نورفشان

محاصره در شعب ابو طالب
 
 

 

منبع : تاریخ سیاسی اسلام , جعفریان، رسول
شهر مکه،شهری است با کوههای فراوان و فراگیر که در لابلای آنها دامنه ها و وادیهای کوچکی است که عرب به آن شعب می گوید.مکه مملو از شعب است و از قدیم،این ضرب المثل مشهور بوده که:«أهل مکة اعلم بشعابها،اهل مکه به شعب های خود آگاه تر از دیگرانند».ساکنان مکه که عبارت از طوایف مختلف بودند،هر کدام در یکی از این شعب ها سکونت داشتند. (1) به همین مناسبت هر شعبی را به نام آن طایفه می شناختند.آنچه که به نام ابی طالب معرفی شده در آغاز به عنوان شعب ابی یوسف معروف بوده و گویا در عصر بعثت،شعب ابی طالب نام گرفته است،بعدها شعب بنی هاشم نامیده شده و در حال حاضر با نام«شعب علی(ع)»شهرت دارد .این شعب در شرق کعبه معظمه،در میان کوه ابو قبیس و شعب ابن عامر قرار دارد (2) و فاصله تقریبی آن با کعبه بین دویست تا سیصد متر است.مورخان پس از واقعه هجرت به حبشه،از شعب ابی طالب و حصار بنی هاشم در آن سخن می گویند.

از میان مورخان،ابن سعد تاریخ دقیقی را برای آغاز این محاصرهکه معنای آن را در ادامه توضیح خواهیم دادیاد کرده و آن نخستین روز ماه محرم سال هفتم بعثت است. (3) چند روایت از این حکایت در دست است که به احتمال یکی از کاملترین آنها روایت موسی بن عقبه از زهری از قطان است،ابن اسحاق نیز شرحی از این رخداد آورده و ابن سعد مجموع چند گزارش را در هم آمیخته و ماحصل ماجرا را به اختصار آورده است.

نخستین مسأله دلیل اقدام قریش در قطع روابط با بنی هاشم است،قطان می گوید:زمانی که قریش دریافتند تلاشهای آنان در محدود کردن رسول خدا(ص)ناموفق بوده،در صدد کشتن آن حضرت بر آمدند.اقدام به این کار تنها وقتی میسر بود که بنی هاشم و در رأس آنان،ابو طالب راضی به آن باشد.زیرا در صورت نارضایتی آنان،قریش گرفتار یک جنگ داخلی نامحدود می شد.بدین جهت،از ابو طالب خواستند تا دیه قتل پیامبر(ص)را دو برابر از آنان دریافت کرده و فردی غیر قریشی او را به قتل برساند (4) [تا مشکلی در داخل قریش به وجود نیاید].ابو طالب به شدت با خواسته آنان مخالفت کرده و از«بنی عبد المطلب»خواست تا داخل شعب خود شده و از جان رسول خدا(ص)دفاع کنند.آنانبه جز ابو لهب و ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلب که به شعب نیامدند (5) همگی سخن ابو طالب را پذیرفتند.در این وقت،قریش تصمیم گرفتند تا پیوندهای اقتصادی،خانوادگی،دوستی و رفت و شد خود را با آنان قطع کنند.در این باره پیمانی نیز نوشتند و عهد بستند تا هیچ گونه صلحی را از بنی هاشم نپذیرند و هیچ گونه رأفت و مراودتی با آنان نکنند مگر زمانی که آنان،حاضر شوند رسول خدا(ص)را به مشرکان تسلیم کنند تا او را بکشند. (6)

این گزارش نشان می دهد که هدف اصلی قریش و هم پیمان آنان در این امر(کنانی ها) (7) تحت فشار گذاشتن بنی هاشم برای تسلیم رسول خدا(ص)به آنان بوده است.به این ترتیب تصمیم به رفتن داخل شعب نیز از سوی ابو طالب بوده و هدف عمده اش حفظ جان پیامبر(ص)و نشان دادن یکپارچگی بنی عبد المطلب در دفاع از آن حضرت بوده است.

روایت ابن اسحاق چنین است:زمانی که قریش دریافتند که اصحاب رسول خدا(ص)در شهری دیگر با امنیت کامل استقرار یافتند و نجاشی نیز پناهندگان را تحت حمایت خود قرار داده است،و از سوی دیگر کسانی چون عمر و حمزه مسلمان شده و اسلام میان قبایل رو به گسترش است،مجلسی تشکیل داده و تصمیم گرفتند تا پیمانی بر ضد بنی هاشم و بنی عبد المطلب منعقد کنند،بر این اساس که با آنان مناکحه ای نکرده [نه دختر دهند و نه دختر بگیرند]و مبایعه ای با آنها نداشته باشند.ابن اسحاق می افزاید:این امر سبب شد تا بنی هاشم نزد ابو طالب رفته و در شعب او،گرد هم جمع شوند.ابو لهب از آنان جدا شد و به قریش پیوست. (8) تفاوت مختصر این دو گزارش آشکار است.در گزارش ابن اسحاق سخن از کشتن رسول خدا(ص)به میان نیامده است.آنچه مسلم است این که بنی هاشم خود به شعب رفته اند. (9) به علاوه در متن پیمان قریش مسأله محاصره جغرافیایی نیامده است.این امر باید دلیل خاصی داشته باشد.یک دلیل آن این که آنان چاره ای جز رفتن به داخل شعب نداشتند زیرا پس از آن پیمان نمی توانستند با کسی مراوده و روابطی داشته باشند.اما دلیل مهمتر،مسأله دفاع از جان رسول خدا(ص)است.در ادامه گزارش بیهقی و نیز عروة بن زبیر آمده است که ابو طالب در شعب،شبها رسول خدا را در بستر خود می خوابانید در وقت خواب خود نیز کسانی از بنی هاشم را در بستر رسول خدا(ص)می خوابانید و آن حضرت را به بستر آنان می فرستاد. (10) این اقدامات،این امر را تأیید می کند که قریش مصمم به قتل آن حضرت بوده اند.گزارش بلاذری و نیز روایت عروة بن زبیر همانند خبر دلائل النبوه از قطان،حکایت از توطئه کشتن رسول خدا(ص)دارد.در خبر این دو آمده است:وقتی ابو طالب اصرار آنان را در قتل آن حضرت دید،بر جان حضرت ترسید و به دنبال آن بنی هاشم را به شعب برد. (11)

