نورفشان

درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (1)
کفالت ابو طالب
کفالت ابو طالبپیش از این گفتیم که ابو طالب با عبد الله -پدر رسول خدا (ص) -از طرف پدر و مادر برادر بود و از عموهای دیگرآنحضرت نسبت به آنحضرت مهربانتر و علاقه مندتر بود.

و شاید به همین سبب نیز بود که عبد المطلب چه در زمان سلامت و چه در هنگام بیماری و احتضار سفارش آنحضرت را به

[232]ابو طالب کرده و بالاخره هم کفالت آنحضرت را پس از مرگ خود به ابو طالب سپرد، چنانچه در چند صفحه پیش از این خواندید.

و در اسد الغابة چند قول در این باره نقل کرده مانند اینکه چون هنگام مرگ عبد المطلب فرا رسید پسرانش را جمع کرده وسفارش رسول خدا را به آنها کرد، و بدنبال آن زبیر و ابو طالب -دو تن از پسران عبد المطلب -درباره کفالت رسول خدا (ص)

قرعه زدند و قرعه به نام ابو طالب در آمد، و قول دیگر آن است که این انتخاب را خود عبد المطلب کرد و ابو طالب را برای کفالت آن حضرت انتخاب نمود چون ابو طالب در میان عموهای آنحضرت مهربانتر از دیگران نسبت به او بود، و قول سوم آن است که عبد المطلب در این باره مستقیما به ابو طالب وصیت کردو محمد (ص) را تحت کفالت او قرار داد، و قول چهارم آن است که نخست زبیر از آن حضرت کفالت کرد و چون زبیر از دنیارفت کفالت آنحضرت را ابو طالب بعهده گرفت(11)که البته خودابن اثیر این قول آخر را از نظر تاریخی غلط دانسته و رد می کند.

ولی در کتابهای تاریخی و سیره های دیگری که نوشته شده از

[233]این اقوال اثری نیست و همگی نوشته و روایت کرده اند که:

عبد المطلب هنگام مرگ ابو طالب را کفیل رسول خدا (ص) قرارداده و به او در این باره وصیت کرد مانند سیره ابن هشام و تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی و مروج الذهب و طبقات ابن سعد(12)…

و در مناقب ابن شهر آشوب از کتاب اوزاعی داستان را بگونه ای دیگر نقل کرده و آن چنین است که می گوید:

رسول خدا (ص) در دامان عبد المطلب زندگی می کرد تا چون حدود صد ودو سال از عمر عبد المطلب گذشت(13)و رسول خدا (ص) هشت ساله شده بود. عبد المطلب پسرانش را جمع کرد و بدانها گفت: محمد یتیم است. اورا سرپرستی کنید و نیازمند است او را بی نیاز کنید و وصیت و سفارش مرادرباره او حفظ کنید!

ابو لهب گفت: من اینکار را خواهم کرد؟

عبد المطلب بدو گفت: شرت را از او باز دار!

عباس اظهار داشت: من این کار را به عهده خواهم گرفت؟

عبد المطلب -تو مرد خشمناکی هستی می ترسم او را آزار دهی!

ابو طالب -من این دستور را اجرا می کنم و کفالت او را به عهده می گیرم؟

[234]عبد المطلب -آری تو سرپرستی او را بعهده گیر!

و سپس بدنبال این سخن رو به محمد (ص) کرده و گفت:

«یا محمد اطع له»

ای محمد از وی اطاعت کن!

محمد (ص) گفت: «یا ابه لا تحزن فان لی ربا لا یضیعنی» !

-پدر جان غمگین مباش مرا پروردگاری است که تباهم نخواهد کرد (و به حال خود وا نخواهد گذارد) و از آن پس ابو طالب او را در کنار خود گرفت و از وی حمایت کرد(14)…

و بهر صورت عموم سیره نویسان و اهل تاریخ اشعاری نیز ازعبد المطلب در این باره نقل کرده اند که ابو طالب را مخاطب ساخته و بدو می گوید:

اوصیک یا عبد مناف بعدی

بموحد بعد ابیه فرد

فارقه و هو ضجیع المهد

فکنت کالام له فی الوجد

تدنیه من احشائها و الکبد

فانت من ارجی بنی عندی

لدفع ضیم او لشد عقد

در این اشعار عبد المطلب فرزندش ابو طالب را -که طبق این اشعار نامش عبد مناف بوده -مخاطب ساخته و او را به حمایت و

[235]سرپرستی رسول خدا (ص) توصیه می نماید.

11 -اسد الغابة ج 1 ص 15.12 -سیره ابن هشام ج 1 ص 179. تاریخ طبری ج 2 ص 32، تاریخ یعقوبی ج 2 ص 8، مروج الذهب ج 1 ص 313. طبقات ابن سعد ج 1 ص 118…13 -پیش از این گفته شد که در مدت عمر عبد المطلب در هنگام مرگ اختلاف است واین یکی از آن اقوال است.14 -مناقب آل ابیطالب (ط قم) ج 1 ص 35.

https://hawzah.net/fa/Book/View/45255/21197
 

علی در حطیم

مجله خیمه مرداد 1385، شماره 24

 
 
18
آن روز که قصه ی اطاعت ابراهیم جان گرفت و در کتاب سینه ها ماندگار شد.

یادم هست که قبایلی در این دنیا و در حوالی توحید ابراهیم به سر می بردند که برخی خدا را به یکتایی می شناختند، پس همراه پاک ابراهیم شدند و برخی دیگر، از بت ها خدایی ساخته بودند، پس در برابر ابراهیم ایستادند و گروه ناپاکان را با ناپاکی خود آفریدند.

از گروه پاکان، قبیله ی عبدمناف را خوب یادم هست. چون از فرزندان عبدمناف قبایلی ایجاد شد که یکی از آنان بنی هاشم بود. قبیله ای پاک از صلبی پاک. در این قبیله که آوازه ی معرفت و کمالش تا به آسمان نیز رسیده بود، دو انسان شایسته، یکی ابوطالب و دیگری فاطمه بنت اسد به عقد هم درآمدند تا زیر آسمان خدا زندگی آغاز نمایند و قصه ای دیگر را به سوی حقیقت رهنمون شوند.

شاید آن دو از قصه ی زندگی خود باخبر بودند، زیرا که قلب پاک آنان ظرفیت چنین قصه ای را داشت، قلبی که حرم الله بود در روزگاری که کسی خدا را به خدایی و به یکتایی نمی شناخت. می دانی چرا می گویم آنها خبر داشتند؟ هفده ربیع الاول سال عام الفیل که به ناگاه جهان پر شد از معجزه های الهی، آسمان خندید و ستاره باران شد، ایوان کسری لرزید، آب دریاچه ی ساوه خشک شد، آتشکده ی هزارساله خاموش شد و مولودی در راه بود که محمد نام داشت و بعد از گذشت سال ها، نبی خدا شد در کوه نور، فاطمه بنت اسد نیز حضور داشت و تمام این معجزات عجیب را به چشم خود دید. پس به سرعت به سوی ابوطالب آمد و قصه ی معجزه را برایش بازگو کرد. ابوطالب تا سخن فاطمه را شنید، گفت: صبر داشته باش، زیرا که سی سال دیگر خداوند فرزندی به ما عنایت خواهد کرد که در همه ی کمالات، همچون طفلی که امروز زاده شد، باشد.

ابوطالب و فاطمه که ایمان خود به خدا را در سینه پنهان می داشتند، از آن روز به بعد در انتظار حادثه ای بودند که برای آن از سوی خدا برگزیده شده بودند. آنها برای رسیدن به عنایت خداوندی، سر از پای نمی شناختند، تا اینکه روزی فرا رسید که وعده ی خداوند به واقعیت نزدیک شد. فاطمه بنت اسد در وجود خود نوری را یافت که درخشان تر از خورشید آسمان و گرم تر از گرمای آفتاب بود. با او سخن می گفت و مونس تنهایی هایش بود. فاطمه از همان روز نخست بارداری، تفاوتی عجیب در درون خود احساس کرد و همین حس، یقین او را تقویت می کرد.

نه ماه بعد، یعنی آن زمان که می بایست درد سراسر وجود پاک فاطمه را فراگیرد، تا به پاس آن، هدیه ای آسمانی به دستانش عنایت شود، قصه ی گذشته دوباره تکرار شد. آن روز توحید ابراهیم دوباره در کنار کعبه زاده شد. یعنی که نور، زاده شد درون کعبه، و کعبه همان خانه ای است که ابراهیم خلیل آن را به اطاعت برپا نمود.

آن لحظه فاطمه بنت اسد به خواست خدای حکیم به سوی کعبه رهسپار گشت و طواف را با قدم های آهنگینش از سر گرفت. لحظه ای در طواف، درد، وجود فاطمه را به ضربات دردناک خود اسیر کرد، به گونه ای که فاطمه چاره ای برای خلاصی از درد نیافت و کسی را جز خداوند بلندمرتبه یاور خود ندانست. پس دست هایش را بلند کرد و به خدایش گفت:

ای کارساز ستوده، من به تو ایمان دارم و گفته های جد خود ابراهیم خلیل را پذیرفته و فرستادگان تو را تصدیق کرده ام. پروردگارا به حق جلال این خانه، به حق آن کسی که این خانه را بنا نهاده و به حق فرزندی که در شکم من است، با من سخن می گوید و مونس من گردیده و خود به یقین می دانم که او یکی از نشانه های عظمت توست، تولد او را بر من آسان گردان.

آنگاه فاطمه بنت اسد در دل آمین گفت و بر دعایش قطره های اشکی نثار کرد.

به اذن خداوند توانا در محلی که به آن حطیم می گویند و بین حجرالاسود و درب کعبه قرار دارد، شکافی ایجاد شد. فاطمه به الهام الهی به درون کعبه رفت، شکاف بسته شد و او از چشم جهان و جهانیان پنهان گشت. آن روز، سیزده رجب سی سال پس از عام الفیل بود.

برخی از مردم، آن روز تلاش کردند که شکاف را باز کنند اما نتوانستند و آن را امری عجیب به شمار آوردند. به همین خاطر، سه روز را به انتظار دیدن فاطمه بنت اسد در کنار کعبه گذراندند. تا اینکه روز چهارم شکاف به خواست ایزد بی همتا از نو گشوده شد و فاطمه به همراه نوزاد شیرخوارش از درون کعبه بیرون آمد.

قصه ی مریم و عیسی را یادت هست؟ آن روز، قصه ی تولد عیسی بن مریم نیز دوباره تکرار شد. یعنی فاطمه در همان لحظه به سخن در آمد و گفت:

خدایم مرا از میان شما برگزید و مرا بر زنان دیگر فضیلت بخشید تا مادر این نور آسمانی باشم. در میان گذشتگان نیز چنین برگزیدگانی وجود داشتند.

همگی شما ماجرای تولد عیسی بن مریم را می دانید. او در بیابانی خشک چشم به جهان گشود و خداوند در آنجا چشمه ی آبی جاری ساخت و درخت خرمایی رویاند تا مریم از میوه ی آن بخورد و نوزادش را سیر گرداند. من هم در طول این سه روزی که درون کعبه بودم، از میوه ها و غذاهای بهشتی سیر گشتم و نوزادم در مکانی متولد شد که کسی جز او در آنجا متولد نخواهد شد.

هنگامی که خواستم از کعبه بیرون ایم، هاتفی از غیب ندایم داد که ای فاطمه! این نوزاد بزرگوار را علی نام کن، به درستی که منم خداوند علی اعلی و او را از عظمت و علم و عدالت خودم آفریده ام. او را به نام خود نامیده و در خانه ی مقدس خود متولد نموده ام. او بعد از محمد مصطفی، امام و پیشواست. خوشا به حال کسی که او را دوست بدارد و وای به حال آن که او را یاری نکند.

