی سنگین تر از مصیبت های بیشمار امام حسین و صبری بالاتر از صبر حسین علی(ع) سراغ دارد ؟ از طرف دیگر همه مصیبت ها و صبر آن حضرت خالصانه و در راه خدا بوده و ذره ای از آن در راه منافع شخصی و هواهای نفسانی نبوده است.

با توجه به این مسائل، خداوند متعال چه پاداشی به امام حسین بدهد که هم در خور مصیبت های آن حضرت و هم در شأن عدالت و جود و کرم خدا وند رب الارباب باشد.

براین اساس خداوند پاداش های زیادی به ایشان داده است که یکی از آنها عزت و عظمت در این دنیا است به حدی که همه مردم را تشویق و ترغیب به زیارت مرقد مطهر آن حضرت کرده و اجر و پاداش زیادی به زائرین آن حضرت وعده داده است. یکی از این وعده های الهی  حدیثی است که شیخ مفید ره و دیگران بصورت متواتر نقل کرده اند. امام جعفر صادق (ع) فرمود: “…و کسی که در روز عاشوراء قبر امام حسین را زیارت کند همانند این است که خداوند را در بالای عرش او ملاقات کرده است". [4]

البته این چیز عجیبی نیست؛ زیرا ما نظیر این روایت در باره زیارت قبر پیامبر نیز بسیار داریم. امام جعفر صادق (ع) فرمود :” کسی که رسول خدا(ص) را زیارت کند همانند این است که خداوند را در بالای عرش او ملاقات کرده است ".[5]

امام رضا (ع) در باره معنای زیارت خداوند فرموده است: از آنجا که ر ؤیت و زیارت خداوند ممکن نیست خداوند زیارت پیامبرش را به منزله زیارت خود قرار داده است. [6]

البته باید توجه داشت که زیارت امام حسین (ع) موجب زنده ماندن اهداف بلند آن حضرت که همانا زنده نگه داشتن دین خدا و دستورات قرآن است می باشد.

 

[1] . آل عمران،171:"أَنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنینَ"؛ توبه ،:"120إِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ".

[2] . برگرفته از سوال 4218 (سایت: 4456)، نمایه: عاقلانه یا عاشقانه بودن کارهای امام حسین (ع) در روز عاشورا .

[3] . الزمر،10:”   قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی‏ هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِساب"‏

[4] .   19619- جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ فِی الْمَزَارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُوسَوِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ ع لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ مَنْ زَارَهُ یَوْمَ عَرَفَةَ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَجَّةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَةٍ وَ مَنْ زَارَهُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ فَکَأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ.

[5] . تهذیب‏الأحکام ج : 6 ص : 3 قاْلِ الصَّادِقِ ع مَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ ص کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ ؛   وسائل‏الشیعة ج : 14 ص : 335،حدیث 19340، وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مَا لِمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ الْحَدِیثَ.

[6] . 6- ید، [التوحید] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام‏] لی، [الأمالی للصدوق‏] الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یَرْوِیهِ أَهْلُ الْحَدِیثِ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ یَزُورُونَ رَبَّهُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ ع یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً ص عَلَى جَمِیعِ خَلْقِهِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ جَعَلَ طَاعَتَهُ طَاعَتَهُ وَ مُبَایَعَتَهُ مُبَایَعَتَهُ وَ زِیَارَتَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ زِیَارَتَهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ.

پرسش

راجع به سند و متن زیارت عاشورا توضیح دهید.
پاسخ اجمالی
مصدر اصلی این زیارتنامه، دو کتاب معتبر؛ یعنی کامل الزیارات تألیف جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 348 هـ. ق) و مصباح المتهجد شیخ طوسی (385 – 460 هـ. ق) است. طبق برخی از مبانی سند ابن قولویه معتبر است، اما در باره اسناد روایتی که در کتاب مصباح المتهجد آمده است، باید گفت: این کتاب در مجموع دو سند را برای این زیارت ذکر کرده است که ارزیابی کلی در باره راویان آن از سه حال خارج نیست. یا راویان ثقه هستند؛ یا در یک طبقه در کنار راوی ای که به وثاقت او تصریح نشده است، راوی قرار دارد که توثیق شده است، یا قراینی بر وثاقت راوی وجود دارد. لذا در مجموع می توان گفت که سند روایت زیارت عاشورا صحیح است و هیچ مشکلی ندارد. به متن روایت نیز از آن رو که در بردارنده لعن همه بنی امیه است و… اشکالاتی شده که در این سایت به طور تفصیل به آن پاسخ داده شده است. برای توضیح بیشتر پاسخ تفصیلی را مطالعه کنید.