گزارش ابن سعد این است که تصمیم قریش ناشی از خشمی بود که از آرامش مهاجرین در حبشه داشتند و لذا تصمیم به محدود کردن بنی هاشم گرفتند. (12) روشن است که آنان از مسأله حبشه به شدت خشمگین بوده اند.اشاره کردیم که تنها بنی هاشم و بنی عبد المطلب داخل شعب ابی طالب بوده اند نه همه مسلمانان.عنوانی که بیهقی برای این بخش آورده،نشانگر آن است که باقی مانده اصحاب رسول خدا(ص)نیز داخل شعب شده اند. (13) اما این امر درست نیست.

دشواریهای داخل شعب را برخی از سیره نویسان گزارش کرده اند.کسانی که داخل شعب بودند نمی توانستند ما یحتاج خود را تهیه کنند زیرا هیچ کس حاضر به معامله با آنان نبود.به علاوه در آن شرایط سخت،تهدیدات دیگری نیز وجود داشت.در فضیلت هاشم بن عمرو آمده است که شبها،خوراکی بر شتر خویش می نهاد و تا نزدیکی شعب رفته افسار شتر را از سرش در می آورد و به پهلوی او می زد تا به داخل شعب برود. (14) مشکل«طعام»سبب شده بود تا حاضرین در شعب گرفتار گرسنگی شوند.در نقلهای دیگری آمده است که قریش«قطعوا عنهم الماده و المیرة»راه ورود طعام و آب را بر روی آنان بستند. (15)

بلاذری و ابن سعد گویند:در مدت سه سالی که آنان در شعب بودند،از موسم حج تا موسم بعدی نمی توانستند از شعب خارج شوند تنها در موسم از شعب بیرون می آمدند.فرزندان آنان در شعب به قدری دچار سختی بودند که صدای ناله آنان از بیرون شعب شنیده می شد. (16) یکبار که عباس برای خریدن طعام از شعب بیرون آمد،ابو جهل قصد او را کرد اما خداوند او را نجات داد. (17) در آن زمان عباس مسلمان نبود و تنها به دلیل حمایت خانوادگی از رسول خدا(ص)همانند برخی دیگر از بنی هاشمدر شعب وارد شده بود.

از گزارش بعدی بلاذری نیز به دست می آید که قریش و به ویژه ابوجهل مراقب بوده اند تا کسی چیزی به آنان نفروشد.خدیجه به زمعة بن اسود پیام فرستاد که ابو جهل مانع از خرید آنان می شود.

همین مسأله و آه و ناله های فرزندان بود که به تدریج دل برخی از متنفذان قریش را نرم کرد.به گزارش اسکافی،علیه علیه السلام به صورت پنهانی غذا برای داخل شعب می آورده است . (18) در گزارش بیهقی آمده است:هر نوع طعامی که از ناحیه مسافران در بازارهای مکه عرضه می شد آنان با سرعت هر چه تمامتر،آن را می خریدند تا مانع از رسیدن آن به دست بنی هاشم شوند . (19) ابن اسحاق می گوید:تنها از طرف برخی از قریش که قصد صله رحم داشتند به صورت مخفیانه،چیزی برای آنها فرستاده می شد. (20) امیر مؤمنان در یکی از نامه های خود به معاویه می نویسد:پس مردم ماقریشخواستند پیامبرمان را بکشند و ریشه ما بر کنند و درباره ما اندیشه ها کردند و کارها راندند.از زندگی گوارامان باز داشتند و در بیم و نگرانی گذاشتند و ناچارمان کردند تا به کوهی دشوار بر شویم و آتش جنگ را برای ما بر فروختند.اما خدا خواست تا ما پاسدار شریعتش باشیم و نگاهدار حرمتش،مؤمن ما از این کار خواهان مزدالهیبود و کافرما از تبار خویش حمایت می نمود. (21)