آن روز فاطمه بنت اسد در حضور جمعی متحیر، به خانه ی خود باز گشت. رسول خدا محمد مصطفی نیز برای دیدن رخسار ماهوش نوزاد ابوطالب و فاطمه، به آنجا آمد، علی را در آغوش گرفت و خندان شد. به راستی که مؤمنان به وسیله ی تو رستگاری یافتند.

راز آفرینش علی و شوکت او به قدری عظیم بود که آن روز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم، سیدالمرسلین، نیک بر چهره اش نگریست و فرمود: انا و علی من نور واحد.

ام هانی، نمونه فضیلت

مجله پیام زن آذر 1381، شماره 129

 
 

 

نسبی شرافتمند
 

با مرور صفحات تاریخ به وجود شخصیتهای نیک نامی برمی خوریم که عطر وجودشان نه تنها زندگی خود، بلکه اطرافیان و فضای مقطعی از زمان را دستخوش تغییر و تحول نموده و تابش گوهر وجودشان تا ابدیت به نسل بشر روشنی داده و مشعل هدایت و راهبری را با دستان باکفایت خود حمل می نمایند. از میان افرادی چنین، سهم زنان برجسته، لایق و صاحب خصایص ممتاز کم نیست که بعضا مورد کم توجهی قرار گرفته اند. مکتب رهایی بخش اسلام از ابتدای ظهور با پرورش نمونه های علمی و عملی، بانوان شایسته و نامی را با اوصاف پسندیده به جهان عرضه داشته که هر کدام به عنوان الگو می تواند مورد پیروی زنان، به ویژه مسلمانان واقع گردد.

از جمله این برگزیدگان، دختر ابوطالب و خواهر حضرت علی ابن ابی طالب(ع) ام هانی (فاخته) است که نامش در ردیف زنان دانشمند و راوی حدیث ثبت شده است.

نیای ام هانی
 

وی از پدری پرهیزگار و مجاهد و مادری نیکوسیرت و محدثه قدم به جهان گذاشت. پدر ام هانی در خاندانی نجیب و خداشناس در مکه دیده به جهان گشود. او با عبداللّه پدر بزرگوار پیامبر(ص) از یک مادر بودند. پدر او عبدالمطلب جد پیامبر اسلام است که بین همه گروههای عرب به بزرگی یاد می شد. مردی بااقتدار و باکفایت که مبلّغ آیین حنیف ابراهیمی بود. کارهای صحیح و خداپسندانه عبدالمطلب بهترین کلاس درس و آموزش برای ابوطالب بود. توجه خاص وی و حفاظت از پیامبر و کوشش بی دریغش در پرورش نواده خود، ابوطالب را بر آن داشت که بعد از فوت جد خویش سرپرستی حضرت محمد(ص) را به عهده گیرد و تا پایان عمر از وی پشتیبانی و اطاعت نماید. ابوطالب سعی داشت نمونه کاملی از شخصیت ارزشمند و محبوب پدر باشد. او همانند پدر در مسیر آیین یگانه پرستی ابراهیم خلیل قدم نهاد و منصب آب رسانی به زائران خدا را به عهده گرفت. پناه بی پناهان و مدافع مظلومان و دشمن متجاوزان بود و به نیازهای اجتماعی مردم واقف بود و جهت برآورده شدن حاجات آنها کوشش می کرد. نمونه این تلاش را در قحطی مکه می توان مشاهده کرد. مردم که از کمبود ارزاق و نیامدن باران در رنج و عذاب بودند، به ابوطالب پناهنده شدند و از درماندگی شِکوه کردند. ابوطالب به همراه فرزند برادر در حالی که کودک را به کعبه چسبانده بود و دستان کوچکش به سوی آسمان بلند بود، از خدا طلب باران نمود. ناگهان از هر طرف ابر آسمان را فرا گرفت و باران بارید.

ابوطالب در حفظ و احترام حضرت محمد(ص) می کوشید. زمانی که چون پدرش بالش و فرشی برایش پهن می کردند بر آن می نشست و وقتی پیامبر می آمد او را بر فرش می نشاند و می گفت: «فرزند برادرم از بزرگی و شرف بسیار برخوردار است.» این تعبیر نهایت اعتقاد ابوطالب را به پیامبر می فهماند.(1)

مادر
 

مادر «ام هانی» فاطمه دختر اسد بن هاشم است؛ اول زنی که بعد از حضرت خدیجه مسلمان شد. وی جزء نخستین زنانی است که به مدینه مهاجرت کرد. پسران وی «طالب»، «عقیل»، «جعفر» و «علی» هر کدام به فاصله ده سال از دیگری به دنیا آمد. دخترانش جمانه و ام هانی می باشند. فاطمه بنت اسد را فضایل بسیار است. او زنی است که خداوند در پاسخ راز و نیاز خالصانه اش دیوار کعبه را برابرش شکافت تا در آن محل امن و مقدس فرزندش را به دنیا آورد. افتخار مادری شریف ترین شخص بعد از پیامبر و مادر شهید ذوالجناحین «جعفر بن ابی طالب» که با فرشتگان به بهشت پرواز کرد، ارزش والایی است که ذات اقدس الهی با قابلیت وجودی فاطمه آن را به وی ارزانی کرد. معدود افرادی در زمان بعثت پیامبر، بر آیین یکتاپرستی ابراهیمی بودند که از آن جمله بانو فاطمه بنت اسد است. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفته است:

«فاطمه نخستین زنی است که با رسول خدا بیعت نمود (پس از خدیجه.)»

از ویژگیهای این زن لطف و کرامتی است که در طول عمرش در حق پیامبر انجام داد. وی در گرامیداشت پیامبر با ابوطالب شرکت می جست و پیامبر را در مهر ورزیدن و نیکی کردن بر فرزندان خود مقدم می داشت تا جایی که پیامبر به پاس این محبتها او را به لقب «اماه» (مادر) مفتخر گردانید.

پیامبر از فاطمه چنین یاد می کند: «او پس از ابی طالب بهترین خلق خدا در رفتار با من بود. او مادر دیگر من پس از مادرم بود. ابوطالب نیکی می کرد و صاحب سفره بود و فاطمه ما را بر طعامی که تهیه دیده بود، گرد می آورد و از هر غذایی که بود سهم مرا از دیگران بیشتر می داد تا دوباره برگردم.»(2) زمانی که خدیجه از دنیا رفت و فاطمه خردسال بود، آغوش محبت و مهر مادری برایش گشود. احترام خاص پیامبر به فاطمه بنت اسد در کتب احادیث فراوان به چشم می خورد. کلینی در اصول کافی آورده است:

«روزی رسول خدا نشسته بود. امیرالمؤمنین(ع) گریان نزد او آمد. رسول خدا فرمود: برای چه گریه می کنی؟ عرض کرد:

مادرم از دنیا رفت. رسول خدا فرمود: به خدا مادر من هم.»(3)

پس از وفاتش پیامبر او را در پیراهن خود کفن کرد و بر وی نماز خواند و هفتاد تکبیر گفت و در قبر او وارد شد و با دستش قبر را وسیع کرد. پس از تدفین فرمود: «ملائکه افق را پر کردند و درِ بهشت را برای او (فاطمه) گشودند و فرشهای بهشتی را برای او گستردند و ریحان بهشتی به ملاقات او آمدند و او در رَوْح و ریحان و نعمت بهشتی غوطه ور است. قبرش باغی است از باغهای بهشت.»(4)

در خبر دیگر است که حضرت فرمود: «ای مادر من که بعد از مادرم مرا مادر بودی، خدا تو را رحمت بنماید.»(5)

عمر رضا کحاله گوید: «فاطمه بنت اسد از راویان حدیث پیامبر است که 46 حدیث از حضرت روایت کرده است.»(6)

برادران ام هانی
 

ابوطالب: برادر بزرگ ام هانی است و پدر ام هانی که عمرا نام داشت به ابوطالب معروف گشت.

عقیل: برادر دوم که دانشمندی سیاستمدار، جامعه شناس و روانشناس بود و این ویژگیها را به واسطه تیزهوشی داشت. عقیل اطلاعات بسیاری به تاریخ عرب، جنگها و صلحهای آنان داشت. وی مردی نسّابه (نَسَب دان) بود. زبانی گویا داشت که کسی را با وی توان هماوردی نبود. از شخصیتی قوی و رأیی ثابت برخوردار بود. از جمله کسانی بود که با درک اسلام به همراهی علی(ع) در میدانهای رزم دلاورانه جنگید و پسری چون مسلم و فرزندانش را برای یاری حسین بن علی(ع) در قیام خونین و حماسی حق علیه باطل تربیت نمود.

جعفر: ام هانی افتخار داشتن برادری چون جعفر طیار را دارد که به ذوالجناحین معروف شد. سومین پسر ابوطالب که ده سال قبل از برادرش علی بن ابی طالب به دنیا آمد، از جهت شمایل و اخلاق شباهت زیادی به پیامبر داشت و کمی پس از امیر مؤمنان به اسلام گروید. وی دلسوز طبقه ضعیف بود تا جایی که پیامبر او را به لقب «ابوالمساکین» سرافراز نمود. مسؤولیت خطیر فرماندهی مهاجران حبشه را بر عهده داشت و در آن سفر به شایستگی از اسلام تبلیغ نمود و ضمن شناساندن اسلام به پادشاه حبشه، خود و همراهانش را در فضایی از صلح و ایمنی قرار داد. جعفر پس از بازگشت از حبشه زمانی که مطلع شد مسلمانان در نبرد با یهود هستند، با همراهان به خیبر آمد و شاهد پیروزی سپاه اسلام علیه یهود به همت والای خیبرشکن دلاور علی بن ابی طالب شد. در دشت موته جنگی بین اسلام و سپاهیان روم در گرفت. جعفر که فرماندهی را بر عهده گرفته بود در حین مبارزه به محاصره سربازان رومی در آمد. او برای دفاع از اسلام، پرچم سپاه را حفاظت کرد تا دو دستش قطع گردید ولی نگذاشت پرچم واژگون شود و آن را به زید بن حارثه سپرد. بعد از پایان جنگ جنازه جعفر را یافتند که بیش از هفتاد زخم در جلوی بدن او بود. این بیانگر آن است که هیچ گاه به دشمن پشت نکرد. پیامبر در همان روز فرمود که اکنون جعفر با دو بال در بهشت با فرشتگان هم پرواز است.(7)

علی(ع): دیگر شرف این بانوی پاک سیرت داشتن برادری چون علی بن ابی طالب(ع) بزرگ مرد تاریخ بشریت است و زبان از وصف وی قاصر است.