 
پاسخ تفصیلی
زیارت عاشورا از امام باقر و صادق (ع) به ما رسیده است. بر این اساس، باید اعتبار سند مورد پذیرش قرار گیرد؛ علاوه بر این که مفاد آن نیز نباید با آموزه های قرآنی و روایات دیگر در تعارض باشد که اگر این گونه باشد نمی توان آن را در ردیف احادیث معتبر به حساب آورد. گزارش زیر به هر دو موضوع اشارتی خواهد داشت:
یک.  سند زیارت عاشورا:
مصدر اصلی این زیارتنامه، دو کتاب معتبر؛ یعنی کامل الزیارات تألیف جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 348 هـ. ق) و مصباح المتهجد شیخ طوسی (385 – 460 هـ. ق) است. بر این اساس ابتدا به بررسی کامل الزیارات و آن گاه مصباح المتهجد می پردازیم:
1-1. کتاب کامل الزیارات ابن قولویه
ابن قولویه در ثواب زیارت عاشورا می‌نویسد:
حَدَّثَنِی حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ وَ غَیرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الْهَمْدَانِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیالِسِی عَنْ سَیفِ بْنِ عَمِیرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِی، وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ ع قَالَ مَنْ زَارَ الْحُسَینَ ع یوْمَ عَاشُورَاءَ مِنَ الْمُحَرَّمِ…". و بعد در بارۀ سند اصل زیارت عاشورا می‌گوید: قَالَ صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ الْجُهَنِی وَ سَیفُ بْنُ عَمِیرَةَ قَالَ عَلْقَمَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِی فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (ع) عَلِّمْنِی دُعَاءً أَدْعُو بِهِ فِی ذَلِکَ الْیوْمِ…".
علقمة بن محمّد حضرمى مى‏گوید: محضر مبارک ابى جعفر (ع) عرض کردم: دعائى به من تعلیم فرمائید که در آن روز وقتى از نزدیک به زیارت آن حضرت رفتم آن را خوانده و دعائى یادم دهید که هر گاه از نزدیک به زیارت آن جناب نرفته، بلکه از شهرهاى دور و پشت بام به آن حضرت اشارة سلام دادم آن را بخوانم.
حضرت فرمودند: اى علقمه ! بعد از آن که با اشاره به آن حضرت سلام دادى و پس از آن، دو رکعت نماز خواندى… در زیارت ابا عبد اللَّه الحسین روز عاشورا بگو: سلام بر تو اى ابا عبد اللَّه، سلام بر تو اى فرزند رسول خدا، سلام بر تو اى برگزیده خدا و فرزند برگزیده‏اش، سلام بر تو اى فرزند امیرمؤمنان و فرزند سرور جانشینان، سلام بر تو اى پسر فاطمه که سرور بانوان عالم مى‏باشد … .[1]
پس صدر روایت توسط دو نفر به نام‌های «علقمة بن محمد حضرمی» و «مالک بن اعین جهنی» به معصوم می‌رسد. در هر دو طریق، صالح بن عقبه از آنان نقل کرده؛ منتها در یکی همراه سیف بن عمیره است و در دیگری به تنهایی. ذیل روایت را صالح بن عقبه و سیف بن عمیره از علقمة بن حضرمی از امام باقر(ع) روایت کرده اند. در حقیقت روایت با سه سند نقل شده است:
الف. حکیم بن داود بن حکیم و غیره، عن محمد بن موسى الهمدانی، عن محمد بن خالد الطیالسی ، عن سیف بن عمیرة عن علقمة بن محمد الحضرمی.
ب. حکیم بن داود بن حکیم و غیره، عن محمد بن موسى الهمدانی، عن محمد بن خالد الطیالسی، عن صالح بن عقبه، عن علقمة بن محمد الحضرمی.
ج. محمد بن إسماعیل، عن صالح بن عقبه، عن مالک الجهنی، عن أبی جعفر الباقر (ع).
در سند سوم دو احتمال وجود دارد: الف. ابن قولویه، زیارت عاشورا را از کتاب محمد بن اسماعیل نقل کرده باشد؛ چنانچه شیخ طوسی نیز از کتاب او نقل کرده است که در این صورت همان گونه که خواهد آمد سند روایت تا محمد بن اسماعیل و بعد از آن صالح بن عقبه درست خواهد شد؛ ب. محمد بن اسماعیل نیز به محمد بن خالد الطیالسی عطف باشد که در آن صورت سند این گونه می‌شود:
حکیم بن داود، محمد بن موسی الهمدانی، محمد بن خالد الطیالسی ، محمد بن اسماعیل بن بزیع، صالح بن عقبه، مالک الجهنی.
البته این احتمال بسیار بعید به نظر می‌رسد؛ چون این احتمال قوی‌تر است که کتاب محمد بن اسماعیل در آن زمان معروف بوده و شیخ طوسی و ابن قولویه هر دو از این کتاب، زیارت را نقل کرده باشند.
بررسی سند ابن قولویه
ابن قولویه در مقدمه کتاب خود می‌فرماید:
من به تمامی روایاتی که از اهل بیت (ع) در باره زیارت و غیر آن نقل شده است، احاطه ندارم؛ ولی هر آنچه را که در این کتاب آورده‌ام، از طریق افراد موثق از اصحاب ما است و هیچ روایتی را که از افراد مجهول که اخبار ائمه را از راویان غیر معروف در روایات و غیر مشهور در علم و حدیث گرفته‌اند، نقل نکرده‌ام.[2]
شیخ حر عاملی بعد از این که به وثاقت روات تفسیر علی بن ابراهیم شهادت می‌دهد، در باره روات کامل الزیارات می‌گوید: و همچنین جعفر بن محمد بن قولویه به وثاقت روات کامل الزیارات شهادت داده است و تصریح او در اول کتاب کامل الزیارات نسبت به تصریح علی بن ابراهیم رساتر است.[3]
البته برخی از بزرگان این مبنا را پذیرفته اند که این عبارت تنها واسطۀ اول را توثیق می کند؛ یعنی شخصی که ابن قولویه بدون واسطه از او نقل می کند، موثق است.[4] این مبنا همان است که مرحوم آیت الله خویی (ره) در نهایت آن را پذیرفته اند[5]، اگر چه در نوشته های پیشین ایشان آمده است: این عبارت، دلالت روشنی دارد بر این که ابن قولویه روایتی را از معصومین (ع) نقل نکرده است، مگر این که از افراد موثق از اصحاب ما باشد.[6]
با این حال، نگاهی به راویان این حدیث خالی از لطف نیست:
حکیم بن داود بن حکیم:
اگرچه وی در کتب رجالی توثیقی ندارد. اما تضعیف هم نشده است. صاحب تهذیب از او حدیث نقل کرده است.[7] محدث نوری از او به عنوان یکی از مشایخ ابن قولویه یاد کرده است.[8] بر این اساس همین که توثیق عام او با تضعیفی معارض نیست، در اعتبار وی کافی است.
محمد بن موسی الهمدانی:
برخی او را تضعیف کرده‌اند[9]، البته به تعبیر مرحوم خوئی توثیق ابن قولویه و قولش در رجال کامل الزیارات، معارض آن تضعیف است و این تعارض در تضعیف و توثیق، به تساقط هر دو می‌انجامد و در نتیجه، محمد بن موسی، از نظر رجالی مجهول الحال می‌شود.[10]
در بارۀ محمد بن خالد الطیالسی و  محمد بن اسماعیل بن بزیع در آینده به تفصیل سخن خواهیم گفت.
عقبة بن قیس کوفی:
او پدر صالح از اصحاب امام صادق(ع) است. ظاهراً توثیق و تضعیفی ندارد.[11]
مالک الجهنی:
در طریق دوم چنان که ذکر شد، نقل کننده از امام (ع)، مالک الجهنی است که مقصود همان مالک بن اعین الجهنی است. وی از اصحاب امام باقر (ع) و به تعبیر شیخ مفید ممدوح آن بزرگوار بوده است.[12]
نتیجه این که با بررسی این افراد، اگر نتوانیم به صحت این سند حکم کنیم، به ضعف این سند نیز نمی توان به صورت صدرصد حکم کرد؛ زیرا بر اساس برخی از مبانی این سند مشکلی ندارد.
1-2. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسى
شیخ طوسی در کتاب فوق با دو سند زیارت عاشورا را نقل مى‏کند.
1-2-1. سند اول شیخ طوسی
وی در سند اول مى‏گوید:
روى محمد بن إسماعیل بن بزیع عن صالح بن عقبه و سیف بن عمیره عن علقمه بن محمد الحضرمى «قلت لأبى جعفر: علمنى دعاءً أدعو به ذلک الیوم إذا أنا زُرته من قرب، و دعاءً ادعو به إذا لم أَزَره مِن قُرب و أَومات مِن بَعد البلاد، و من دارى بالسلام إلیه.  قال: فقال لى یا علقمه إذا أنت صلیت رکعتین؛ علقمه می گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم: دعایی به من آموزش بده که اگر در آن روز امام حسین (ع) از نزدیک زیارت کردم، آن را بخوانم و اگر نتوانستم از نزدیک زیارت کنم، از شهرهای دور و از خانه‌ام به سوی او با سلام اشاره کرده و آن دعا را بخوانم. امام فرمود: هر گاه که آن دو رکعت را به جا بیاوری و بعد از آن با سلام به سوی آن حضرت اشاره کردی، در حال اشاره تکبیر بگویی و بخوانی این زیارت را ، همان دعایی را خوانده‌ای که ملائکه در هنگام زیارت آن حضرت می‌خوانند … سلام بر تو ای أبا عبد الله … .[13]
در بارۀ این سند لازم است موارد زیر مورد بررسی قرار گیرد:
الف. سند شیخ طوسی تا محمد بن اسماعیل بن بزیع
شیخ طوسی روایت را از کتاب محمد بن اسماعیل بن بزیع گرفته و در کتاب «الفهرست» سند خویش به آن کتاب را چنین نقل کرده است:
محمد بن إسماعیل بن بزیع؛ له کتاب فی الحج، أخبرنا به ابن أبی‏ جید عن محمد بن الحسن بن الولید عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن محمد بن إسماعیل؛ ابن ابى جید، او از محمد بن الحسن بن الولید، او از على بن ابراهیم قمى، او از پدرش و او از محمد بن اسماعیل بن بزیع.[14]
پس در حقیقت سند روایت این گونه خواهد شد: شیخ طوسی، علی بن أحمد بن محمد بن أبی جید، محمد بن حسن بن ولید، علی بن ابراهیم قمی، ابراهیم، محمد بن اسماعیل بن بزیع.
به اجمال می توان گفت که وثاقت همۀ آنانی که در این سلسلۀ سند قرار دارند مورد پذیرش تمام علمای رجال مى‏باشد. همۀ این مشایخ از ثقات مى‏باشند و نیازى به بیان وثاقت این افراد نیست.
اما بررسی تفصیلی سند اول:
ابن أبی جید: وی از اساتید شیخ طوسی وِ مرحوم نجاشی بوده و مشایخ مرحوم نجاشی همگی به اتفاق علما موثق هستند و نیازی به بررسی ندارند؛ چنانچه مرحوم خویی (ره) می‌فرماید: سند شیخ تا صفار در غیر کتاب بصائر صحیح است، بلکه در آن کتاب نیز بنا بر اظهر چنین است؛ زیرا در آن ابن ابی جید است و او ثقه است؛ به دلیل آن که وی از مشایخ نجاشی است.[15]
محمد بن حسن بن ولید: وی از اجلاء و بزرگان شیعه و خود از علمای جرح و تعدیل و بی نیاز از توثیق و تعریف است. مرحوم نجاشی او را این گونه می ستاید: ابو جعفر محمد بن حسن بن احمد بن ولید، بزرگ اهل قم و از دانشمندان و پیشوایان و سرشناسان قم بوده است. ایشان از هر جهت مورد وثوق و اطمینان و مایه افتخار بوده است.[16]
علی بن ابراهیم قمی: وی ثقۀ در حدیث، مورد اطمینان و صحیح المذهب بوده است.[17]
إبراهیم بن هاشم: وی اولین کسی که حدیث کوفیین را در قم نشر داده است و برای او تألیفاتی بوده است.[18]
علامه حلی می گوید: ارجح آن است که قول او مورد قبول است.[19]
ب. از محمد بن اسماعیل بن بزیع  تا علقمه بن محمد الحضرمى
محمد بن اسماعیل بن بزیع:
وی از دو نفر و آن دو از علقمه این روایت را نقل کرده اند.
مرحوم نجاشی در باره محمد بن اسماعیل بن بزیع می‌گوید: او در خاندانی به دنیا آمد که حمزة بن بزیع از ایشان است؛ از نیکان شیعه و مورد اطمینان بوده و عمل بسیار داشت.[20]  و در ادامه این روایت را نقل می کند: پدرم به من گفت: محمد بن علی بن حسین گفت: محمد بن علی ماجیلویه به من روایت نقل کرد از …گفت : ما گروهی نزد امام رضا (ع) بودیم، پس یادی از محمد بن اسماعیل بزیع شد، پس فرمودند: من دوست داشتم که در بین شما مثل او بود. [21]
شیخ طوسی نیز در باره وی می‌فرماید: محمد بن إسماعیل بن بزیع، ثقة صحیح، کوفی ، مولی المنصور.[22]
اما درباره دو نفری که محمد بن اسماعیل از آنها نقل کرده است؛ یعنی صالح بن عقبه و سیف بن عمیره، باید گفت:
صالح بن عقبه:
صالح بن عقبه بن قیس از اصحاب امام صادق (ع) مى‏باشد.[23] نجاشى می گوید: صالح بن عقبة بن قیس بن سمعان بن أبی ربیحة مولى رسول الله (ص) … .[24]
برخی مانند مرحوم سید بحر العلوم می گویند: از این که شیخ و نجاشى او را در کتاب خود آورده، و درباره مذهب او گفت و گو نکرده‏اند گواه بر این است که او امامى مذهب است.[25]
اگر کسی این مبنا را بپذیرد، صالح بن عقبه نیز ممدوح به مدح عام از سوی مرحوم نجاشی و شیخ طوسی خواهد شد و حد اقل حُسن او اثبات خواهد شد. به هر حال دربارۀ او هر چند توثیق بالخصوص وارد نشده است، ولى در عین حال مى‏توان وثاقت او را از طریق دیگر ثابت کرد و آن این که:
اولا: شخصیت‏هایى؛ مانند محمد بن حسین بن ابى الخطاب (متوفاى 262 ) و محمد بن اسماعیل بن بزیع از او نقل روایت نمودند و این شاهدی است محکم بر وثاقت این شخص؛ چرا که شخصی همانند محمد بن اسماعیل بن بزیع، بعید است که از شخص ضعیف روایت نقل کند؛ با این که امام هشتم (ع) در باره او فرمودند: «وددت أن فیکم مثله». البته ابن غضائری (متوفاى 411 ه،) صالح بن عقبه را تضعیف کرده و می گوید: غال، کذاب، لا یلتفت إلیه.[26]  و علامه نیز در رجال خود آن را نقل کرده است.[27]
این انتقاد غضائرى ارزش علمى ندارد؛ زیرا او در جرح و تعدیل غالباً پیرو سماع از مشایخ نبوده، بلکه با موازین دیگر به نقد افراد مى‏پرداخت، و غالباً افراد را به خاطر غلو مؤاخذه مى‏کرد، در آن روزگار برخى را به خاطر اعتقاد به نفى سهو از پیامبر یا آگاهى آنان از غیب به اذن الاهى، غالى مى‏شمردند، در حالى که این نوع عقاید برگرفته از قرآن و سنت است و نمى‏توان فردى را به خاطر آن غالى شمرد.
مرحوم آیت الله العظمی خویی (ره) با قاطعیت سخن وی را رد کرده و می‌فرماید: تضعیف منسوب به ابن غضائری با توثیق علی بن ابراهیم معارضه نمی کند؛ زیرا ثابت کردیم که انتساب کتاب به ابن غضائری ثابت نیست. پس این شخص از افراد مورد اطمینان است.[28]
ثانیا: شیخ طوسى و نجاشى سند خود را به کتاب او یادآور شده اند و این خود حاکى از نوعى اعتنا به مقام او است. بنابراین مى‏توان گفت: او فرد ممدوح و تا حدى مقبول الروایه مى‏باشد. بنابراین صالح بن عقبه راوى معتبرى است که مى‏توان به روایت او اعتماد کرد.
سیف بن عمیره:
سیف بن عمیره نخعى، کوفى ثقه است، از امام صادق و کاظم (ع) نقل روایت کرده، و نجاشى و شیخ طوسى به وثاقت او تصریح کرده‏اند. [29]
هرگاه فرض کنیم وثاقت صالح بن عقبه ثابت نشود، ضررى به صحت روایت نمى‏رساند، زیرا محمد بن اسماعیل بن بزیع حدیث را از این دو نفر در عرض هم نقل کرده، و ثابت نشدن و ثاقت یکى ضررى بر صحت روایت به خاطر وثاقت راوى دیگر نمى‏زند.
علقمة بن محمد الحضرمى:
علقمه از اصحاب امام باقر و صادق (ع) است[30]، و در کتاب هاى رجالى توثیق در حق او وارد نشده است و فقط مرحوم شیخ طوسی در باره وی می‌فرماید: علقمة بن محمد الحضرمی الکوفی، أسند عنه.[31] البته مرحوم سید علی بروجردی از همین نکته و یک روایت دیگر ، حسن حال او را استفاده کرده است.[32]
قرائن دیگری می تواند اثبات کنندۀ وثاقت او باشد؛ مثلاً در بررسى سند دوم شیخ طوسى خواهیم دید که سیف بن عمیره ثقه، با صفوان بن مهران ثقه در کیفیت زیارت امام حسین (ع) اختلاف پیدا مى‏کند، و سیف بن عمیره به صفوان مى‏گوید: این دعایى که پس از زیارت مى‏خوانید در روایت علقمه که از امام باقر (ع) نقل کرده است، نیامده است. او در پاسخ مى‏گوید: من این دعا را از امام صادق (ع) شنیدم، این مذاکره گواه برآن است که هر دو نفر بر وثاقت علقمه اتفاق نظر داشته‏اند و لذا سیف بن عمیره با عمل او احتجاج کرده و صفوان بن مهران بدون انکار عمل او، به روایت امام صادق (ع) احتجاج نموده است.[33]
به عبارت دیگر؛ روایت صفوان صراحت دارد در این که وی زیارت عاشواریی را که علقمه نقل کرده تأیید نموده است، فقط تنها تفاوتی که دارد، در دعای بعد از زیارت است که علقمه نقل نکرده؛ ولی صفوان آن را از امام صادق نقل می کند. گذشته از این که کشی، در رجال خود مذاکرۀ وى و برادرش (ابی بکر حضرمی) با زید بن على را نقل نموده است که حاکى است هر دو برادر در امامت امام صادق (ع) ثابت قدم بودند.[34]
تا اینجا روشن شد این سند قابل اعتماد مى‏باشد. البته شیخ طوسى زیارت عاشورا را با سند دیگرى نیز به شرح زیر چنین بیان کرده است:
1-2-2. سند دوم شیخ طوسی
محمد بن خالد طیالسی، از سیف بن عمیره نقل‌کرده که همراه صفوان بن مهران جمّال و جمعی از اصحاب به‌سوی نجف رفتیم. وقتی که از زیارت فارغ شدیم، صفوان روی خود را به سمت ناحیۀ اباعبدالله (ع) [= کربلا] برگرداند و به ما گفت: از این مکان (نزد سر مبارک امیرالمؤمنین)، امام حسین (ع) را زیارت کنید که امام صادق (ع) از این جا به آن حضرت اشاره کردند درحالی ‌که من در خدمتشان بودم.
سیف می گوید: پس صفوان همان زیارتی را که علقمة بن محمد حضرمی از امام باقر (ع) در روز عاشورا نقل کرده خواند، آن گاه سیف به صفوان بن مهران مى‏گوید: دعایى که خواندید، در روایت علقمه از امام باقر (ع) موجود نیست، او پاسخ داد که من این دعا را از امام صادق (ع) شنیده‏ام».[35]
ظاهر این عبارت آن است که امام صادق (ع) به ‌سمت مرقد مطهر امام حسین (ع) با همان زیارتی که علقمه از امام باقر (ع) نقل کرده اشاره فرمود و به این زیارت ایشان را خطاب کرد.
در بارۀ این سند، باید گفت که در وثاقت سیف بن عمیره و صفوان بن مهران[36] حرفی نیست و تنها باید در دو مسئله بحث کرد: یکی از مسیر سند [از شیخ طوسی] تا محمد بن خالد طیالسی، و دیگری در وثاقت خود محمد بن خالد.
الف. سند شیخ طوسی به محمد بن خالد طیالسی:
در اثبات اعتبار وثاقت راویان این روایت تا محمد بن خالد طیالسی دو رویکرد وجود دارد: رویکرد اول: ظاهر عبارت «محمد بن خالد روایت کرد.» (رَوی محمد بن خالد) در مقابل «از محمد بن خالد نقل‌شد.» (روِی عن محمد بن خالد)، درستی نسبت روایت به محمد بن خالد طیالسی را نزد شیخ طوسی ثابت می‌کند و این مسئله در اعتبار سند روایت از این جهت کافی است.
رویکرد دوم: ظاهر این است که حدیث مذکور از کتاب محمد بن خالد طیالسی است. شیخ طوسی کتابی را به محمد بن خالد در فهرست خود نسبت داده و آن کتاب را از طریق حسین بن عبیدالله غضائری از احمد بن محمد بن یحیی عطار از پدرش از محمد بن علی بن محبوب از او (محمد بن خالد طیالسی) روایت کرده است.[37] همۀ این افراد از بزرگان و معتمدین امامیه هستند؛ یعنی سند شیخ طوسى به کتاب او در غایت اتقان و صحت است. در عین حال این افراد را مورد بررسی قرار می دهیم:
حسین بن عبید الله غضائری:
وی از مشایخ مرحوم شیخ طوسی[38] و مرحوم نجاشی[39] بوده‌اند. و قبلا گفتیم ، اساتید و شیوخ مرحوم نجاشی بالإتفاق ثقه هستند و نیازی به توثیق ندارند؛ چنانچه مرحوم خویی (ره) می‌فرماید: وی استاد نجاشی است و تمامی اساتید نجاشی مورد وثوق هستند.[40]
احمد بن محمد بن یحیی:
برای اثبات وثاقت این شخص، می توان به مؤیدات ذیل استناد کرد:
اولاً: وی از مشایخ مرحوم صدوق (ره) است و شیخ صدوق از او روایات فراوانی را نقل کرده و بعد از نام ایشان از جمله «رضی الله عنه » استفاده کرده که از این ما به وثاقت این شخص اطمینان پیدا می کنیم.
ثانیاً: وی از مشایخ اجازه بوده است که بسیاری از علمای علم رجال تمام مشایخ اجازه را موثق می‌دانند؛ چنانچه محقق بحرانی در این باره می‌فرماید: مشایخ اجازه در بالاترین مرتبه اطمینان و بزرگی مقام هستند.[41] وی می‌نویسد: نباید در عدالت مشایخ اجازه شک کرد.[42]
ثالثاً: بسیاری از علما حکم به صحت روایت ایشان کرده‌ و او را توثیق کرده‌اند؛ از جمله مرحوم علامه مجلسی می‌نویسد: احمد بن محمد عطار، از مشایخ اجازه است و علما حکم به صحت روایت وی کرده اند؛ شیخ از او با واسطه ابن غضائری و ابن ابی جید روایت نقل می کند.[43]
همچنین علامه حلی در فائده هشتم از کتاب خلاصة الأقوال، طریق شیخ صدوق به عبد الرحمن بن أبی نجران و عبد الله بن أبی یعفور را تصحیح می‌کند؛ در حالی که در هر دو طریق، احمد بن محمد یحیی عطار وجود دارد. این مطلب نشان دهنده آن است که وثاقت این شخص در نزد علامه حلی محرز بوده است.[44]
با این تفصیل، هیچ شکی در وثاقت این شخص باقی نمی‌ماند.
محمد بن یحیی العطار:
وی استاد مرحوم شیخ کلینی است که روایات بسیاری از طریق او نقل کرده است. مرحوم نجاشی در باره او می‌فرماید: محمد بن یحیى أبو جعفر العطار القمی، شیخ أصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث. [45] و شیخ طوسی می‌فرماید: محمد بن یحیى العطار، روى عنه الکلینی، قمی، کثیر الروایة .[46]
4. محمد بن علی بن محبوب: مرحوم نجاشی در توصیف او می‌نویسد: محمد بن علی بن محبوب الأشعری القمی أبو جعفر، شیخ القمیین فی زمانه، ثقة، عین، فقیه، صحیح المذهب.[47]
ب. وثاقت محمد بن خالد طیالسی:
برای اثبات وثاقت محمد بن خالد طیالسی به نکات زیر اشاره می شود:
اول: روایت محمد بن علی محبوب ـ که از بزرگان شیعه است ـ که از محمد بن خالد نوشته و این بر اعتماد او بر طیالسی دلالت دارد.
دوم: قرار گرفتن طیالسی در طریق نقل ثقات (معتمدان) از کتب اصحاب (اصول).
از اصحاب اصول، سیف بن عمیره و محمد بن معروف را می‌توان نام برد که کتاب این ‌دو را محمد بن جعفر رزاز ـ که از بزرگان مشایخ معتمد شیعه است ـ از محمد بن خالد طیالسی نقل کرده و این دلیل اعتماد رزاز به طیالسی است.
یکی دیگر از اصول، اصل رزیق بن زبیر است که عبدالله بن جعفر حمیری از محمد بن خالد طیالسی از او نقل کرده‌اند. همچنین حمید بن زیاد ـ که شیخ طوسی و نجاشی علی‌رغم واقفی ‌بودنش او را توثیق کرده‌اند ـ از محمد بن خالد طیالسی اصول بسیاری روایت کرده است.
سوم: این‌که بسیاری از ثقات علاوه بر آنچه ذکرش گذشت، از او روایت نقل و بر او اعتماد کرده‌اند؛ مانند سعد بن عبدالله، سلمة بن خطاب که وثاقت او نیز اثبات شده است، پسر طیالسی (عبدالله بن محمد بن خالد)، علی بن ابراهیم، علی بن سلیمان الزراری، محمد بن حسن صفار، محمد بن حسین (همان محمد بن حسین بن ابی‌الخطاب)، و معاویة بن حکیم.[48]
چهارم: شیخ طوسی در بارۀ وی می‌نویسد: محمد بن خالد الطیالسی، یکنى أبا عبد الله، روى عنه حمید أصولا کثیرة.[49] روشن است که این جمله در حق او، مدحی جلیل و عظیمی است که حداقل حسن او را ثابت می‌کند.
این مسائل از قوی‌ترین نشانه‌ها بر وثاقت محمد بن خالد طیالسی هستند و هیچ مذمت حتی از ابن غضائری که مذمت بسیاری از ثقات اشتباهاً از او نقل می‌شود، از وی نیامده است. پس هیچ کلامی در وثاقت محمد بن خالد طیالسی باقی نمی‌ماند. بنابراین معلوم شد که این طریق برای زیارت عاشورا نیز صحیح است.
تا این جا دو سند شیخ طوسى نسبت به زیارت عاشورا مورد بررسى قرار گرفت و به این نتیجه رسیدیم که سند نخست شیخ کاملًا صحیح است، و نباید در وثاقت علقمه بن محمد حضرمى تردید کرد. اما سند دوم به غیر از محمد بن خالد طیالسى همگى از ثقات بوده و مى‏توان گفت طیالسى نیز از روایان مقبول الروایه است؛ زیرا مشایخ بزرگ از او نقل روایت کرده‏اند.[50]
از آنچه تا کنون گفته شد روشن شد: مرحوم شیخ طوسی، در مجموع دو سند ذکر می‌کند که در مجموع این دو سند، در هر طبقه بیش از یک نفر وجود دارد:
طبقه اول: علقمة بن محمد الحضرمی و صفوان بن مهران الجمال؛
طبقه دوم: سیف بن عمیره و صالح بن عقبه؛
طبقه سوم: محمد بن اسماعیل بن بزیع و محمد بن خالد الطیالسی.
حتی اگر وثاقت علقمه در طبقه اول قطعی نشود، با وجود صفوان در این طبقه، سند روایت صحیح خواهد شد و در طبقه دوم اگر وثاقت صالح بن عقبه ثابت نشود، با وجود سیف بن عمیره، جبران می‌شود و همچنین در طبقه سوم حتی اگر بر فرض این که محمد بن خالد مجهول باشد، با وجود محمد بن اسماعیل بن بزیع سند روایت صحیح است و هیچ مشکلی ندارد.[51]
دو. متن زیارت عاشورا:
برخى در محتوای زیارت عاشورا تردید و اشکالاتی را مطرح کرده اند. به این اشکالات در همین سایت پاسخ داده شده اشت. برای آگاهی بیشتر، نک:
1. نمایه: لعن همۀ بنی امیه، سؤال 854 (سایت: 928).
2. نمایه: لعنت فرزند یزید در زیارت عاشورا،سؤال 8951 (سایت: 10087).
 