این وضعیت تا سه سال ادامه یافت گر چه در برخی منابع«سنتین»آمده است.احتمال آن هست که در اصل«سنین»بوده و تصحیفی در آن صورت گرفته است. (22) نظام قبیله ای در اصل بر پایه نسب و خویشی بود.قریش و بویژه برخی تیره ها،با وجود همه دشمنی شان با اسلام،به لحاظ مسایل قبیله ای نمی توانستند در آن شرایط نسبت به بنی عبد المطلب کاملا بی تفاوت بمانند.اکنون پس از گذشت سه سال کسانی احساس ناراحتی کرده و وجدانشان آنان را آزار می داد.سیره نویسان نام چند نفر را یاد کرده اند که تصمیم گرفتند بنی عبد المطلب را از این وضعیت ناراحت کننده خلاص کنند.سیر واقعه نیز نشان داده بود که این اقدام مشرکان نقشی در وادار کردن ابو طالب به تسلیم پیامبر(ص)نداشته و او و دیگر بنی هاشم با تمام وجود از آن حضرت دفاع می کنند.این بدان معنا بود که این سیاست شکست خورده و تنها یک سرزنش اخلاقی برای قریش بر جای گذاشته است،آن هم قریشی که ادعای سروری و سیادت و سخاوت نسبت به همه عربها دارد. (23)

همزمان با این احساس،رسول خدا(ص)ابو طالب را از خورده شدن پیمان مشرکین که گفته شده در داخل کعبه آویزان بوده،آگاه کرد.این یکی از معجزات آشکار رسول خدا(ص)بود.ابو طالب اطمینان کامل به سخن آن حضرت داشت،[لذا وقتی از رسول خدا(ص)شنید گفت:اشهد أنک لا تقول الا حقا] (24) مشرکان را خبر کرده و آنان پیمان را در آوردند.وقتی مشاهده کردند که به جز عنوان«باسمک اللهم»پیمان توسط موریانه خورده شده شگفت زده شده و رسول خدا(ص)را متهم به سحر کردند . (25)

مجموع این مسایل سبب شد تا آن تعهد از بین برود.گفته اندکه مخالفان این عهد از قریش به طور مسلح قصد دفاع از بنی هاشم را داشتند. (26) بدین ترتیب ادامه این ماجرا میان خود مشرکان نیز اختلاف افکنده و لذا کسانی چون ابو جهل نیز مجبور به سکوت شدند. (27) در خبر ابن اسحاق آمده است که ابو جهل ابتداء در برابر مخالفان ایستاد.زهیر بن ابی امیه درپاسخ ابو جهل گفت:ما از همان زمانی که نوشته شد بدان راضی نبودیم.دیگران نیز سخن او را تأیید کردند. (28) ابو طالب که تا اینجا با تمام توان از رسول خدا(ص)دفاع کرده بود ضمن اشعاری به ستایش این افراد پرداخت.

ألا هل أتی بحرینا صنع ربنا 
علی نأیهم و الله بالناس ارود 
فیخبرهم أن الصحیفة مزقت  
و أن کل ما لم یرضه الله مفسد (29)

آیا بعد از رفتن مهاجران ما[به حبشه ]کسی آنان را از صنع پروردگار ما آگاه کرد،خدایی که با بندگان خود مهربان است.پس آنان را آگاه کند که پیمان از بین رفت و هر آنچه که خدا بدان راضی نباشد زایل شده است.ابو طالب پیش از آن در آغاز انعقاد این پیمان قریش،ضمن اشعاری با نکوهش قریش اعتقاد عمیق خود را به نبوت رسول خدا(ص)ابراز داشته و همین عقیده بود که او را وادار به دفاع از اسلام کرد:

ألم تعلموا أنا وجدنا محمدا 
نبیا کموسی خط فی اول الکتب… 
فلسنا و رب البیت نسلم احمدا 
العزاء من عض الزمان و الاکرب. (30)

آیا نمی دانید که ما محمد را رسولی چون موسی یافتیم که در کتابهای نخستین آمده است. ..قسم به پروردگار این خانه که ما احمد را تسلیم شداید و مصایب روزگار نخواهیم کرد.

به هر روی این پیمان از میان رفت و بنی هاشم آزاد شدند تا در مکه با دیگران رفت و شد داشته باشند. (31).این امر به تعبیر قاضی عبد الجبار یک پیروزی بزرگ بود. (32) اندکی پس از بیرون آمدن از شعب بود که دو نفر از عزیزترین افراد پیامبر(ص)یعنی ابو طالب و سپس خدیجه درگذشتند.ابو طالب در اول ذی قعده سال دهم بعثت و یا نیمه ماه شوال آن سال در حالی که هشتاد و اندی سال داشت در گذشت.

خدیجه نیز سی و پنج روز بعد از آن و یا به احتمال بیست و پنج،یا پنج و یا سه روز پس از ابو طالب رحلت کرد.آن دو را در قبرستان معلی در نزدیکی قبور بزرگان بنی هاشم همچون عبد المطلب دفن کردند.سراسر اخبار سیره در دوران بعثت تا سال دهم هجری،با نام ابو طالب پیوند خورده است.همه جا رد پای او را در حمایت از رسول خدا(ص)شاهدیم و اشعار فراوان وی را در یاری پیامبر(ص)اظهار ارادت به اسلام و نکوهش سردمداران قریش در سیره ابن اسحاق و جز آن می یابیم. (33)

در یکی از اشعاری که گذشت و نیز اشعار دیگر او اعتراف صریح به نبوت و رسالت رسول اکرم (ص)آمده است. (34) ابن عبد البر و دیگران گزارش کرده اند که ابو طالب در تمام مدتی که رسول خدا(ص)در شعب بودند،شبها مراقب بود تا کسی به رسول خدا سوء قصد نکند. (35) این نشانگر روحیه او در تمام این ده سال است.قصیده رامیه او نشانگر اوج حمایت او از رسول خدا است. (36) به نوشته همو پس از درگذشتعلیه الصلاة و السلام و رحمة اللهابو طالب بود که سفیهان قریش به آزار و اذیت رسول خدا پرداختند. (37)