مروری بر زندگی ام هانی
 

فاخته دخترعموی پیامبر مشهور به ام هانی است. «او از زنان مجلله و نامی اسلام بوده است.»(8) ام هانی 46 حدیث از پیامبر نقل کرده است. طبرانی نزدیک به 109 حدیث از ام هانی نقل کرده که بیشتر در باره نماز و روزه است.(9) ام هانی از راویان حدیث ثقلین است. او حدیث غدیر را نیز روایت کرده است که رسول اللّه فرمود: «هر که من مولای او هستم علی مولای اوست.»(10)

از امتیازهای ام هانی آن است که عروج پیامبر به آسمان از خانه وی آغاز شد.(11)

پیامبر طی روایت زیر از ام هانی به عنوان بانویی نمونه، ممتاز و شایسته یاد می کند و وی را مورد تمجید و ستایش قرار می دهد: «آیا می خواهید بهترین عمو و عمه را معرفی کنم؟ حسن و حسین عمویشان جعفر طیار است که با ملائکه پرواز می نماید و عمه آنها ام هانی است که در بهشت است.» بنا بر فرمایش رسول خدا، ام هانی اهل بهشت است و این نوع یاد کردن بیانگر پاکی و ایمان وی است.(12)

از دیگر مقامات ام هانی حضور پیامبر در موقعیتهای مختلف در خانه او و احترام خاص به آن بانو است. ابن اثیر از عبدالرحمن بن ابی لیلی به چند طریق از ام هانی روایت می کند که رسول خدا(ص) در روز فتح مکه به خانه او وارد شد. غسل انجام داده و هشت رکعت نماز به جای آوردند. در ادامه ام هانی چنین گوید: «آن نماز با آنکه رکوع و سجود داشت به قدری سریع و کوتاه بود که من ندیده بودم آن حضرت به این راحتی و سادگی نماز بخواند.»(13)

نیز نقل می کنند در روز فتح مکه حارث بن هشام و به نقلی دو نفر از خویشان شوهر ام هانی که مشرک بودند به خانه او پناهنده شدند. خبر به حضرت علی(ع) رسید. صورتش را پوشاند و به طوری که شناخته نشود، به خانه ام هانی وارد شد. ام هانی به دفاع از آن دو نفر با حضرت سخن گفت که: تو کیستی و چرا به خانه دخترعموی رسول خدا و خواهر علی وارد شدی؟! می روم به رسول خدا شکایت می کنم. سپس هر طور بود شمشیر را از دست علی بیرون آورد. در این وقت علی(ع) نقاب از چهره برداشت. ام هانی برادر را شناخت. عرض کرد: جان من فدای تو باد. قسم یاد کردم شکایتت را به رسول خدا بنمایم. هر دو خدمت پیامبر رفتند. حضرت در چادری مشغول غسل کردن بود. حضرت فاطمه نیز آنجا بود. پیامبر صدای ام هانی را شنید. آن را شناخت. به او گفت: خوش آمدی، ام هانی ماجرا را تعریف کرد. پیامبر فرمود: «امان دادم هر که را امان داده ای، لیکن علی را خشمگین نکن، زیرا خدا به واسطه خشم علی خشمگین می شود.» سپس فرمود: «اگر همه مردم فرزند ابوطالب بودند، همه آنها افراد دلاور و شجاعی بودند.»(14)

ام هانی همسر هیبرة بن عمر بن هائذ مخزومی بود. شوهر وی مشرک بود و زمانی که متوجه شد ام هانی به اسلام گرویده است

از مکه فرار کرد و به نجران رفت و در حال شرک از دنیا رفت.

بعد از اسلام آوردن ام هانی و فرار هیبرة رسول خدا از ام هانی خواستگاری کرد. وی گفت: یا رسول اللّه ، به خدا قسم! در جاهلیت تو را از همه کس بیشتر دوست می داشتم. اکنون که زمان اسلام رسیده است چگونه تو را دوست نداشته باشم؟! تو از چشم و گوشم نزد من محبوب تر و عزیزتری، اما ادای حق شوهر کاری سنگین و بزرگ است و من بیم آن دارم از انجام آن ناتوان باشم. من زنی مصیبت دیده ام و چند فرزند دارم (اگر به فرزندان برسم حق شوهر را ضایع کرده ام و اگر به شوهر برسم حق فرزندانم ضایع می شود) و برای تو جز زنی آزاد از گرفتاری و مشکلات زندگی نمی تواند کارساز باشد.

پیامبر وقتی این بیان را از ام هانی دید فرمود: «هیچ زنی در شترسواری و مهربانی با اطفال و مدارا و رعایت حال اقتصادی همسر چون زنان قریش نیست.»(15)

ام هانی در تربیت فرزندانش نهایت تلاش را نمود و زمانی که بین او و شوهرش جدایی افتاد وظیفه تربیت و نگهداری آنان با مادر شد. رسول خدا که از غنایم جنگی به اشخاص مختلف حقوق پرداخت می کرد به ام هانی و فرزندانش نیز کمک می کرد.

از فرزندان وی یکی جعده نام داشت که مردی شجاع، و فقیهی با زبانی گرم و گویا بود. او از صحابه ای است که به هنگام فتح مکه پیغمبر را درک کرده و با مادر خود به حضور پیغمبر رسیده است. جعده از شیعیان امیرالمؤمنین بود که از طرف حضرت والی خراسان شد. جعده میان قریش دارای مقام و شرافت بلندی بود. زمانی که در جنگ صفین می جنگید عتبة بن ابی سفیان به او گفت: تو به خاطر عشق و محبت به دایی خود علیه ما می جنگی، وی گفت اگر تو هم دایی به این عظمتی داشتی پدر خود را فراموش می کردی.(16)

ام هانی تا بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع) زنده بود، حتی زمان قیام حضرت سیدالشهداء(ع) حیات داشت. در بحار از کامل الزیاره از امام باقر(ع) نقل می کند: چون حضرت خواست از مدینه حرکت کند زنان و فرزندان عبدالمطلب جمع شدند و صدا به گریه بلند کردند. در این وقت عمه حضرت (ام هانی) آمد و سخت گریه کرد و گفت: ای نور دیده من حسین، شنیدم حسن را که با ناله این اشعار را سرود:

«و ان قتیل الطف من آل هاشم ه
اذل رقابا من قریش فذلت

حبیب رسول اللّه لم یک فاحشا
ابانت مصیبتک الانوف وجلت»(17)

اخلاق و رفتار ام هانی، نمونه یک زن مؤمن و متعهد است. وی چه در زمان جاهلیت و چه اسلام حامی افراد ضعیف، درمانده و بی پناه بود. این پاک بانوی صاحب نام تا سال 60 هجری در قید حیات بود، ولی از محل دفن و تاریخ وفات وی اطلاعی در دست نیست.(18)

پی نوشتها:
 

1 ـ ابوطالب آموزگار پاسداری، محمد محمدی اشتهاردی.

2 ـ الامام علی رجل الاسلام النحله، به نقل از فاطمه بنت اسد، نوشته علی محمد علی دخیل، ترجمه صادق آئینه وند.

3 ـ اصول کافی، ج3، کتاب الحجة.

4 ـ ریاحین الشریعه، ج3، ص11.

5 ـ همان.

6 ـ محدثات شیعه، دکتر نهلا غروی نائینی؛ زنان نمونه، علی شیرازی، ص77.

7 ـ سیمای فداکاران، سیدمحمدکاظم دانش.

8 ـ ریاحین الشریعه، ج3، ص449، ذبیح اللّه محلاتی.

9 ـ بانوان عالمه و آثار آنها، ص9.

10 ـ محدثات الشیعه.

11 ـ زندگانی حضرت محمد خاتم الانبیاء، سیدهاشم رسولی محلاتی.

12 ـ محدثات الشیعه؛ زنان قهرمان.

13 ـ همان.

14 ـ ریاحین الشریعه، ج3؛ زنان نمونه ـ زنان قهرمان، دکتر احمد بهشتی، ذیل شرح حال ام هانی.

15 ـ کافی، ج5، ص326.

16 ـ ریاحین الشریعه، ج3، ص452.

17 ـ همان.

18 ـ زنان نمونه، علی شیرازی، ص77.

اسوه های فرماندهی (3) جعفر طیار

مجله حصون فروردین و اریبهشت 1390 ، شماره 29

 
 
مقدمه
جعفر فرزند ابوطالب، پسرعموی پیامبر صلی الله علیه و آله و برادر امام علی علیه السلام است. مادرش فاطمه دختر اسد است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را مادر خود خوانده است. جعفر بیست سال پیش از بعثت (سال بیستم عام الفیل) در مکه به دنیا آمد. او سومین فرزند خانواده بود. کنیه اش ابوعبدالله بود ولی به دلیل مهربانی زیاد به ضعفا و بینوایان به ابوالمساکین (پدر بینوایان) معروف شد. آن حضرت بعد از شهادت و از دست دادن دو دست در راه خدا به «طیار» و «ذوالجناحین» ملقب گردید. جعفر بر اثر قحطی و خشکسالی مکه و ناداری پدرش نزد عمویش عباس بزرگ شد. او تا بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه عموی خود زندگی کرد.[1]

جعفر در میان بنی هاشم خود را از فرهنگ شوم جاهلی مصون داشت و مورد ستایش خداوند و پیامبرش صلی الله علیه و آله قرار گرفت. امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

رسول خدا از طریق وحی الهی دریافت که خداوند چهار خصلت نیکوی جعفر را ارج می نهد. جعفر را فراخواند و پرسید: آن چهار خویی که خدا بر آنها اعتبار می نهد و موجب خشنودی او شده است چیست؟

جعفر گفت: یا رسول الله اگر خدا به شما خبر نمی داد هرگز آنها را آشکار نمی کردم. هرگز میگساری نکرده ام زیرا دانستم عقل را تباه می کند. هیچگاه دروغ بر لب نیاورده ام زیرا فهمیدم دروغ از ارزش آدمی می کاهد ابداً قصد زنا نکرده ام چرا که بیم داشتم آنچه درباره دیگران روا می دارم درباره من نیز انجام پذیرد. به هیچ روی بت نپرستیده ام زیرا بت موجودی بی سود و بی زیان است.

آنگاه پیامبر به نشانه تحسین دست بر شانه جعفر نهاد و فرمود:

به راستی سزاوار است خداوند تو را دو بال ارزانی دارد تا با فرشتگان در بهشت پرواز کنی.[2]

1. اسلام جعفر علیه السلام
فطرت پاک جعفر که او را مستعد پذیرش حقیقت نموده بود با بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله او را به دنیای زیبا و معنوی اسلام رهنمون ساخت. وی پس از برادرش علی علیه السلام دومین مردی بود که به دعوت پیامبر لبیک گفت و مسلمان شد.[3]

2. منزلت والای جعفر
پیامبر صلی الله علیه و آله در سخنی روشنگر، مقام و منزلت متعالی جعفر را چنین بیان کرد: خداوند مردم را از شاخه های مختلف آفرید. اما من و جعفر از یک شاخه درختیم.[4]

 و همچنین فرمود: تو در شمائل و اخلاق (خَلق و خُلق) شبیه من هستی.[5]

شبهات جعفر به پیامبر صلی الله علیه و آله در چهره و هیئت ظاهری آن چنان بود که برخی افراد بر او به خیال رسول خدا سلام می دادند. جعفر در پاسخ می گفت: من رسول خدا نیستم، من جعفر هستم.[6]

در منزلت والای جعفر همین بس که تعدادی از آیات در شأن او نازل شده است.[7]

3. امیر کاروان هجرت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای رهایی مسلمین از آزارهای قریش، راهکار دفاعی هجرت را عملیاتی کرد. با عملی شدن هجرت هم مسلمانان از آزار و هلاکت در امان می ماندند و هم اندیشه حق و کلمه توحید به سرزمین های دیگر صادر می شد. برای تحقق چنین اهداف فاخری پیامبر به مسلمانان فرمود:

چنانکه به حبشه هجرت کنید مناسب است؛ زیرا فرمانروای حبشه مردی دادگر است و به هیچ کس ستمی روا نمی دارد بدانجا بروید تا خداوند در کار مسلمانان گشایشی ایجاد کند.[8]

پیامبر برای ایجاد هماهنگی و عدم پراکندگی مسلمین در سرزمین حبشه جعفر را به سرپرستی و مدیریت کاروان مهاجران منصوب نمود. ام سلمه از زنان با فضیلت که در جمع مهاجرین بود از ماجرای هجرت چنین یاد می کند:

به سرزمین حبشه هجرت کردیم، در حمایت بهترین حامی قرار گرفتیم. نجاشی امنیت دینی ما را تأمین کرد، آزار از کسی ندیدیم و سخنی ناروا نشنیدیم.[9]

سران مکه آزادی و آسایش مهاجرین را تحمل نکردند از این رو دو تن از مکارترین افراد خود عمرو بن عاص و عبدالله بن ابی ربیعه را با هدایا به حبشه روانه کردند تا مهاجرین را از حبشه بازگردانند و چنانچه موافقت نجاشی را به دست نیاوردند جعفر را به قتل برسانند.[10]

آن دو مشرک برای رسیدن به هدف خود درصدد فریب نجاشی برآمدند. اما جعفر علیه السلام توانست با درایت و بیان شیوا و پرجاذبه خود نجاشی را در حمایت از مسلمانان مصمم تر کند و فرستادگان قریش را ناکام و مغلوب سازد. عمرو بن عاص که در بخش نخست مأموریت خود شکست خورد سمّی تهیه کرد و در خوراکی لذیذ برای جعفر فرستاد. جعر از آن طعام نخورد و این توطئه پسر عاص هم نقش بر آب شد.[11]

در آغاز سال هفتم هجرت پیش از نبرد خیبر پیامبر صلی الله علیه و آله عمر بن امیه ضمری را با نامه ای به حبشه فرستاد و ضمن قدردانی از نجاشی خواستار بازگشت مهاجرین گردیدد. با رسیدن فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله مهاجرین آماده بازگشت به مدینه شدند. نجاشی با دو کشتی همراه آذوقه و وسایل سفر، ایشان را بدرقه و روانه سواحل حجاز نمود.[12]

مسلمانان زمانی وارد مدینه شدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله با غنیمت های فراوان پیروزمندانه از نبرد خیبر به مدینه بازگشته بود. آن حضرت از شنیدن خبر بازگشت جعفر و مسلمین بسیار خوشحال شد و به استقبال جعفر رفت، او را در آغوش کشید و میان چشمانش را بوسید و فرمود:

نمی دانم به کدام یک خوشحال تر باشم: به آمدنت یا به فتح خیبر به دست برادرت؟ حضرت از دیدن جعفر اشک شوق ریخت.[13]

تعالیم سازنده ای که جعفر در دوران هجرت با رفتار و گفتار خود به همگان آموخت عبارت بودند از: ثبات در عقیده، آینده نگری، صداقت، مشورت با یاران، اعتماد قلبی و التزام عملی به سخنان رهبر الهی یعنی وجود مقدس خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله.

4. فرمانده نبرد موته
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در سال هشتم هجرت، حارث بن عمیر ازدی را برای دعوت پادشاه بَصری به اسلام روانه کرد. فرماندار مرزی شام «شرحبیل»، فرستاده پیامبر را در منطقه موته دستگیر و با وضع دلخراشی به شهادت رساند. پیامبر با شنیدن این خبر فرمان آماده باش داد و در لشرگاه مدینه برای سه هزار نیروی رزمنده مسلمان سخنرانی کرد. حضرت آنان را به جهاد فراخواند و توصیه های لازم برای رعایت اصول انسانی در جنگ را یادآوری نمود.[14] در این نبرد پیامبر جعفر را به دلیل لیاقت و شجاعت به عنوان فرمانده اول معرفی نمود[15] و به سپاهیان اعزامی چنین سفارش فرمود:

هان! ای سپاه اسلام، فرمانده سپاه پسرعمویم جعفر بن ابی طالب است، اگر او شهید شد زید بن حارثه پرچم را به دوش گیرد و اگر او هم شهید شد عبدالله رواحه لشکر را فرمان دهد و اگر او نیز کشته شد شما خود شخصی را به فرماندهی برگزینید.[16]

آن گاه، رسول خدا پرچمی سفید برافراشت و آن را به جعفر سپرد و به لشکریان فرمود:

تا همان جا که حارث به شهادت رسید رهسپار شوید. مردم آن سرزمین را به اسلام دعوت کنید. اگر از قبول اسلام امتناع ورزیدند به یاری خدا با آنان بجنگید.[17]

اگرچه رویارویی دو لشکر در منطقه ای به نام «شارف» بود، ولی قوای اسلام برای استقرار در مکان بهتر، مقداری عقب نشینی کردند و در منطقه موته که موقعیت نظامی بهتری داشت استقرار یافتند. جعفر علیه السلام نیروهای تحت امر خود را سازماندهی کرد و فرماندهان زیرمجموعه ها را معین کرد. با شروع جنگ، جعفر افزون بر فرماندهی سپاه همانند رزمنده ای دلیر وارد عملیات شد. در ادامه درگیری ها جعفر در محاصره دشمن قرار گرفت و وقتی خود را در آستانه شهادت دید از اسب پیاده شد و برای اینکه دشمن از اسب استفاده نکند آن حیوان را پی کرد. جناب جعفر مردانه در حالت پیاده با دشمنان جنگید تا آنکه دست راستش را قطع کردند. برای آنکه پرچم اسلام بر زمین نیفتد آن سردار دلیر پرچم را با دست چپ برافراشت. دست چپ او را هم قطع کردند. عَلَم را با بازوان بریده بر سینه گرفت و برافراشته نگاه داشت تا اینکه سرانجام با تحمیل زخمهای بسیار همای شهادت را در آغوش گرفت.[18]

روز نبرد موته پیامبر در مدینه بر عرشه منبر نشسته بود. ناگهان حجاب ها کنار رفت و آن حضرت در حالی که به میدان عملیات موته می نگریست چنین فرمود:

هم اکنون پرچم را جعفر بن ابوطالب گرفت. شیطان نزد او آمد تا او را به زندگی دنیا آزمند کند و مرگ را در نظرش ناخوشایند سازد اما جعفر گفت: اکنون هنگامی است که باید ایمان در دل مؤمنین استوار بماند. تو آمده ای تا دنیا را برایم بیارایی؟ پیامبر بر او درود فرستاد و دعا کرد و به مسلمین فرمود: برای برادرتان استغفار کنید که او شهید گشته و وارد بهشت شده است و با دو بال از یاقوت در هر کجای بهشت که بخواهد پرواز می کند…. [19]

شهادت جعفر، رسول خدا صلی الله علیه و آله را سخت داغدار نمود. آن حضرت برای تسلیت دادن به همسر و فرزندان شهید به خانه جعفر رفت و فرزندان شهید را بسیار مورد محبت پدرانه قرار داد. «اسماء» همسر جعفر دریافت که همسرش به لقای خدا شتافته است، لذا گفت: گویا فرزندانم یتیم شده اند؟ پیامبر سخت گریست و فرمود: سزاوار است بر گریه کنندگان که بر امثال جعفر گریه کنند.[20]

[1] . تاریخ پیامبر اسلام، عبدالمحمد آیتی، چاپ دوم دانشگاه تهران، تهران ص 75.

 
[2] . بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 22، ص 272؛ سرداران صدر اسلام، ج 3، ص 13 و 14.

 
[3] . اعیان الشیعه، ج 4، ص 119.

 
[4] . سفینة البحار، شیخ عباس قمی، چاپ اول کتابخانه سنائی، تهران ج 1، ص 158.

 
[5] . بحارالانوار، ج 22، ص 276.

 
[6] . اعیان الشیعه، ج 4، ص 125.

 
[7] . ر. ک: احزاب، آیه 23؛ حج، آیه 39 و… .

 
[8] . بحارالانوار، ج 18، ص 412 ـ 414.

 
[9] . ر. ک: سیره ابن هشام، ج 1، ص 330.

 
[10] . ر. ک: شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی‏الحدید، چاپ دوم دار احیاء الکتب العربیه، بیروت، 1967 م، ج 6 ،  ص 283 ـ 291.

 
[11] . همان، ص 312.

 
[12] . اعلام الوری، طبرسی، چاپ اول دارالتعارف للمطبوعات، بیروت ص 109.

 
[13] . تنقیح المقال، ج 1، ص 212؛ خصال صدوق، ج 77 و بحارالانوار، ج 18، ص 413.

 
[14] . ر. ک: مغازی، واحدی، ج 2، ص 757.

 
[15] . البته برخی از تاریخ‏نگاران زید را فرمانده اول نوشته‏اند. اما تاریخ‏نویسان شیعه جعفر را اول می‏دانند. ر. ک. اعیان الشیعه، ج 4، ص 128 و بحار، ج 21، ص 50 .

 
[16] . همان.

 
[17] . بحارالانوار، ج 21، ص 55 ـ 59 ؛ اعیان الشیعه، ج 4، ص 125.

 
[18] . مغازی، واقدی، ج 2، ص 761.

 
[19] . همان، ص 762.

 
[20] . بحارالانوار، ج 21، ص 55 .

عقیل بن ابی طالب در میزان تاریخ صحیح

مجله میقات حج بهار 1375، شماره 15

 
 

بطوری که در مقاله گذشته اشاره نمودیم مخالفان خاندان عصمت، بخصوص امویها، بر اساس کینه خاصی که نسبت به عقیل در دل داشتند، برای تحقیر و شکست شخصیت وی تلاش فراوان نمودند و میتوان محور این تلاش را در سه موضوع از حوادث زندگی وی، بدین ترتیب خلاصه نمود:1) اسلام و هجرت عقیل2) ملاقات وی با معاویه3)عدم حضور او در جنگهاآری این سه موضوع از دوران زندگی عقیل، مورد توجه مخالفان بوده و مورد بهرهبرداری تبلیغی آنان بر ضدّ برادر امیرمؤمنان علی ـ ع ـ قرار گرفته است و تا آنجا که ممکن بوده، بزرگ نمایی کردهاند و بعنوان مطالبی حساس مطرح نمودهاند و این مطالب به تدریج با تعبیرات مختلف از سرزبانها به کتابهای دست ساخته سیاست، بنام «منابع تاریخی» راه یافته و مورّخان و رجال شناسان خودی و دوستان اهل بیت نیز تأثیر پذیرفته و بدون توجه

47

به حقیقت امر، همان راه را پیمودهاند. گاهی با اشاره و تلویح و گاهی به صراحت، همان نظریات خلاف را مورد تأیید قرار دادهاند و از این روست که راه شناخت صحیح برای خواننده نیز مشکل گردیده است; زیرا محور بحثها و مطالعات، نوعاً همان منابع بوده و قیافه عقیل بنی هاشم هم از همین دریچه و با همین عینک مورد مطالعه قرار گرفته است. باید گفت که در مقابل همه این جریانات انحرافی، باز هم میتوان از گوشه و کنار منابع، مطالبی و لو به اندازه کم و نارسا، به دست آورد که بتواند هر شخص منصف را تا حدّی با حقیقت آشنا کند و غبار اوهام را، که در قرنهای گذشته برتاریخ زندگی عقیل نشسته است، برطرف سازد.