[1]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، ص 325 – 328، یک جلد، انتشارات مرتضویه نجف اشرف، 1356 هجرى قمری.
[2]. وقد علمنا انا لا نحیط بجمیع ما روی عنهم فی هذا المعنى ولا فی غیره، لکن ما وقع لنا من جهة الثقات من أصحابنا رحمهم الله برحمته ، ولا أخرجت فیه حدیثا روی عن الشذاذ من الرجال، یؤثر ذلک عنهم عن المذکورین غیر المعروفین بالروایة المشهورین بالحدیث والعلم . کامل الزیارات، ص 37.
[3]. وکذلک جعفر بن محمد بن قولویه فإنه صرح بما هو أبلغ من ذلک فی أول مزاره. وسائل الشیعة (آل البیت) ، الحر العاملی، ج 30 ، ص 202، الفائدة السادسة من خاتمة کتاب الوسائل.
[4] . حول أسانید “کامل الزیارات” لابن قولویه، (على کل حال، فإن فی المراجع و المجتهدین الحالیین من یرى وثاقة جمیع الرواة فی “الکامل” و منهم – مثل الأستاذ فی الحوزة العلمیة الشیخ جعفر السبحانی - من یقوی کلام المحدث النوری و یراه هو الصحیح و بالتالی لا یرى وثاقة أحد من رواة الکامل إلا الراوی الأول فی کل سند).
[5]. اما بالنسبة الى من ورد فی أسانید کامل الزیارات فقد رأینا أخیرا اختصاص التوثیق بخصوص المشایخ المروی عنهم بلا واسطة، و علیه فلم تثبت وثاقة الجوهری أیضا، و أما التمییز فی الروایات المشترکة باشتراک الراوی و المروی عنه- على تقدیر وثاقة الجوهری- فهو منتف طبعا فتسقط الروایة عن الاعتبار. صراط النجاة (للخوئی مع حواشی التبریزی)، ج‏2، ص 457.
[6]. فإنک ترى أن هذه العبارة واضحة الدلالة على أنه لا یروی فی کتابه روایة عن المعصوم إلا وقد وصلت إلیه من جهة الثقات من أصحابنا رحمهم الله. معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 50.
[7]. شیخ طوسی، التهذیب: ج 6، ص 41. معجم رجال الحدیث، ج2، ص186.
[8]. خاتمه مستدرک الوسائل، ج3، ص 251-256، موسسه آل البیت قم، چاپ اول، 1416 ه ق.
[9]. نک: معجم‏رجال‏الحدیث، ج 15،  ص  207 ؛ رجال‏النجاشی، ص  348؛ فهرست‏الطوسی، ص 174 و  410.
[10]. معجم‏رجال‏الحدیث، ج 17، ص  283. البته همان گونه که بیان شد این نظر پیشین این رجالی بزرگ است اما بر این طبق آخرین نظریات ایشان که اولین واسطه ابن قولوله توثیق می شود، دیگر نمی توان محمد بن موسی الهمدانی را طبق نظر ابن قولویه توثیق کرد و اساسا نوبت به تعارض نمی رسد.
[11] . معجم رجال الحدیث، ج11، ص156.
[12].  نک: معجم‏رجال‏الحدیث، ج 14،  ص  156-158؛ فرهنگ کوثر - شماره 72؛ ماخذ شناسی زیارت عاشورا، مهدی سلطانی رنانی.
[13] . شیخ طوسى، مصباح المتهجد، ص 772، یک جلد، مؤسسه فقه الشیعه بیروت، 1411 هجرى قمری
[14]. الفهرست‏ للطوسی، ص 140، شماره 594. وی در جای دیگر سند دیگری هم به این کتاب ذکر می کند: محمد بن إسماعیل بن بزیع؛ له کتب منها کتاب الحج، أخبرنا به الحسین بن عبید الله عن الحسن بن حمزة العلوی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عنه و أخبرنا به ابن أبی جید عن محمد بن الحسن عن سعد، و الحمیری، و أحمد بن إدریس و محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد، و محمد بن الحسین عنه. الفهرست‏للطوسی ص : 155، شماره 691.
[15]. طریق الشیخ إلیه [ صفار] صحیح فی غیر کتاب بصائر الدرجات، بل فیه أیضا على الأظهر ، فإن فی طریقه ابن أبی جید ، فإنه ثقة ، لأنه من مشایخ النجاشی. معجم‏رجال‏الحدیث، ج 15، ص 250، نرم افزار داریۀ النور.
[16]. محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید أبو جعفر شیخ القمیین ، وفقیههم ، ومتقدمهم ، ووجههم . ویقال : إنه نزیل قم، وما کان أصله منها . ثقة ثقة، عین، مسکون إلیه؛ رجال النجاشی، ص 383، نرم افزار داریۀ النور.
[17]. نجاشی می گوید: ثقة فی الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب سمع فأکثر (و أکثر) و صنف کتبا و أضر فی وسط عمره. و له کتاب التفسیر رجال‏النجاشی، ص 260؛ همین تعبیر در رجال ‏ابن‏داود، ص  237 و الخلاصة حلی، ص  100 آمده است. نرم افزار داریۀ النور.
[18]. رجال‏النجاشی، ص 16؛ فهرست‏ الطوسی، ص 12.
[19]. و لم أقف لأحد من أصحابنا على قول فی القدح فیه و لا على تعدیله بالتنصیص و الروایات عنه کثیرة و الأرجح قبول قوله. الخلاصة للحلی، ص 5.
[20]. محمد بن إسماعیل بن بزیع أبو جعفر مولى المنصور أبی جعفر، وولد بزیع بیت، منهم حمزة بن بزیع . کان من صالحی هذه الطائفة وثقاتهم، کثیر العمل؛ محمد بن اسماعیل … .
[21]. أخبرنا والدی رحمه الله قال: أخبرنا محمد بن علی بن الحسین قال : حدثنا محمد بن علی ما جیلویه ، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه ، عن علی بن معبد ، عن الحسین بن خالد الصیرفی . قال : کنا عند الرضا علیه السلام، ونحن جماعة ، فذکر محمد بن إسماعیل بن بزیع ، فقال : ” وددت أن فیکم مثله “؛ رجال النجاشی، النجاشی ، ص 330 – 332 .
[22]. رجال الطوسی، الشیخ الطوسی ، ص 364 .
[23] . رجال شیخ طوسى: باب اصحاب امام صادق (ع )، ص 1388.
[24]. رجال نجاشى، ص 200.
[25] . زیرا بنای مرحوم شیخ طوسی در فهرست و مرحوم نجاشی در رجالش این بوده که راویانی را نقل کنند که امامی باشند و اگر غیر شیعه هستند ، حتماً ذکر می‌کنند ؛ پس هر راوی را که این دو بزرگوار به صورت مطلق آورده است ، دلالت می‌کند که صحیح المذهب و همچنین ممدوح به مدح عام هستند . ایشان در فائده دهم از فوائد الرجالیه می‌فرمایند:
فائدة الظاهر أن جمیع من ذکر الشیخ فی (الفهرست) من الشیعة الإمامیة إلا من نص فیه على خلاف ذلک من الرجال : الزیدیة ، والفطحیة ، والواقفیة وغیرهم، کما یدل علیه وضع هذا الکتاب ، فإنه فی فهرست کتب الأصحاب ومصنفاتهم ، دون غیرهم من الفرق.
وکذا ( کتاب النجاشی ) . فکل من ذکر له ترجمة فی الکتابین، فهو صحیح المذهب ممدوح بمدح عام یقتضیه الوضع لذکر المصنفین العلماء والاعتناء بشأنهم وشان کتبهم ، وذکر الطریق إلیهم ، وذکر من روى عنهم ومن رووا عنه.
ومن هذا یعلم أن إطلاق الجهالة على المذکورین فی ( الفهرست ) و ( رجال النجاشی ) من دون توثیق أو مدح خاص، لیس على ما ینبغی .
السید بحر العلوم، الفوائد الرجالی ، ج 4، ص111،  116.
[26]. ابن‏الغضائری، ج 1، ص 69.
[27] . الخلاصه، ص  230.
[28]. أقول: لا یعارض التضعیف المنسوب إلى ابن الغضائری ، توثیق علی بن إبراهیم ، لما عرفت غیر مرة من أن نسبة الکتاب إلى ابن الغضائری لم تثبت ، فالرجل من الثقات . معجم رجال الحدیث ، السید الخوئی ، ج 10 ، ص 85 – 86.
[29]. سیف بن عمیرة ، ثقة ، کوفی نخعی عربی . له کتاب… الفهرست ، الشیخ الطوسی ، ص 140 ؛ سیف بن عمیرة النخعی عربی ، کوفی ، ثقة ، روى عن أبی عبد الله وأبی الحسن علیهما السلام . له کتاب یرویه جماعات من أصحابنا، رجال النجاشی ، النجاشی ، ص 189.
[30] . رجال‏الطوسی، ص 140 و 262.
[31]. رجال الطوسی، الشیخ الطوسی، ص 262.
[32]. وی می‌گوید: علقمة بن محمد الحضرمی الکوفی، أسند عنه “ق” وهو أخو أبی بکر الحضرمی کما فی ” قر ” وکان علقمة أکبر من أخیه کما فی حدیث بکار عن أبیه عبد الله وعمه علقمة ، وحکى فیه مناظرة أبیه مع زید، وفیه اشعار على حسنه وکونه امامیا ثابت الاعتقاد. طرائف المقال، السید علی البروجردی، ج 1 ، ص 527.
[33] . مصباح المتهجد، ص 777، 781.
[34]. رجال کشى، ص 416 و 417، نرم افزار داریۀ النور.
[35]. وروى محمد بن خالد الطیالسی عن سیف بن عمیرة قال : خرجت مع صفوان بن مهران الجمال وعندنا جماعة من أصحابنا إلى الغری بعد ما خرج أبو عبد الله علیه السلام فسرنا من الحیرة إلى المدینة فلما فرغنا من الزیارة صرف صفوان وجهه إلى ناحیة أبی عبد الله الحسین علیه السلام فقال…  مصباح‏المتهجد، ص 777.
[36]. صفوان بن مهران از اصحاب امام صادق وامام کاظم (ع) و از ثقات مى‏باشد. رجال‏النجاشی، ص  198.
[37]. محمد بن خالد الطیالسی. له کتاب. رویناه عن الحسین بن عبید الله عن أحمد بن محمد بن یحیى عن أبیه عن محمد بن علی بن محبوب عن محمد بن خالد. فهرست‏الطوسی، ص 421، شماره 649.
[38]. مرحوم شیخ طوسی نیز می‌فرماید: الحسین بن عبید الله الغضائری، یکنى أبا عبد الله، کثیر السماع ، عارف بالرجال ، وله تصانیف ذکرناها فی الفهرست ، سمعنا منه وأجاز لنا بجمیع روایاته ، مات سنة أحدی عشره وأربعمائة. رجال الطوسی، الشیخ الطوسی، ص 425.
[39]. مرحوم نجاشی می‌فرماید: الحسین بن عبید الله بن إبراهیم الغضائری أبو عبد الله، شیخنا رحمه الله. رجال النجاشی، النجاشی، ص 69.
[40]. أنه شیخ النجاشی وجمیع مشایخه ثقات . معجم رجال الحدیث، السید الخوئی، ج 7 ، ص 23.
[41]. مشایخ الإجازة فی أعلى طبقات الوثاقة والجلالة . معراج أهل الکمال، ص 44.
[42]. إنّه لا ینبغی أن یرتاب فی عدالة شیوخ الإجازة. معراج أهل الکمال، ص 88 . برای آگاهی بیشتر نک: الفوائد الرجالیّة، ص 44، المطبوع فی آخر رجال الخاقانی؛ الشهید الثانی، ص 192 – 193؛ میرداماد محمد باقر الحسینی الأستر آبادی، ص 261.
[43]. احمد بن محمد بن یحیی العطار، من مشایخ الإجازة، و حکم الأصحاب بصحة حدیثه، یروی عنه الشیخ بتوسط ابن الغضائری و ابن أبی جید. الوجیزه فی علم الرجال، ص154.
[44]. برای آگاهی بیشتر، نک: الرعایة فی علم الدرایة (حدیث)، الشهید الثانی، ص 371؛ میرداماد محمد باقر الحسینی الأستر آبادی، ص 171 – 172؛ البهائی العاملی، ص 276.
[45]. رجال النجاشی، النجاشی، ص 353.
[46]. رجال الطوسی، الشیخ الطوسی، ص 439.
[47]. رجال النجاشی، النجاشی ، ص 349.
[48]. معجم رجال الحدیث، ج 17، ص76.
[49]. رجال الطوسی، الشیخ الطوسی، ص 441.
[50].  برای آگاهی بیشتر، نک: آذرخشى دیگر از آسمان کربلا، محمدتقى مصباح یزدی.
[51]. برای آگاهی بیشتر، نک:  پاسخ به سوالاتی در خصوص زیارت عاشورا.