پی نوشتها:

1 نک:اخبار مکه ج 1 و 2 فهرست امکنه،ذیل عنوان«شعب»

2 معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه،ص 168،همانگونه که در متن اشاره شده شعب علی،به نام امام علی(ع)می باشد،نک:اخبار مکه،ج 2،ص 278

3 طبقات الکبری،ج 1،ص 209

4 الدر فی اختصار المغازی و السیر،ص 27

5 ابو لهب گفت:با این اقدام خود،می خواهد لات و عزی را یاری دهد.نک:ابن هشام،ج 1،ص 351،درباره ابو سفیان،نک:المغازی،ج 2،ص 806

6 دلائل النبوه،ج 2،صص 312 311

7 نک:الدرر،ص 30

8 السیرة النبویه،ابن هشام،ج 1،صص 351350،تاریخ الطبری،ج 2،صص 336335،سبل الهدی و الرشاد،ج 2،ص 502

9 در واقع بر اساس گزارش اول،به طور قطع مسأله اخراج در کار نبوده،نک:السیرة الحلبیه،ج 1،ص 337،این امر حتی درباره گزارش دوم نیز درست است.

10 دلائل النبوه،ج 2،ص 312،مغازی رسول الله عروة بن زبیر،ص 114،الدرر،ص 28

11 انساب الاشراف،ج 1،ص 230،مغازی رسول الله لعروة بن زبیر،ص 114،پس از آن بلاذری گزارش قتل را به عنوان،نقلی دیگر در بیان دلیلی دیگر در دخول در شعب آورده،نک:انساب،ج 1،ص 232

12 طبقات الکبری،ج 1،ص 208،انساب الاشراف،ج 1،ص 23

13 دلائل النبوه،ج 2،ص 311،[باب دخول النبی(ص)مع من بقی من أصحابه شعب ابی طالب ].تا آنجا که ملاحظه شد خبر دیگری این عنوان را تأیید نمی کند.اسکافی معتزلی می گوید در آن حال که علی(ع)با دیگر بنی هاشم در شعب بودند ابو بکر با خانواده اش در آرامش و امنیت بود نک:المعیار و الموازنه،ص 88

14 السیرة النبویه،ابن هشام،ج 1،ص 375،انساب الاشراف،ج 1،ص 235،سبل الهدی و الرشاد،ج 2،ص 543،او گزارش مفصل تری را از ابن سعد درباره او و برخورد قریش با او آورده است.

15 انساب الاشراف،ج 1،ص 234،و نک:امتاع الاسماع،ج 1،ص 25

16 انساب الاشراف،ج 1،ص 234،طبقات الکبری،ج 1،ص 209

17 انساب الاشراف،ج 1،ص 235

18 المعیار و الموازنه،ص 88

19 دلائل النبوه،ج 2،ص 312،الدرر،ص 28

20 السیرة النبویه،ابن هشام،ج 1،ص 353

21 نهج البلاغه،نامه 9

22 طبقات الکبری،ج 1،ص 210،و السیرة النبویه،ابن هشام،ج 1،ص 353،قاضی عبد الجبار مدت ماندن در شعب را چهار سال دانسته است،نک:تثبیت دلائل النبوه،ص 362

23 در خبر ابن اسحاق(السیرة النبویه،ج 1،ص 377،سبل الهدی،ج 2،ص 544)آمده که مخالفان صحیفه خطاب به مردم مکه گفتند:آیا ما غذا بخوریم،لباس بپوشیم اما بنی هاشم در معرض هلاکت بوده هیچ چیز به آنها فروخته نشده و از ایشان چیزی خریداری نشود،به خدا ما تا وقتی که این صحیفه ستمگرانه پاره نشود ساکت نخواهیم شد.

24 انساب الاشراف،ج 1،ص 234

25 دلائل النبوة،ج 2،ص 5313

26 طبقات الکبری،ج 1،ص 210

27 زمانی که ابو جهل،حکیم بن حزام را دید که غذا به داخل شعب می رود جلوی او را گرفت .ابو البختری از او دفاع کرد و گفت برای عمه اش [خدیجه ]می برد.ابو جهل و او درگیر شدند و ضربتی بر سر ابو جهل خورد آنها صدای ماجرا را بلند نکردند مبادا مسلمانان خشنود شوندنک :سبل الهدی و الرشاد،ج 2،ص 504

28 السیرة النبویة،ابن هشام،ج 1،ص 376

29 الاستیعاب،ج 2،ص 92،تاریخ دمشق،ج 19،ص 43،به نقل از:دیوان ابی طالب،ص 47

30 السیرة النبویه،ابن هشام،ج 1،ص 352،سبل الهدی و الرشاد،ج 2،ص 503

31 الدرر،ص 32[فلما أفسد الله صحیفة مکرهم،خرج النبی(ص)و رهطه فعاشروا و خالطوا الناس ]

32 تثبیت دلائل النبوه،ص 363

33 اشعار ابو طالب در قرن چهارم هجری توسط عبد الله بن احمد مهزمی گردآوری و با عنوان دیوان شیخ الاباطح ابی طالب با تحقیق استاد شیخ محمد باقر محمودی چاپ شده است.