عقیل از دیدگاه رجال شناسان اهل سنت:
قبل از بررسی مطالب سه گانه که پیشتر اشاره شد، لازم است در اینجا به عنوان استدراک و تکمیل بحثِ «حدیث پیامبر از زبان عقیل»، که در مقاله گذشته آوردیم، نگاهی داشته باشیم به نظریه رجال شناسان اهل سنت.در این بحثِ «شخصیت عقیل از دیدگاه رجال شناسان اهل سنت» این مطلب مطرح است که تخصّص آنها علمِ رجال و کارشان معرفی ناقلان حدیث از لحاظ موقعیت معنوی و مورد اعتماد بودن آنها و یا عکس آن است. اینان عقیل را نه از نظر کثرت و قلّتِ حدیث ونه از زاویه تاریخ و صحابی بودن، بلکه از این جهت از وی یاد کردهاند که او از رجال حدیث و ناقلان اثر و سنت رسول خدا ـ ص ـ است. از جمله رجال شناسان و منابعی که در اختیار داریم عبارتند از:1 ـ سرسلسله رجال شناسان اهل سنت، ابوحاتم رازی (متوفای 327 هـ .ق.) است که عقیل را جزء ناقلین حدیث معرفی کرده و کسانی را که از وی اخذ حدیث نمودهاند، چهار نفر میشمارد و چنین میگوید:«عقیل جزء صحابه رسول خدا است و ناقلان حدیث پیامبر از وی; عبارتند از: موسی بن طلحه، عطاء بن ابی ریاح، حسن (بصری) و مالک بن ابی عامر»(1)2 ـ و از کسانی که عقیل را با این سمت معرفی نموده است، ابن حجر عسقلانی است در «تهذیب التهذیب»، ولی او تعداد ناقلان حدیث از عقیل را هفت نفر ذکر نموده، مینویسد:«نقل کنندگان حدیث از وی; عبارتند از فرزندش محمد، نوادهاش عبدالله بن محمد و

1 ـ الجرح و التعدیل، ج 6، ص 218

48

علاوه بر اینها عطاء، ابوصالح سمّان، موسی بن طلحه، حسن بصری و مالک بن ابی عامر اصبحی».(1)ابن حجر در کتاب دیگرش «تقریب التهذیب» نیز از عقیل به عنوان یکی از رجال حدیث یاد نموده است.(2)3 ـ حافظ شمسالدین ذهبی، ناقلان حدیث از عقیل را همانند ابن حجر، به استثنای مالک بن ابی عامر، میشمارد و مینویسد: «روی عنه ابنه محمد و …»(3)

اسلام عقیل و مهاجرت او
همانگونه که اشاره شد، اوّلین جوسازی بر ضد عقیل را میتوان موضوع «اسلام آوردن» و همچنین «مهاجرت او به مدینه» دانست; زیرا از آنجا که سردمداران و رؤسای خاندان اموی، تا مرحله قطعی شکست ستون فقرات کفر و تا پیروزی قطعی اسلام، در جزیرةالعرب در شرک و بت پرستی خود باقی ماندند و همچنان پرچم کفر را به دوش کشیدند و با فتح مکه به دست مسلمانان مجبور به قبول ظاهری اسلام گردیدند و این موضوع در پیشانی این خاندان، که بعدها خود را بعنوان جانشینان پیامبر مطرح نمودند، به صورت لکه ننگی باقی بود و لذا این خاندان و حامیانشان برای کم رنگ نشان دادن این لکه سیاه، به هر وسیله ممکن دست یازیدند. یکی از ترفتندهایشان این بود که در این عمل برای خود شریک بتراشند و عضوسازی نمایند آنهم از بنیهاشم!برای رسیدن به این هدف در کنار تأمین هدفهای دیگر، عقیل پسر عموی رسول خدص ـ و برادر امیر مؤمنان علی ـ ع ـ را برگزیدند و بر ضدّ وی جوسازیها کردند و دروغها پراکندند.در این میان مورخان اهل سنت نیز بر اساس همان جوسازیها و دروغ پردازیها، در این مورد حرفهای مختلف و متناقضی را عنوان نمودند، تا جایی که وانمود کردند اسلام و مهاجرت عقیل بعد از فتح مکه بوده است! درست به موازات کسانی که پس از فتح مکه با اجبار واکراه تظاهر به اسلام نمودند!در مقاله پیش نمونههایی از این نظرات را نقل کردیم و در اینجا فقط مطلبی از بلاذری میآوریم; او میگوید:

1 ـ ج 7، ص 2542 ـ الجرح و التعدیل، ج 2، ص 293 ـ تاریخ اسلام عهد معاویه، ص 84

49

«و امّا عقیل بن ابیطالب… اُسِرَ یوم بدر مع قریش ففداه العباس بأربعة آلاف درهم و کان اسلامه بعد الفتح»(1)«عقیل فرزند ابوطالب در جنگ بدر همراه قریش بود که به اسارت مسلمانان درآمد و عباس چهار هزار درهم داد و او را آزاد کرد و پس از فتح مکه اسلام را پذیرفت.»

مسلمان شدن عقیل در تاریخ صحیح
بدلائلی که در مقاله گذشته از منابع اهل سنت نقل نمودیم، چند نفر از بنیهاشم قبل از جنگ بدر در مکه به اسلام گرویده بودند و بنا به مصالحی و از روی تقیه، از اظهار آن امتناع میورزیدند و شرکت نمودن آنان به همراه مشرکین در جنگ بدر نیز از روی اجبار و اکراه بوده است.(2) و لذا رسول خدا ـ ص ـ به اصحاب خود دستور داد که «در این جنگ (بدر) تعدادی از بنیهاشم شرکت نمودهاند که نیازی در جنگ نداشتند، اگر به آنان دست یافتید از ریختن خونشان خودداری کنید.»، که از جمله آنان عباس، عقیل و ابوالبختری بودند.(3)عقیل و عباس پس از آنکه در جنگ بدر به اسارت مسلمانان در آمدند، اسلام خود را علنی نمودند. ابن قتیبه دینوری در این مورد میگوید:«فاسلم العباس و أمر عقیلا فأسلم، و لم یسلم من الأساری غیر هما»(4)«از اسیران مکه که در اختیار مسلمانان قرار گرفته بودند، بجز عباس و عقیل کسی اسلام را نپذیرفت.»مسلمان شدن عقیل اگر قبل از جنگ بدر هم نبود، بطور مسلم و یقین در جنگ بدر و از سال دوم هجرت، به اسلام گرویده و جزء مسلمانان بوده است.

هجرت عقیل در تاریخ صحیح
در مورد مهاجرت عقیل به مدینه، آنچه از منابع شیعه به دست میآید و شواهد و قرائن عقلی نیز آن را تأیید میکند، این است که او پس از آن که در جنگ بدر اسلام خود را علنی ساخت و به مکه مراجعت نمود، فشار مشرکین بر وی به عنوان یک مسلمان و یکی از نزدیکترین اقوام پیامبر، شدیدتر شد و سکونت در محیط مکه برایش غیر قابل تحمل گردید و سرانجام به فاصله کوتاه از جنگ بدر و در ماههای آخر سال دوم، به سوی مدینه هجرت

1 ـ انساب الأشراف، ج 2، ص 692 ـ ابن سعد در طبقات، ج 4، ق 1، ص 30 میگوید: «و کان عقیل ممّن أخرج من بنیهاشم کرهاً الی بدر فاسر یومئذ.»3 ـ تاریخ طبری حوادث سال دوم هجرت; کامل ابن اثیر، ج 2، ص 89; سیره ابن هشام، ج 2، ص 1974 ـ معارف، چاپ دوم، ص 68

50

نمود و به سایر مهاجران و خاندان بنیهاشم در این شهر پیوست.

چند شاهد تاریخی بر این مطلب:
1) حضور عقیل در مراسم ازدواج امیر مؤمنان ـ ع ـ با حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ.باید توجه داشت که جنگ بدر در آخر جمادیالثانی سال دوم هجرت رخ داده و ازدواج امیر مؤمنان با فاطمه زهرا ـ س ـ پنج ماه پس از این جنگ در اول یا ششم ذی حجه همان سال و مراسم زفاف آنان در شب پنجشنبه بیست و یکم محرم سال سوم هجرت واقع شده است.(1)طبق گفته منابع شیعه، عقیل در دو مرحله از مراسم این ازدواج، حضور و مشارکت داشته است:مرحله اول: طبق گزارش «اربلی» محدث و مورخ معروف در کشف الغمه، ضمن روایت مشروحی از امیر مؤمنان ـ ع ـ ، در مورد ازدواج آن حضرت با فاطمه ـ س ـ چنین آمده است:«پس از گذشت یک ماه از مراسم عقد، برادرم عقیل نزد من آمد و ضمن اظهار مسرّت از ازدواجم با دختر پیامبر چنین گفت: برادر! چرا از رسول خدا درخواست نمیکنی تا اجازه دهد همسرت را به خانهات بیاوری و با تشکیل زندگی جدید چشممان روشنتر و قلبمان شادمانتر شود؟ گفتم برادر! شرم و حیا از رسول خدصـ مانع از این درخواست گردیده است. آنگاه به من قسم داد که به همراه او به محضر رسول خدا ـ ص ـ برویم و…»(2)مرحله دوم: بزرگ محدث شیعه، شیخ صدوق ـ ره ـ ضمن روایتی، جریان بدرقه و مشایعت حضرت زهرا به خانه امیر مؤمنان ـ ع ـ را نقل نموده و در آن روایت چنین آمده است که:«رسول خدا ـ ص ـ فاطمه را بر شتر شهبا سوار نمود. سلمان افسار شتر را به دست گرفت و رسول خدا و حمزه و عقیل و جعفر و اهل بیت از پشت سرش با شمشیر کشیده، میرفتند و همسران پیامبر نیز در پیشاپیش، در حالی که سرود میخواندند، در حرکت بودند. (والنّبی و حمزة و عقیل و جعفر و أهل البیت یمشون خلفها مشهرین سیوفهم…)(3)

1 ـ مرحوم سید بن طاوس در اقبال با اسناد از شیخ مفید در کتاب حدائق الریاضش در اعمال ماه محرم نقل میکند: «ولیلة احدی و عشرین منه و کانت لیلة خمیس سنة ثلث من الهجرة کانت زفاف فاطمة بنت رسول اللهـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ الی منزل امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ یستحب صومه شکراً لله بما وقف من جمع حجته و صفیته».2 ـ کشف الغمه، ج 1، ص 3603 ـ به نقل مناقب، ج 3، ص 354، از مولد فاطمه ـ سلام الله علیها ـ.