علی ابن الحسین در «اَلسَّلامُ عَلَى الْحُسَیْنِ وَ عَلى عَلِىِّ بْنِ الْحُسَیْنِ و …» کیست؟
پرسش
«اَلسَّلامُ عَلَى الْحُسَیْنِ وَ عَلى عَلِىِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ عَلى اَوْلادِ الْحُسَیْنِ عَلى اَصْحابِ الْحُسَیْنِ» علی ابن الحسین کیست؟ علی اکبر یا امام سجاد؟ لطفا دلیل خود را بگویید. آیا قرائنی وجود دارد که نشان دهد منظور کیست؟
پاسخ اجمالی
اگرچه از زیارت نامه ها، دعای توسل، صلوات بر حجج طاهره، روایات و رجز نامه ای که از امام زین العابدین و علی اکبر، علیهما السلام، برجای است استفاده می شود که علی ابن الحسین نام مشترکی برای آن دو حضرت بوده است، امّا از شأن زمانی و مکانی زیارت عاشورا، که اشاره به روز عاشورا و سرزمین کربلا  و کشته شدگان در آن روز دارد، و همین طور از زیارت عاشورای غیر معروفه، زیارت وارث و زیارت مطلقه امام حسین(ع) که لقب شهید، پس از علی ابن الحسین دارد، می شود اطمینان حاصل کرد که مراد از علی ابن الحسین، در السلام علی الحسین و علی ابن الحسین، همان علی اکبر است که در روز عاشورا در سرزمین کربلا به شهادت رسیده است.
پاسخ تفصیلی
توجه به نکاتی می تواند ما را در دستیابی به جواب یاری رساند:

الف: در روایات، زیارت نامه ها، صلوات بر حجج طاهره(ع)، دعای توسل به ائمه(ع) از امام زین العابدین با نام علی بن الحسین یاد شده است مثلا:

السلام علی علیّ بن الحسین (زیارت امام حسین در روز عرفه)؛ اللهم صلّ علی علیّ بن الحسین (صلوات بر حجج طاهره(ع))؛ السلام علیک یا مولای یا ابا محمد علی بن الحسین (زیارت جامعه)؛ یا اباالحسن یا علی بن الحسین (دعای توسل به ائمه).

ب: در زیارت نامه ها و رجز نامه ای که از حضرت علی اکبر برجای است از آن حضرت این گونه یاد شده است: السلام علی علیّ بن الحسین الشهید (زیارت وارث) السلام علی علیّ بن الحسین الشهید (زیارت عاشورای غیر معروفه)؛ السلام علیک یابن الحسین الشهید (زیارت مطلقه امام حسین)[1] و در رجز نامه آن حضرت آمده است: انا علیّ بن الحسین بن علی                نحن و بیت الله اولی بالنبی[2].

ج: اگرچه “علی بن الحسین” در زیارت نامه ها، توسلات، صلوات، رجز نامه و روایات، نام مشترکی برای امام زین العابدین و علی اکبر علیهما السلام است، امّا به دلایل زیر مراد از علی بن الحسین در زیارت عاشورا، علی اکبر است:

1. از امام محمد باقر(ع) روایت شده است:

کسانی که در روز دهم محرم در سرزمین کربلا هستند، و کسانی که در آن روز مقدور نیست در سرزمین کربلا باشند، در صحرا یا بالای منزل، با اشاره به سرزمین کربلا، زیارت عاشورا را بخوانند[3].

2. همانگونه که ملاحظه شد، در زیارت عاشورای غیر معروفه و زیارت وارث و زیارت مطلقه امام حسین(ع)، پس از علی ابن الحسین لقب شهید آمده است، و این لقب برای زین العابدین (ع) در زیارت نامه ها و توسّلات و ……. نیامده است.

3. این زیارت اختصاص به کشتگان دارد. لذا کسی احتمال نداده است که على بن الحسین مذکور در این زیارت، امام زین العابدین علیه السّلام باشد و قرینه بر این مدعا عبارت جابر بن عبد اللّه در زیارت اربعین است که در خطاب به اصحاب گفته است: ” السلام على الارواح المنیخة بقبر أبی عبد اللّه"[4] لذا با این سه دلیل می توان اطمینان حاصل کرد که مراد از علی ابن الحسین، همان “علی اکبر” شهید در کربلا باشد.

[1] برای آگاهی از زیارت نامه ها، نک: مفاتیح الجنان.

[2] الإقبال، ص574.

[3] نک: شیخ طوسی ، مصباح المتهجّد ص 543 – 536.

[4] بحارالأنوار، ج 98 ، ص 329 ؛ نک: طهرانی، ابوالفضل، شفاء الصدور،ص 170.