34 دیوان ابی طالب،صص 70 69

35 الدرر ص 28،سبل الهدی و الرشاد،ج 2،ص 504

36 نک:سبل الهدی و الرشاد،ج 2،صص 508 506

37 الدرر ص 32،عیون الاثر،ج 1،ص .225

https://hawzah.net/fa/Article/View/8655

سخنی که به ابو طالب نیرو داد

کتاب مجموعه آثار شهید مطهری جلد 18

سخنی که به ابو طالب نیرو داد[322]رسول اکرم بدون آنکه اهمیتی به پیشامدها بدهد با سرسختی عجیبی در مقابل قریش مقاومت می کرد و راه خویش را به سوی هدفهایی که داشت طی می کرد، از تحقیر و اهانت به بتها و کوتاه خواندن عقل بت پرستان و نسبت گمراهی و ضلالت دادن به پدران و اجداد آنها دریغ نمی کرد. اکابر قریش به تنگ آمدند، مطلب را با ابو طالب در میان گذاشتند و از او خواهش کردند یا شخصا جلو برادر زاده اش را بگیرد یا آنکه بگذارد قریش مستقیما از جلو او بیرون آیند. ابو طالب با زبان نرم هر طور بود قریش را ساکت کرد. تا کار تدریجا بالا گرفت و برای قریشیان دیگر قابل تحمل نبود. در هر خانه ای سخن از محمد صلی الله علیه و آله بود و هر دو نفر که به هم می رسیدند، با نگرانی و ناراحتی سخنان و رفتار او را و اینکه از گوشه و کنار یکی یکی و یا گروه گروه به پیروان او ملحق می شوند ذکر می کردند. جای معطلی نبود. همه متفق القول شدند که هر طور هست باید این غائله کوتاه شود. تصمیم گرفتند بار دیگر با ابو طالب در این موضوع صحبت کنند و این مرتبه جدی تر و مصمم تر با او سخن بگویند.

رؤسا و اکابر قریش نزد ابو طالب آمدند و گفتند: «ما از تو خواهش کردیم که جلو برادر زاده ات را بگیری و نگرفتی. ما به خاطر پیر مردی و احترام تو قبل از آنکه مطلب را با تو در میان بگذاریم متعرض او نشدیم، ولی دیگر تحمل نخواهیم کرد که او بر

[323]خدایان ما عیب بگیرد و بر عقلهای ما بخندد و به پدران ما نسبت ضلالت و گمراهی بدهد. این دفعه برای اتمام حجت آمده ایم، اگر جلو برادر زاده ات را نگیری ما دیگر بیش از این رعایت احترام و پیر مردی تو را نمی کنیم و با تو و او هر دو وارد جنگ می شویم تا یک طرف از پا در آید.»

این اولتیماتوم صریح، ابو طالب را بسی ناراحت کرد. هیچ وقت تا آن روز همچو سخنان درشتی از قریش نشنیده بود. معلوم بود که ابو طالب تاب مقاومت و مبارزه با قریش را ندارد و اگر بنا شود کار به جای خطرناک بکشد، خودش و برادر زاده اش و همه فامیل و بستگانش تباه خواهند شد.

این بود که کسی نزد رسول اکرم فرستاد و موضوع را با او در میان گذاشت و گفت: «حالا که کار به اینجا کشیده، سکوت کن که من و تو هر دو در خطر هستیم.»

رسول اکرم احساس کرد اولتیماتوم قریش در ابو طالب تاثیر کرده، در جواب ابو طالب جمله ای گفت که همه سخنان قریش را از یاد ابو طالب برد، فرمود:

«عمو جان! همین قدر بگویم که اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند که دست از دعوت و فعالیت خود بردارم هرگز بر نخواهم داشت، تا خداوند دین خود را آشکار کند یا آنکه خودم جان بر سر این کار بگذارم.»

این جمله را گفت و اشکهایش ریخت و از پیش ابو طالب حرکت کرد. چند قدمی بیشتر نرفته بود که به دستور ابو طالب برگشت. ابو طالب گفت: «حالا که این طور است، پس هر طور که خودت می دانی عمل کن. به خدا قسم تا آخرین نفس از تو دفاع خواهم کرد.» (6)

6 - سیره ابن هشام، ج 1/ص 265.

سران قریش در حضور ابوطالب

کتاب درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (3)

سران قریش در حضور ابوطالب باری بزرگان قریش و سران ایشان بنزد ابوطالب آمده وبصورت خیر خواهی و دوستانه سخنانی گفته و در مورد جلوگیری از تبلیغات رسول خدا (ص) پیشنهاداتی به او دادند که ابن هشام داستان را اینگونه نقل کرده و گوید:

چون سران قریش دیدند رسول خدا (ص) بکارهای تبلیغی خود مشغول است و ابوطالب نیز از وی حمایت می کندو مانع از آن است که کسی به او آزاری برساند…

چند تن را برای اتمام حجت بنزد ابوطالب فرستادند و آنهاعبارت بودند از: عتبة و شیبة پسران ربیعة، ابو سفیان بن حرب - که نامش صخر بوده - ابو البختری که نامش عاص بن هشام یا عاص بن هاشم است - اسود بن مطلب، ابو جهل - که نامش عمرو بوده، و بابو الحکم نیز مکنی بوده است - ولید بن مغیرة، نبیه و منبه پسران حجاج بن عامر، عاص بن وائل.