51

2) دفن شدن فاطمه بنت اسد در خانه عقیلدومین شاهد تاریخی بر این که: مهاجرت عقیل به مدینه، در سالهای اول هجرت رسول خدا، پس از جنگ بدر (بی آن که فاصلهای باشد) بوده است، این است که پیکر پاک فاطمه بنت اسد، که در سال ششم از دنیا رفته، در داخل خانهای که متعلّق به عقیل بود و در کنار بقیع قرار داشت، دفن گردیده است و طبیعی است داشتن خانه مسکونی در شهری، ایجاب میکند که شخص از مدتی قبل در آنجا سکونت و اقامت داشته باشد. و عقیل طبق رسم آن روز، که به جهت احترام شخصیتها پیکر آنان را در داخل منازل به خاک میسپردند، پیکر مادرش را در داخل خانه خود با مباشرت رسول خدا ـ ص ـ دفن نموده است و در سالهای بعد جنازه عباس و همچنین اجساد مطهّر ائمه چهارگانه ـ علیهمالسلام ـ در همین محل به خاک سپرده شده است.(1)

ملاقات عقیل با معاویه
یکی دیگر از مسائل دوران زندگی عقیل بن ابیطالب، مسافرت او به شام و ملاقات وی با معاویه است. مخالفان سرسخت عقیل و کسانی که از او کینه به دل داشتند، برای تحقیر و اهانتش، از این سفر حداکثر استفاده تبلیغی را کردند و این موضوع را تحریف، بزرگ نمایی و به صورت مطلبی حساس و گاهی با لحن و تعبیر مخالفت و ضدیت با امیر مؤمنانع ـ و جدا شدن از آن حضرت و پیوستن به معاویه عنوان نمودند و بر ضد او بکار بردند و دوستانش نیز مانند سایر محورها و مسائل مورد بهره برداری مخالفان، همین مطالب را عنوان و تکرار کردند.در اینجا به چند نمونه از تعبیراتی که بعضی از مورّخان در این زمینه آوردهاند، اشاره میکنیم و آنگاه به بررسی اصل موضوع میپردازیم:1 ـ ابن اثیر جزری میگوید:«و کان ممّا أعانهم علیه مفارقته أخاه علیاً و مسیره الی معاویة بالشّام»(2)«در تهاجم مخالفان عقیل بر او، چیزی که به نفع آنان تمام شد و یاریشان نمود مفارقت و جدا شدن او! از برادرش علی و رفتنش به جانب معاویه در شام بود.»2 ـ همین جمله را ابن عبدالبرّ قرطبی بکار برده ولی به جای «مفارقته أخاه»،

1 ـ گفتنی است که در شمارههای پیشین این فصلنامه، در این زمینه بطور مشروح و مستدل بحث نمودهایم از این رو، در اینجا به همین اشاره، بسنده میکنیم.2 ـ اسدالغابه، ج 3، ص 423

52

«مغاضبته أخاه» آورده است; یعنی مخاصمه و دشمنی وی با علی! و سفرش به شام، بر مخالفانش کمک کرد.(1)3 ـ ابن حجر عسقلانی چنین تعبیر میکند:«أو کان قد فارق علیاً و وفد الی معاویة»(2)«از علی جدا گردید و به معاویه پیوست.»4 ـ زرکلی میگوید:«و فارق اخاه علیاً فی خلافته فوفد الی معاویة فی دین لحقه»(3)5 ـ و ظاهراً ترجمه همین جمله است که در لغتنامه دهخدا آمده است:«هنگامی که برادرش علی به خلافت رسید، از وی جدا شد و به معاویه پیوست.»(4)6 ـ و شاید نارواترین نسبتی که در مورد سفر عقیل بنیهاشم به وی داده شده، مرتبط کردن این سفر با ردّ درخواست کمک مالی وی از سوی امیر مؤمنان ـ ع ـ میباشد که چون آن حضرت برای رفع نیاز و درخواست کمک عقیل پاسخ مثبت نداد، او هم بلافاصله راه شام را در پیش گرفت و با معاویه ملاقات نمود و خواسته خود را از دست دشمن اسلام که در حال جنگ و ستیز با برادرش امیر مؤمنان ـ ع ـ بود تأمین نمود!از جمله این مورخان، ابن اثیر جزری است که میگوید:عقیل پس از یأس از امیرمؤمنان گفت:«انی آت معاویة فأذن له فأتی معاویة»;«منهم به سوی معاویه میروم علی بدو اجازه داد او هم به نزد معاویه رفت.»(5)7 ـ در عمدة الطالب آمده است:«هرب عقیل الی معاویة»; «عقیل از امیر مؤمنان جدا شد و به سوی معاویه فرار نمود.»(6)8 ـ ذهبی هم مینویسد:«چون علی ـ ع ـ به خواسته او جواب مثبت نداد، عقیل گفت:«أذهب إلی من أوصل منک، فذهب إلی معاویة»;«منهم نزد کسی خواهم رفت که از تو مهربانتر و دلجوتر است! لذا به نزد معاویه رفت.»(7)9 ـ و بالأخره مامقانی ـ ره ـ با این که بعضی از فضائل عقیل را نقل نموده، ولی ظاهراً

1 ـ استیعاب مطبوع در حاشیه اصابه، ج 3، ص 1582 ـ اصابة، ج 2، ص 4943 ـ اعلام، ج 4، ص 4424 ـ واژه عقیل.5 ـ اسدالغابه، ج 3، ص 4236 ـ عمدة الطالب، ص 317 ـ تاریخ اسلام عهد معاویه، ص 86

53

تحت تأثیر گفتار نویسندگانی مانند جزری و ذهبی قرار گرفته، میگوید:«و ممّا ورد فی ذمّه مانطق بمضیّه إلی معاویة لأجل حطام الدنیا و ترکه أخاه علیّاً… و نحن اکراماً لأجل أخیه علی و ابن عمّه رسول الله و ابنه مسلم لنسکت عنه! لیکنا لانثق بخبره.»(1)

این بود چند نمونه از آنچه که مورّخان درباره سفر عقیل به شام و ملاقات وی با معاویه نوشتهاند و طبیعی است هر خوانندهای به این منابع و کتابها مراجعه کند و گفتار این نویسندگان از شیعه و اهل سنت را مورد مطالعه قرار دهد، قضاوتی همانند نظریه همین منابع و نویسندگان خواهد داشت که نه از راه تحقیق بلکه به صورت تقلید، نویسندهای به نقل متن یا ترجمه گفتار نویسنده دیگر بسنده نموده است. ولی به طوری که ملاحظه خواهید کرد و از دلایل زیاد از جمله نامه عقیل به امیر مؤمنان ـ ع ـ و پاسخ آن حضرت، که یک سند زنده و محکم است، به دست میآید این است که مسافرت عقیل به شام نه بعنوان مفارقت و یا به صورت فرار از حکومت امیر مؤمنان ـ ع ـ و نه اصلا در حال حیات آن حضرت صورت گرفته، بلکه:اولا: این سفر پس از شهادت آن بزرگوار و در زمانی است که صلح ظاهری حاکم بود.ثانیاً: منظور از این سفر نه پیوستن به معاویه و یا به جهت نیل بحطام و زخارف دنیایی بود بلکه با هدف تبیین فضائل و مظلومیت و اعلان موضع حقانیت امیر مؤمنان ـ ع ـ و انتقاد و اعتراض بر انحراف معاویه انجام گرفت.

تاریخ ملاقات عقیل با معاویه
به طوری که اشاره شد، دلائل متعدد تاریخی، مؤید این واقعیت است که ملاقات عقیل با معاویه، پس از شهادت امیر مؤمنان و بعد از انعقاد صلح و آتشبس بین امام مجتبیعـ و معاویه و پس از برقراری نوعی ارتباط در میان مدینه و شام و پیدایش جوّ عدم تخاصم علنی در میان دربار اموی و خاندان عصمت صورت گرفت، که اینک برای تأیید این موضوع، از سه مطلب استفاده میکنیم:

1 ـ تنقیح المقال، واژه عقیل.

54

1 ـ مفهوم مکاتبه عقیل با امیر مؤمنان
یکی از این دلائل، متن مکاتبهای است که میان عقیل و امیرمؤمنان ـ ع ـ به عمل آمده است(1) و این مکاتبه شاهد گویا است بر این که این سفر پس از شهادت امیر مؤمنان به وقوع پیوسته است; زیرا این نامه که تاریخ نگارش آن اواخر دوران حیات امیر مؤمنان است، بیانگر کمال اخلاص و ارادت عقیل نسبت به مقام ولایت و اظهار از خودگذشتگی او و فرزندانش نسبت به امیر مؤمنان ـ ع ـ است و پاسخ آن حضرت که تأیید ادعای عقیل و صحّه گذاشتن بر این حقیقت میباشد، بیانگر این است که ملاقاتی بین عقیل و معاویه قبل از این تاریخ صورت نگرفته است چرا که: از نظر زمان، در بقیه ایام حیات امیر مؤمنان برای چنین ملاقاتی فرصتی باقی نبود.و از لحاظ فکری ـ عقیدتی نیز با توجه به متن نامه در دوران حیات امیر مؤمنان ـ ع ـ چنین امری قابل قبول نیست; زیرا عقیل در این نامه پیوستن گروه عبدالله بن أبی سرح به معاویه را به عنوان عداوت و دشمنی با خدا و رسول و دلیل بر اطفا و خاموش کردن نور الهی معرفی میکند و میگوید:«فقلت لهم الی أین یا أبناء الثانئین أبمعاویه تلحقون عداوة والله منکم قدیماً غیر مستنکرة تریدون بها اطفاء نورالله و تبدیل أمره»چگونه ممکن است که او با این فکر و عقیده و بینش، خودش بدون تغییر جو حاکم و تحول وضع موجود و در شرایطی که فشارها و دشمنیها از سوی معاویه نسبت به امیر مؤمنانـ ع ـ و شیعیانش هر روز تشدید میشود جبهه حق را ترک کند و به سوی معاویه و جبهه باطل روی آورد و این گناه بزرگ را، که خود آن را عداوت با خدا و اطفای نور الهی» تعبیر میکند، مرتکب شود.

2 ـ نظر مورخان
دلیل دیگر بر این حقیقت، نظر مورّخان مورد اعتماد و محقق است که طبق نقل ابن ابی الحدید این گروه از مورّخان معتقدند که سفر عقیل به شام، پس از شهادت امیر مؤمنانعـ انجام گرفته است. او میگوید:«فامّا عقیل فالصحیح الذی اجتمع علیه ثقات الرّوات علیه انه لم یجتمع مع معاویة

1 ـ متن این نامه را در شماره 14 فصلنامه ملاحظه فرمایید.

55

الاّ بعد وفاة امیر المؤمنین ـ ع ـ».(1)خود او نیز در جای دیگر همین نظریه را تأیید میکند و میگوید:«وهذا القول هو الأظهر عندی»(2)ویکیاز دلائل آن همین نامه عقیل را ذکر میکند که ما قبلا در این مورد بحث کردیم.

3 ـ مضمون مکالمه معاویه با عقیل
سومین مسألهای که در مورد ملاقات عقیل با معاویه مطرح است و دلیل بر وقوع آن پس از شهادت امیر مؤمنان ـ ع ـ است پرسش و پاسخی است که بین معاویه و عقیل روی داده و معاویه درباره موقعیت اجتماعی امام حسن مجتبی و ابن زبیر و ابن عمر و ابن عباس و مروان پرس و جو کرده و در این مورد از عقیل نظرخواهی نموده است. و اینها افرادی بودند که پس از شهادت امیر مؤمنان ـ ع ـ هر یک به عنوانی و بلحاظ خاصی در صحنه اجتماعی و مذهبی ظاهر گردیده و برای معاویه رقیب و مخالف محسوب میشوند که با وجود امیر مؤمنانعـ و در حال حیات آن حضرت چنین موقعیت برای آنان وجود نداشت.بلاذری در این مورد نقل میکند:«روزی در حالی که یاران معاویه در اطراف او جمع بودند، عقیل وارد مجلس گردید. معاویه در ضمن گفتگو خطاب به وی چنین گفت:«یا ابایزید أخبرنی عن الحسن بن علی»; «از حسن بن علی برایم بگو.»عقیل: از امروز موجّه ترین و شریفترین شخصیت در خاندان قریش است.معاویه: اما ابن زبیر; او دارای چه موقعیتی است؟عقیل: او، هم زبان، هم نیزه و سنان قریش است، اگر خودش را تباه نکند.معاویه: ابن عمر چگونه است؟عقیل: او دنیا را در حالی که روی آورده بود ترک نمود و آن را به شما واگذاشت و به سوی آخرت روی آورد ولی به هرحال فرزند فاروق است.معاویه: مروان چگونه است؟عقیل: اوه! او مردی است که به شدّت علاقمند به اقوامش میباشد; بطوری که اگر کودکان شیرخوار قریش هم از او حمایت کنند دنیایشان آباد خواهد شد.معاویه: از ابن عباس بگو.عقیل: آنچه میتوانست از دانش فراگرفت، «او با سیاست کاری ندارد…»

1 ـ شرح نهج البلاغه، ج 10، ص 2502 ـ شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 251

56

پرسشهای معاویه درباره این افراد، که پس از شهادت امیر مؤمنان وارد صحنه شدهاند و چند تن از آنان نیز، پس از مدتی نه چندان دور، هر یک در بخشی از کشور بزرگ اسلامی به خلافت ظاهری دست یافتهاند و پاسخ عقیل درباره شخصیت حسن بن علی ـ ع ـ و موقعیت ابن عمر و ابن عباس، همه نشانگر این است که این ملاقات و گفتگو، به هنگامی صورت گرفته است که از دیدگاه معاویه رقیب اصلی; یعنی امیر مؤمنان ـ ع ـ با شهادت خود از صحنه خارج گشته و معاویه از این جهت نگرانی نداشته و به جای وی افراد دیگری پیدا شدهاند که هر یک از آنان بلحاظ خاصی مورد توجه گروهی قرار گرفتهاند و ممکن است برای معاویه مشکل آفرین باشند. آری با وجود امیرمؤمنان، عقیل نبایستی امام مجتبی ـ ع ـ را بعنوان اولین شخصیت از لحاظ وجهه معرفی کند و… .نتیجه این که هم متن مکاتبه عقیل و هم نظریه مورّخان موثق و مورد اعتماد و هم محاوره و گفتگوهایی که میان معاویه و عقیل واقع شده، همه مؤید این معنا است که ملاقات عقیل با معاویه در حال حیات امیر مؤمنان ـ ع ـ صورت نگرفته است.