اینان بنزد ابوطالب آمده گفتند: ای ابوطالب این برادر زاده ات بخدایان ما ناسزا گوید! از آئین ما عیبجوئی

[135]کند، دانشمندان ما را بی خرد و سفیه میخواند، پدران ما راگمراه داند! اینکه یا خودت از او جلوگیری کن و یاجلوگیری او را بما واگذار، زیرا تو نیز همانند ما هستی و ماکفایت او را خواهیم کرد؟ ابوطالب آن روز با خوشروئی وملایمت آنان را ساکت کرده و از نزدش بیرون رفتند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله همچنان بکار تبلیغ دین اشتغال داشت و مردم را بخدای یگانه دعوت می نمود تااینکه رفته رفته کار مخالفت قریش با آن حضرت بالاگرفت و نزاع و جدال میان طرفداران آنجناب با مخالفین او شروع شد، و قریش نیز مردم را بر علیه آن حضرت تحریک می کردند.

سران قریش برای بار دوم بنزد ابوطالب رفتند و بدو گفتند: ای ابوطالب تو در میان ما مردی بزرگوار و شریف هستی وما یکبار درباره برادر زاده ات بنزد تو آمدیم و از تو خواستیم جلوی او را بگیری ولی تو بسخن ما ترتیب اثری ندادی وبخدا سوگند طاقت ما تمام شد و بیش از این نمی توانیم نسبت بپدران خود دشنام شنیده و ببزرگان ما بد بگویند، برخدایان ما عیب گیرند. اینک یا خود جلوی او را بگیر یا مابا تو کارزار می کنیم تا یکی از دو طرف از پای در آید وبهلاکت رسد و امثال این سخنان را گفته و از نزدش بیرون رفتند، این جریان بر ابوطالب گران آمد زیرا دشمنی و جداشدن قریش از او برایش سخت و مشکل بود و از آنسو

[136]نمی توانست رسول خدا صلی الله علیه و آله را نیز بدانان تسلیم کند و یا دست از یاریش بکشد.

از اینرو بنزد آن حضرت فرستاده و چون پیش او بیامد بدوگفت: ای فرزند برادر این قریشند که بنزد من آمده و چنین و چنان گویند، اکنون بر جان خود و جان من نگران باش و کاری که از من ساخته نیست. و طاقت آنرا ندارم بر من تحمیل مکن.

رسول خدا صلی الله علیه و آله گمان کرد که عمویش می خواهد او را واگذارد و دست از یاری او بردارد از اینروفرمود: بخدا اگر خورشید را در دست راست من بگذارند وماه را در دست چپ من قرار دهند من دست از اینکارنخواهم کشید تا اینکه در این راه هلاک گردم یا اینکه خداوند مرا نصرت داده و بر آنان غالب آیم، سپس اشک در چشمان آن حضرت حلقه زد و گریست و از جا برخاسته بطرف در رفت ابوطالب او را صدا زده گفت: فرزند برادرباز گرد، چون حضرت بازگشت ابوطالب گفت: برو وهر چه خواهی بگو که بخدا هرگز دست از یاری تو برنخواهم داشت.

به وسعت ستاره‌ها

مجله سلام بچه ها خرداد ماه سال 1391 شماره 267

 
نویسنده : مشایه م.ر

به مناسبت مبعث پيامبر(ص)

حکايت اول

چند سال در مکه قحطي و خشک‌سالي بود. مردم فقير خيلي نگران و آشفته بودند. آنان غذاي‌شان را به زحمت فراهم مي‌کردند. ابوطالب هم دستش خالي بود. مخارج زندگي بر شانه‌هايش سنگيني مي‌کرد. از اين که نمي‌توانست غذاي خانواده‌اش را تأمين کند، بسيار پريشان بود. يک روز پيامبر(ص) همراه دو عمويش، حمزه و عباس، به خانه‌ي ابوطالب رفتند. پيامبر(ص) گفت: «عموجان! اگر اجازه بفرماييد مي‌خواهيم مقداري از دشواري‌هاي شما را کم کنيم و هر کدام سرپرستي يکي از فرزندان‌تان را به عهده بگيريم.»

ابوطالب در اين باره با همسرش فاطمه بنت‌اسد مشورت کرد. همسرش دلش نمي‌آمد فرزندانش را از خود دور کند. چشم‌هاي فاطمه پر از اشک شد و گفت: «دوري از علي، طالب، جعفر و عقيل بسيار سخت است. آه، چگونه دل از آنها بَر کنم. بدون آنها آشيانه‌ي دلم خراب مي‌شود.»

ابوطالب گفت: «درست است، ولي سفره‌ي خالي سخت‌تر است. همان بهتر که از ما دور باشند و گرسنه نخوابند.»

ابوطالب و همسرش سرانجام تصميم خود را گرفتند. ابوطالب رو به پيامبر و برادرانش کرد و گفت: «عقيل بماند و بقيه را ببريد.»

هرکدام از عموها فرزندي را انتخاب کردند. علي که از همه کوچک‌تر بود تنها ماند. پيامبر(ص) به چهره‌ي معصوم و کودکانه‌ي علي نگريست. دو نگاه آشنا به هم لبخند زدند. علي بيش از همه به پيامبر(ص) علاقه داشت و پيامبر(ص) هم بيش از هر کودکي علي را دوست مي‌داشت. پيامبر(ص) با شادماني گفت: «من علي را مي‌خواهم. کسي را اختيار کرده‌ام که خداوند برايم اختيار کرده است.»

آن‌گاه دست علي را در دست مهربانش گرفت. همه از خانه‌ي ابوطالب بيرون آمدند. آن لحظه انگار آرامش تمام دنيا در قلب کوچک علي بود. علي خوشحال بود و پيامبر نيز.