کیفیت ملاقات
در کیفیت ملاقات عقیل با معاویه، دو نکته جالب و مهم وجود دارد که متأسفانه از دید مورّخان مخفی مانده و یا احیاناً در مخفی کردن آن تعمّدی در کار بوده است.1

ـ سخن گفتن از موضع قدرت
معمولا کسانی که نزد معاویه میرفتند و با وی ملاقات میکردند، حتی بیشتر افرادی که به هر انگیزهای از امیر مؤمنان جدا شده و به معاویه میپیوستند، در گفتگوهای خود با وی، از روی ترس و اجبار و یا از روی تملّق و چاپلوسی، از موضع ضعف سخن میگفتند و معاویه را به عنوان «امیر المؤمنین!» یا «خلیفه رسول الله!» مخاطب قرار میدادند. در این میان تعداد انگشت شماری از یاران امیر مؤمنان ـ ع ـ بودند که در ملاقاتشان با معاویه، با وجود جوّ اختناق و ارعاب و تهدیدی که حاکم بوده، جان برکف نهاده و به جای اظهار عجز و ضعف با درشتی و از موضع قدرت با وی سخن گفته و به جای «یا امیرالمؤمنین» از کلمه «یا معاویه»

57

استفاده نمودند و عقیل بن ابیطالب یکی از این افراد است که آنچه در منابع تاریخی در گفتگوی وی با معاویه نقل شده، شاهد بر این مدعاست و اگر غیر از این بود مسلّماً نقل میگردید، همانگونه که درباره دیگران نقل گردیده است.و باتوجه به شرایط آن روز و سختگیریهای درباریان معاویه، این یک حقیقتی است والا و قابل تحسین و شاهد دیگری است بر این که در ملاقات عقیل با معاویه کوچکترین تمایل نسبت به وی و یا پیوستن بدو و فاصله گرفتن از خط و مشی و اهداف امیر مؤمنان و جدا شدن از مقام ولایت در میان نبوده است.2

ـ بیان فضائل امیر مؤمنان ـ ع ـ
علیرغم حساسیت عجیبی که نسبت به این ملاقات و ضبط و نقل گفتگوهای عقیل و معاویه و حذف و اضافههائی که در این مورد وجود داشته و بخشهای متعددی از این محاورات در منابع تاریخی هواداران حکومتها نقل گردیده است، در تمام این گفتگوها تا آنجا که به دست ما رسیده، آنچه از سوی عقیل مطرح شده دفاع از شخصیت امیر مؤمنان و بیان فضائل و توصیف زهد و تقوای امیرمؤمنان ـ ع ـ و تعریف و حمایت از یاران آن حضرت و نکوهش از معاویه بوده است و علیرغم خواست معاویه و سؤال پیچ نمودن وی که بلکه بتواند کلمهای در مدح خود و ذم و قدح امیرمؤمنان از زبان عقیل بشنود، حتی به یک مورد و به یک جملهای که در آن کوچکترین بیتوجهی به شخصیت امیر مؤمنان و تعریض بر عملکرد و انتقاد از روش آن حضرت و یا مُشعر بر تعریف و توصیف از معاویه باشد، دست نیافتیم، گرچه یک مطلب جعلی دست مایه مخالفان عقیل باشد که اگر در این جهت کوچکترین مطلبی وجود داشت، نه تنها به نقل آن مبادرت میورزیدند بلکه همین موضوع را بزرگ نمایی نموده، همانند اصل سفر عقیل به صورت بهترین وسیله تبلیغی بر ضد وی بکار میگرفتند.آری عقیل در ملاقات با معاویه، گذشته از دفاع از شخصیت امیر مؤمنان و بیان شخصیت یاران آن حضرت، از بعضی فضائل امیرمؤمنان ـ ع ـ سخن گفته است که اگر او نمیگفت و از زبان او نقل نمیگردید، مانند خیلی از فضائل آن بزرگوار، کسی بر آن آگاهی نمییافت و بطور کلی به دست فراموشی سپرده میشد.

58

عقیل در شرایطی این فضائل را نقل نموده است که نه تنها نقل فضائل امیر مؤمنان در سراسر جهان اسلام ممنوع بود و نقل فضیلت او بزرگترین جرم محسوب میشد، بلکه به جای فضائل حدیثهای ساختگی در نکوهش آن بزرگوار رواج داشت و آن حضرت در خطبههای جمعه مورد لعن قرار میگرفت.(1)عقیل در شرایطی و در مجلس و محفلی به نقل این فضائل لب گشوده و از مظلومیت امیر مؤمنان ـ ع ـ دفاع نموده است که خود آن حضرت چنین دفاع را، حتّی از سوی کسانی که بعنوان اعتراض او را ترک نموده و به معاویه پیوستهاند، ستوده و کشته شدن آنها را در این راه، شهادت در راه خدا معرفی کرده است.(2)اینک چند نمونه از گفتگوهای عقیل و معاویه را، که درباره امیر مؤمنان بوده، میآوریم تا روشن شود آنچه عقیل درباره آن حضرت گفته است، دفاع و بیان فضیلت و تجلیل صریح از شخصیت آن بزرگوار و نکوهش از معاویة بن ابو سفیان بوده است:1 ـ ثقفی در الغارات نقل میکند: پس از ورود عقیل به شام، معاویه یکصد هزار درهم پول در اختیار وی قرار داد و این جمله را هم گفت: «یا ابایزید انا خیرلک أم علی؟»; «عقیل! آیا من برای تو بهترم یا برادرت علی؟!»عقیل در پاسخ وی گفت: «وجدتُ علیاً أنظر لنفسه منه لی و وجدتک أنظر لی منک لنفسک.»«معاویه! علی را چنین یافتم که دقت و نظارتش برای نجات خویش بیش از این بود که مرا ملاحظه کند و تو را چنین یافتم که ملاحظهات نسبت به من بیش از نجات خویشتنت میباشد.»(3)2 ـ و نیز بنا به نقل بلاذری، معاویه در مجلسی به عقیل گفت: «یا أبا یزید أنا خیر لک من أخیک علی!»; «من برای تو از برادرت علی بهترم!» عقیل در پاسخ وی گفت:«ان أخی آثر دینه علی دنیاه و أنت آثرت دنیاک علی دینک، فاخی خیر لنفسه منک علی نفسک و أنت خیر لی منه»(4)«برادرم دینش را بر دنیا مقدم ساخت و تو دنیا را بر دینت، پس برادرم برای دین خود بهتر است از تو نسبت به دینت و لذا برای دنیای من تو بهتر از او هستی.»

1 ـ شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ج 11، ص 44 تا 46 و سیری در صحیحین از نویسنده مقاله، ج 1 ، ص 442 ـ آنگاه که امیر مؤمنان ـ ع ـ به نجاشی شاعر مخصوصش حدّ شرابخواری جاری نمود، اعضای فامیل او; از جمله طارق بنی نهدی به همراه نجاشی از کوفه فرار و به معاویه پیوستند. در یک جلسه، معاویه از امیر مؤمنان ـ ع ـ بدگویی کرد، طارق با این که از آن حضرت بریده بود ولی نتوانست تحمل کند و به مقام پاسخگویی برآمد. این جریان که در حضور امیر مؤمنانع ـ نقل شده حضرت فرمود: «لو قتل أخوبنی نهد یومئذ لقتل شهیداً». نک: الغارات ثقفی، ج 2، ص 545 ـ 5403 ـ الغارات، ج 2، ص 5514 ـ اناب الأشراف، ج 2، ص 73

59

3 ـ در مجلس دیگری معاویه چنین گفت:«اگر عقیل نمیدانست که من برای او بهتر از برادرش هستم، هیچگاه در نزد ما توقف نمیکرد، عقیل در پاسخ وی گفت: «أخی خیرٌ لی فی دینی و أنت خیر لی فی دنیای و قد آثرت دنیای و اسئل الله تعالی خاتمة الخیر.»(1); «برادرم از لحاظ دینی برایم بهتر بود و تو از لحاظ دنیا، و من اینک دنیا را در پیش گرفتهام و از خدا میخواهم عاقبت کارم را نیکو گرداند.»4 ـ روزی معاویه از عقیل پرسید:«کیف ترکت علیاً و أصحابه؟»; «علی و یارانش را چگونه دیدی؟» عقیل گفت: «کأنّهم أصحاب محمّد اِلاّ أَنَّهم لم أر رسول الله فیهم. و کأنّک و أصحابک أبوسفیان و أصحابه اِلاّ انی لم أر أباسفیان فیکم»(2); «گویی آنان یاران و اصحاب پیامبرند، فقط رسول خدا را در میانشان ندیدم اما تو و یارانت را همانند ابوسفیان و یاران ابوسفیان دیدم، جز این که خودِ ابوسفیان را در میان شما ندیدم.»5 ـ فضیلتی که تنها از زبان عقیل میشنویم:درباره اهتمام امیر مؤمنان به بیتالمال و این که همه افراد در بهرهبرداری از آن، حتی از نظر زمان نیز مساوی و برابرند و برای کسی حق تقدم نیست، مطلبی از عقیل نقل شده که او حادثه و فضیلتی را در مجلس معاویه مطرح نموده است و ظاهراً از هیچ کس نقل نشده و در هیچیک از منابع تاریخی و حدیثی نیامده است و اگر این فضیلت را از زبان عقیل نشنیده بودیم; مانند فضائل بسیار دیگر از امیر مؤمنان و سایر ائمه ـ علیهم السلام ـ به دست فراموشی سپرده میشد.ابن ابی الحدید این حادثه جالب تاریخی را چنین آورده است:معاویه روزی داستان آهن داغ شده را، که در میان او و امیر مؤمنان ـ ع ـ واقع شده، پرسید.(3) عقیل گریه کرد و گفت:

«معاویه! برادرم علی در مورد بیتالمال داستانی جالبتر از این دارد، اول آن را بگویم سپس داستان آهن داغ شده را. آنگاه چنین گفت: برای حسین فرزند برادرم میهمانی وارد شد و او برای پذیرایی میهمان یک درهم قرض کرد و با آن نان تهیه نمود و چون برای خورشت چیزی نداشت از قنبر خادم علی ـ ع ـ خواست تا یکی از چند مشک عسلی را که از یمن آمده بود، باز کند و مقداری عسل برای پذیرایی میهمان در اختیار وی قرار دهد. پس از چند روز که چشم علی به مشک افتاد، فرمود: قنبر!