پس از آن، آن دو دست در يک کاسه و سفره جا داشتند و نفس‌شان به هم گره خورده بود. همه‌جا با پيامبر(ص) بود. رفتار و حالت‌هاي پيامبر(ص) را مي‌ديد و تحت‌تأثير سخنان و رفتار رسول‌خدا قرار مي‌گرفت. حتي گاه با او به کوه و بيابان پناه مي‌برد. سال‌ها اين‌گونه ادامه داشت. درست است که علي در سيزده‌سالگي اسلام را پذيرفت؛ امّا گويي همان سال اول بر اثر آموزش و تربيت پيامبر(ص) از بت‌ها بيزار شد و به خداي يکتا ايمان آورد. اين سخن خودِ اوست که در نامه‌ها و نوشته‌هايش به جا مانده، که مي‌گفت: «من هفت سال پيش از آن که اَحَدي از اين امّت خدا را عبادت کند، او را عبادت مي‌کردم.(1)»

حکايت دوم

شبي از شب‌ها علي(ع) از کوه حرا باز مي‌گشت که ناگهان نزديک غارِ آن کوه، با پدرش روبه‌رو شد. ابوطالب با تعجب گره بر ابرو انداخت و خيره نگاهش کرد.

- پسرجان کجايي؟ اين درّه و کوه که جاي گشت و گُذار نيست!

- همين جايم پدرجان!

- براي چه کار؟

- براي ديدار محمد و انجام وظيفه نسبت به پروردگارم.

پيرمرد در انديشه فرو رفت، سر تکان داد و گفت: «درست رفتي، اگر درست رفته باشي!»

علي با شور و هيجان جواب داد: «من در پيروي او درست رفته‌ام و مردم از او جز حق و راستي سُراغ ندارند.»

همه‌جا را سکوت پر کرده بود و گاه پاره پاره نسيم خُنکي مي‌وزيد. ابوطالب رو به آسمان کرد و به وسعت ستاره‌هاي درخشان چشم دوخت. گفت‌وگوهاي پيدا و پنهان مردم را درباره‌ي محمد شنيده بود و خبر داشت که فرزند نوجوانش نيز پيرو او شده است.

دوباره به علي نگاه کرد و پرسيد: «منظورت محمد(ص) است؟»

- بله پدرجان! به راستي که او پيامبر خداست.

- بگو اين چيست که مردم درباره‌اش مي‌گويند؟ اين چه آييني است که به او گرويده است؟

- آيين خداوند. آيين فرشتگان خدا. آيين پيامبران خدا. آيين پدربزرگ ما ابراهيم خليل.

- به برادرزاده‌ي من چه ربطي دارد؟

- خداوند او را براي هدايت همه‌ي خلق به پيامبري برانگيخته است.

ابوطالب در چشمان فرزندش جستجو کرد و گفت: «پسرجان، مي‌بينم پيرو او شده‌اي!»

- آري به محمد(ص) که پيامبر خداست پيوستم و آن‌چه را آورده است تصديق کردم.

ابوطالب سرش را پايين گرفت و به فکر فرو رفت. از شور و هيجاني که از درون پسرش سر مي‌زد شگفت‌زده بود.

علي از اين که خلوتي پيش آمده بود تا با پدرش تنها باشد، بسيار خوشحال بود. تصميم داشت تا پدر را نيز وادارد اسلام را بپذيرد. با اينکه مي‌دانست پدر در دل به خدا ايمان دارد و مخالف برادرزاده‌ي خود نيست؛ اما دوست داشت پدر نيز آشکارا اسلام را بر زبان بياورد تا همه بدانند.

در پرتوِ درخشان مهتاب به سطر سطر خطوط پيشاني پدر خيره شد و با زباني که در آن خواهش و مهرباني موج مي‌زد، گفت: «پدرجان، به خدا او حق است و تو سزاوارترين کسي هستي که سخنش را بشنوي و ياري‌اش کني، همراه من به سوي او بشتاب!»

ابوطالب خيره به چشمان پسرش نگاه کرد و بعد لبخند زد. لبخندي  به درخشندگي ستارگان و گفت: «پسرجان!… راستي که او تو را جز به راه خير نخوانده است. دست از دامنش برندار!»

1) از سخنان حضرت علي(ع) در نهج‌البلاغه.

ازدواج با خدیجه

کتاب تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت

ازدواج با خدیجهدر دورانی که پیغمبر سنین بین بیست تا بیست و پنج سالگی را می گذرانید، ابوطالب از خدیجه دختر خویلد بانوی نامدار قریش که از

[69]نجابت و اصالت و عقل و فهم و درایت فراوان برخوردار و در نیای چهارم (قصی بن کلاب) با پیغمبر شریک بود، تقاضا نمود سرمایه ای در اختیار بردارزاده اش «محمد» بگذارد، تا او نیز خود به کار تجارت اشتغال ورزد. خدیجه از ارث پدر، و دو همسر متوفای خود ثروتی اندوخته بود، و مانند بسیاری دیگر از زنان مکه با آن تجارت می کرد. به این معنا که نمایندگانی می گرفت تا با سرمایه او داد ستد کنند.