1 ـ اسدالغابه، ج 3، ص 423 استیعاب مطبوع در حاشیه; اصابه، ج 3، ص 1582 ـ اسدالغابه، ج 3، ص 4233 ـ جریان آهن داغ شده در نهجالبلاغه، در ضمن خطبه 219 آمده است.

60

گویا این مشک باز شده است. قنبر جریان را برای حضرت عرض کرد و علی از این پیشامد خشمگین گردید و فرمود: حسین را حاضر کنید، آنگاه تازیانه را به سوی وی بلند کرد که صدای حسین بلند شد: «بحقّ عمّی جعفر!»; «پدرجان تو را به جان عمویم جعفر آرام باش!» هرگاه او را به حق جعفر قسم میدادند، ساکت میشد. وقتی ناراحتیاش فرو نشست، فرمود: فرزندم! چرا قبل از تقسیم بیتالمال از عسل برداشتهای؟! عرض کرد: پدر! ما هم در آن سهمی داریم و به هنگام تقسیم محاسبه میکنیم. علی ـ ع ـ فرمود: «پدرت به قربانت، گرچه تو در آن حق داری، لیکن نباید پیشازسایرمسلمانان از حق خود استفاده کنی; «اما لو لا أنّی رأیت رسولاللهصـ یقبِّل ثنیّتک لأ وجعتک ضرباً»; «اگر خود شاهد نبودم که رسول خدا لب و دندانت را میبوسید، با تازیانه میآزردمت. عقیل میگوید: آنگاه علی یک درهم از لای پیراهنش درآورد و به قنبر داد و دستور داد که با آن بهترین عسل را تهیه کند، معاویه! بخدا سوگند من به دستهای علی تماشا میکردم که چگونه دهانه مشک را باز کرده و قنبر آن عسل را به مشک میریخت و خود علی دهانه مشک را محکم میبست و این در حالی بود که اشک از چشمان وی جاری بود و در حق حسین ـ ع ـ دعا میکرد. (والله لکأنّی أنظر إلی یَدَی علی و هی عَلی فم الزق و قنبر یقلب العسل فیه، ثم شده و جعل یبکی و یقول اللّهم اغفر للحسین فانه لم یعلم)(1)معاویه وقتی این جریان را از زبان عقیل شنید، گفت:از کسی یاد کردی که فضیلتش قابل انکار نیست. خدا رحمت کند ابوالحسن را. او بر گذشتگان سبقت جست. و آیندگان را بر خاک عجز نشانید.» عقیل! اینک داستان حدیده محماة را بگو.عقیل گفت: ماجرا از این قرار است که قحطی و تنگ دستی سختی بر من روی آورد و از علی ـ ع ـ استمداد نمودم، اما او اعتنایی نکرد. دست اطفالم را گرفتم در حالی که فقر و نداری از سر و صورت آنان ظاهر بود. نزد او رفتم و برای رفع فقر و گرسنگی یاری جستم. علی گفت: اول مغرب به نزد من آی. وقت موعود در حالی که یکی از فرزندانم دست مرا گرفته بود در نزد وی حاضر شدم. به فرزندم گفت: تا دور شود، آنگاه به من گفت: عقیل! بگیر، من هم، از آنجا که فقر و تنگدستی عذابم میداد، به خیال این که کیسه درهم و دیناری تحویلم میدهد با حرص و اشتیاق گرفتم. ناگاه دستم را به قطعه آهنی داغ گذاشتم. آنچنان داغ بود که گویی آتش از آن متصاعد است! آن را دور انداختم و مانند گاوی که در زیر کارد سلاّخ قرار گیرد، نعره

1 ـ این جریان گویای مراعات احتیاط شدید و سخت گیری امیر مؤمنان ـ ع ـ در مقام امامت مسلمانان و حمایت آن حضرت از اموال عمومی، به عنوان «رهبر جامعه» است که کوچکترین اغماض را و لو در باره فرزندش روا نمیداند و اما در مورد حسین بن علی ـ ع ـ بعنوان فردی از افراد جامعه، با شرایط خاص و ضرورتِ موجود، استفاده نمودن از سهم اختصاصی خود، با نظارت خازن بیتالمال کار خلافی نبود; زیرا به فرض وقوع عمل خلاف، هیچ رادع و مانعی نمیتوانست امیر مؤمنان ـ ع ـ را از اجرای تعزیر جلوگیری کند.

61

کشیدم. علی گفت: «مادر به عزا! این نعره تو، از آهنی است که با آتش دنیا داغ شده است، فردا من و تو چگونه خواهیم بود اگر با زنجیرهای جهنّم ما را ببندند! و این آیه را خواند: «اذا لأغلال فی أعناقهم والسلاسل یسحبون»(1) سپس فرمود: عقیل! تو در نزد من بیش از سهمی که خدا قرار داده، حقی نداری، مگر آنچه را که میبینی. اینک به خانهات باز گرد.»معاویه با شنیدن این حادثه از سر اعجاب، این جمله را بر زبان میراند: «هیهات هیهات که مادرها از آوردن فرزندی مانند علی عقیمند. (عقمت النّساء أَنْ یَلِدْنَ مِثْلَهُ)(2)6 ـ دفاع عقیل از یاران امیر مؤمنان ـ ع ـ در این چند نمونه از گفتگوهای عقیل با معاویه، ملاحظه نمودید که او گاهی با یک جمله کوتاه و گاهی با بیان یک حادثه، توانسته است حق مطلب را درباره امیر مؤمنان ـ ع ـ بیان کند و برخلاف خواسته معاویه از روش آن حضرت با مدح و نیکی یاد کند و در عین حال از راه و روش معاویه انتقاد نماید.گفتنی است، مراجعه به منابع، این حقیقت را ثابت میکند که دفاع عقیل منحصر به شخص امیر مؤمنان ـ ع ـ نبوده بلکه گاهی که بحث و گفتگو به اصحاب و یاران آن بزرگوار منتهی میشد، عقیل با صراحتِ کامل از آنها نیز دفاع مینمود و علی رغم کراهت معاویه از شنیدن فضائل و صفات نیک آنان، به ذکر آنها پرداخته است.یکی از این موارد را مسعودی، طی گفتار مشروحی که بین عقیل و معاویه واقع شده، نقل نموده است و ما خلاصه آن را میآوریم:وی مینویسد:روزی عقیل وارد مجلس معاویه شد و معاویه از این که برادر علی بن ابیطالب به نزدش آمده، شادمان گردید و در ضمن اکرام و احترام از وی پرسید: عقیل! علی را چگونه دیدی؟عقیل پاسخ داد: «عَلی ما یحبّ الله و رسوله و ألقیتک علی ما یکره الله و رسوله»; «او را آچنان دیدم که خدا ورسولش از وی راضی بود و تو را آنچنان دیدم که خدا و پیامبرش از تو ناراضی است»معاویه: عقیل! اگر میهمان ما نبودی، پاسخ تو آنچنان بود که تورا میآزرد. سپس برای این که گفتار عقیل را قطع کند تا سخن تلخ دیگری از وی نشنود، مجلس را

1 ـ غافر: 712 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 11، ص 253

62

ترک نمود. روز بعد بار دیگر عقیل را احضار و همان پرسش قبل را تکرار کرد: «کیف ترکت علیاً أخاک؟» عقیل پاسخ داد: «ترکته خیراً لنفسه منک و أنت خیرٌ لی منه.»; «او را بگونهای دیدم که برای خودش بهتر بود و تو برای من بهتری»معاویه: عقیل! پیری و گذشت زمان، تو را تغییر نداده و هنوز هم با وجود افرادی از بنیهاشم، به خود میبالی.عقیل: «ولکن أنت یا معاویة اذا افتخرت بنوامیّة فیمن تفتخر؟»; «معاویه! اگر بنی امیه بخواهد با وجود افرادی از این قبیله افتخار کند، تو با کدام یک از سرشناسان آنها به خود افتخار میکنی»معاویه: ای ابایزید، به خدایت سوگند، ساکت باش; زیرا من منظوری نداشتم اما میخواهم از وضع یاران علی که به آنها آگاهی کامل داری بپرسم، معاویه آنگاه از آل «صوحان» که چند برادر و در ارادت و صمیمیت نسبت به امیر مؤمنان شهرت داشتند، شروع کرد. عقیل از میان آنان اول درباره صعصعه سخن گفت: «عظیم الشأن، عضب اللسان، قائد فرسان، قاتل أقران، قلیل النظیر»; «او مردی است دارای مقامی بس بلند، در گفتار شیرین زبان، در جنگ فرماندهی شجاع، قاتل هماوران و بالأخره مردی است کم نظیر.»آنگاه چنین گفت: و اما برادرانش زید و عبدالله به سیلی میمانند که صفوف دشمن در مقابلش تاب مقاومت ندارد و به کوه بلندی شبیهند که دیگران در سختیها به آنها پناه میبرند.مردانیهستند سراپااراده وتصمیم،بطوری که هیچ سستی بدان راه ندارد.نامه تشکرآمیز صعصعة بن صوحانمسعودی میگوید:چون گفتگوی عقیل با معاویه و حمایت و دفاع او از فرزندان صوحان، به صعصعه رسید، طی نامهای از عقیل تشکّر و سپاسگزاری نمود. جملاتی از نامهاش را میآوریم:«بسم الله الرّحمن الرّحیم، ذکرالله اکبر و به یستفتح المستفتحون و أنتم مفاتیح الدنیا و الآخرة، فقد بلغ مولاک کلامک عدواً له و عدو رسوله فحمدت الله علی ذلک و سألته أن یفی بک الی الدرجة العلیا…»«… یاد خدا بزرگترین ذکرها است و هر امری باید با یاد و نام او شروع شود و شما خاندان، مفاتیح و کلیدهای خیر دنیا و آخرت هستید. این خادم و غلام تو گفتار تو را

63

که با دشمن خدا و دشمن رسولش انجام گرفته دریافت نمود، از خداوند مسألت دارم تو را بر این اظهار حقیقت از مقامی والا برخوردار سازد.»(1)نتیجه:نتیجهای که از این بخش از بحث میگیریم این است که طبق دلائل و شواهدی که ذکر کردیم، سفر عقیل به شام در حال حیات امیر مؤمنان ـ ع ـ صورت نگرفته بلکه این سفر در شرایط هدنه و آتش بس و در زمانی که به صورت ظاهر معاویه حاکم و فرمانروای مطلق کشور اسلامی بود، به وقوع پیوسته و طبعاً عناوینی مانند مفارقت وی از امیر مؤمنان و پیوستن او به معاویه یا جواب رد دادن امیر مؤمنان به خواسته او و فرارش به سوی معاویه بیاساس و ساختگی خواهد بود. گرچه چنین عناوین و انگیزهها در اثر تکرار و انتقال از یک کتاب به کتاب دیگر در خواننده موجب شک و تردید شود، بخصوص اگر این کتابها دارای اسم و رسمی باشند یا به وسیله پیروان اهل بیت تألیف و تصنیف گردند.گذشته از این، آنچه در مورد این سفر و از ملاقات عقیل با معاویه نقل شده، بیان فضائل امیر مؤمنان و یاران آن حضرت و نکوهش از معاویه و یاران او بوده است و این واقعیت بیانگر یک هدفِ مقدس و انگیزه معنوی است جز آنچه مورّخان عنوان نموده و بر ضد عقیل کار بردهاند.

* پینوشتها:

1 ـ مشروح این بخش از گفتار عقیل و نامه صعصعه در مروجالذهب، ج 3، ص 45 آمده است.