خدیجه که وصف «محمد بن عبدالله» جوان محبوب مکه را به عنوان «محمد امین» شنیده بود، شخصا از «محمد» خواست به دیدن او برود، وقتی «محمد» آمد خدیجه گفت: آنچه موجب شده است من شیفته تو شوم و مهر و محبت تو را صادقانه به دل گیرم، صداقت و امانت و اخلاق شتوده تو است. به همین جهت حاضرم سرمایه ای دو برابر آنچه به دیگران می دهم در اختیارت بگذارم تا شخصا اقدام به تجارت کنی. علاوه دو غلام خود را نیز به تو می سپارم تا در این سفر تجاری همراه تو باشند و در کارها تو را یاری نمایند.

خدیجه به غلامان خود دستور داد کاملا تحت فرمان «محمد» باشند، و هنگام بازگشت هرچه از وی در سفر دیده اند، گزارش دهند.

«محمد» با مال التجاره خدیجه همراه سایربازرگانان مکه راهی سفرشام شد در این سفر همه تجار سود بردند، به خصوص، «محمد» که بیش از دیگران سود برد. در بازگشت «میسره» غلام خدیجه به وی که از کارهای محمد در سفر جویا شده بود، گفت: تمام کارهای او حساب شده و منظم و بر اساس عقل و درایت است. میسره توضیح داد که وقتی یکی از تجار از محمد خواست به دو بت «لات» و «عزی» سوگند یاد کند، محمد گفت: «چیزی در نزد من پست تر از لات و عزی نیست» و

[70]چون در شهر «بصری» راهبی محمد را دید که در سایه درختی نشسته است، گفت: «این همان پیغمبری است که در تورات و انجیل راجع به او بشارت های زیادی خوانده ام» !

نجابت محمد بن عبدالله که از اصیل ترین قبایل عرب «بنی هاشم» بود، و استعداد و لیاقت و شخصیت ممتاز و شهرتی که در امانت داری داشت، او را زبانزد خاص و عام کرده بود. به طوری که «محمد امین» خوانده می شد. این اخبار و گزارش ها توام با قامت موزون و قیافه خوش ترکیب و رخسار زیبا و دوست داشتنی وی که چون با کسی سخن می گفت، یا با دیدگان سیاه و براق و نافذ خود، به کسی می نگریست، در دل طرف، تولید محبت می کرد، همگی باعث شد که خدیجه شیفته حسب و نسب و لیاقت و سخصیت و خصال پسندیده او شود. همین جهات نیز موجب گردید که خدیجه زنی به نام «نفیسه» دختر «علیه» واسطه قرار دهد تا آمادگی او را برای ازدواج با محمد به اطلاع وی برساند.

بعضی از مورخان معتقدند که خدیجه خود موضوع را با «محمد امین» در میان گذاشت، و به گفته «ابن هشام» مورخ مشهور به وی گفت: «عموزاده من! به واسطه خویشاوندی که میان من و تو وجود دارد، و عظمت و احترامی که در نزد قوم خود داری، و امانت و خوینیکو و راستگوئی که در تو هست، می خواهم صریحا به تو بگویم که مایلم به همسری تو درآیم» .

پیغمبر موضوع را با ابوطالب عمویش در میان گذاشت، و ابوطالب نظر موافق خو را اعلام داشت «نفیسه» بانوی واسطه نیز آمادگی «محمد امین» را به خدیجه خبر داد، و به دنبال آن مجلس عقد باشکوهی

[71]در خانه خدیجه تشکیل شد.

تمام بزرگان قریش و اشراف مکه در مجلس عقد شرکت داشتند.

خدیجه در اطاق مجاور در میان بانوان مکه نشسته بود، و جریان مجلس را زیر نظر داشت. ابوطالب به نمایندگی از طرف پیامبر ورقة بن نوفل پسر عمو و نماینده خدیجه را مخاطب ساخت، و خطبه عقد را به طرزی معقول و حکیمانه خواند و از جمله گفت: «برادرزاده من محمد بن عبدالله با هر مردی از قریش که مقایسه شود، بر او برتری دارد. هرچند فاقد مال و ثروت است، ولی مال و ثروت مانند سایه، زائل می شود، اما اصل و نسب چیزی است که می ماند…»

وربة بن نوفل به نمایندگی از سرف خدیجه در پاسخ ابوطالب گفت: «کسی از قریش منکر فضل شما بنی هاشم نیست. ما از صمیم دل میل داریم که دست به ریسمان فضلیت و رافت شما بزنیم» .

پس از آن خدیجه به کابین چهار صد دینار، برایمحمد بن عبدالله جواب محبوب بنی هاشم و چهره درخشان مکه عقد شد.

سپس «محمد» از خانه ابوطالب به خانه خدیجه همسر خود آمد، و زندگی جدیدی را آغاز کرد.

«محمد» در این وقت بیست و چهار یا بیست و پنج سال داشت. خدیجه نیز بنابر مشهور 39 یا 40 سال داشته است و کمتر از اینها هم گفته اند.

دانشمند مشهور ابن شهر اشوب مازندرانی، می گوید: احمد بلاذری و ابوالقاسم کوفی (از علمای عامه) در کتابهای خود، و سید مرتضی دانشمند بزرگ شیعه در کتاب «الشافی» و شیخ طوسی در «تلخیص الشافی» روایت کرده اند که وقتی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با

[72]خدیجه ازدواج کرد، خدیجه دختر بود (41)به همین جهت سن خدیجه را 25 سال و 28 و 30 سال هم گفته اند. (42)

41- مناقب آل ابیطالب ج 1 ص 15942- تاریخ خمیس، ج 1 ص 264 سیره حلبیه ج 1 ص140