نورفشان

خطبه تاریخی امام سجاد علیه السلام
 
 
 
 
 
منبع : قصه کربلا , علی نظری منفرد
در این اثناء امام زین العابدین علیه السلام از سراپرده خود بیرون آمد و با اشاره مردم را به سکوت، دعوت کرد، نفسها در سینه ها ماند و سکوت مطلق همه جا را فرا گرفت، آنگاه امام سجاد علیه السلام اینگونه خطبه تاریخی خود را ایراد فرمود: پس از حمد و ثنای الهی، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یاد کرد و بر او درود فرستاد و خطاب به مردم گفت:

ایها الناس! من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فانا علی بن الحسین المذبوح بشط الفرات من غیر ذحل و لا ترات، انا ابن من انتهک حریمه و سلب نعیمه و انتهب ماله و سبی عیاله، انا ابن من قتل صبرا، فکفی بذلک فخرا.

ایها الناس! ناشدتکم بالله هل تعلمون انکم کتبتم الی ابی وخدعتموه، و اعطیتموه من انفسکم العهد و المیثاق والبیعة ثم قاتلتموه و خذلتموه؟ فتبا لکم ما قدمتم لانفسکم و سوء لرأیکم، بایة عین تنظرون الی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول لکم: قتلتم عترتی و انتهکتم حرمتی فلستم من امتی.

ای مردم! هر کس مرا می شناسد، می داند که من کیستم، و آن که مرا نمی شناسد (بداند که) من علی فرزند حسین هستم که او را در کنار فرات (با کامی خشکیده و عطشناک) بدون هیچ گناهی، از دم شمشیر گذراندند، من فرزند آن کسی هستم که پرده حریم حرمت او را دریدند، و اموال او را به غارت بردند، و افراد خانواده او را به زنجیر اسارت کشیدند، من فرزند آن کسی هستم که او را به زاری کشتند، و همین افتخار ما را بس است.

ای مردم! شما را بخدا سوگند آیا به خاطر دارید که به پدرم نامه ها نوشتید (و او را دعوت کردید) ولی با او نیرنگ باختید؟ ! (به خاطر دارید که) با او پیمان (وفاداری) بستید و با او (و نماینده او) بیعت کردید، ولی (به هنگام حادثه) او را تنها گذاردید؟ ! (و به این هم بسنده نکردید) و با او به پیکار برخاستید؟ !

شما را هلاکت و نابودی باد! چه (بد) توشه ای (از پیش) برای خود فرستادید! و رأی شما (چه) زشت و ناپسند بود.به من بگوئید که با کدام چشم می خواهید به روی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بنگرید هنگامی که به شما بگوید: عترت مرا کشتید، حریم حرمت مرا شکستید، پس شما دیگر از امت من به حساب نمی آیید؟ ! .

وقتی سخن امام بدین جا رسید، از هر طرف صدای آن جماعت بیشمار به گریه بلند شد و به همدیگر می گفتند: (دیدید) که نابود شدید و درنیافتید؟

امام سجاد علیه السلام در دنباله سخنان خود فرمود: رحمت خدا بر آنکس باد که پند مرا بپذیرد و سفارش مرا در رابطه با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و دودمان او به خاطر بسپارد، چرا که من به نیکی از رسول خدا علیه السلام پیروی می کنم و رفتار او را در پیش می گیرم.

مردم یکصدا بانگ برداشتند که: ای پسر پیامبر خدا! ما فرمانبردار (فرامین) توایم! و پیمان تو را محترم و دلهای خود را به جانب تو معطوف می داریم! و هوای تو را در سر می پروریم ! رحمت خدا بر تو باد! تو فرمان بده تا با هر آنکه با تو در آمیزد، بستیزیم! و با هر کس که تسلیم فرامین تو باشد، از در آشتی درآییم! و یزید را (از اریکه قدرت به زیر کشیم و او را) اسیر کنیم! و از کسانی که بر شما و خاندان ستم روا داشتند، بیزاری جسته و انتقام خون پاکان شما را از آنان بگیریم! !

امام سجاد علیه السلام فرمود:

هیهات! ایها الغدرة المکرة! حیل بینکم و بین شهوات انفسکم، اتریدون ان تأتوا الی کما اتیتم الی آبائی من قبل، کلا و رب الرقصات الی منی، فان الجرح لما یندمل، قتل ابی بالامس و اهل بیته معه، فلم ینسنی ثکل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم وثکل ابی و بنی ابی وجدی شق لها زمی و مرارته بین حناجری و حلقی، و غصصه تجری فی فراش صدری، و مسالتی ان لا تکونوا لنا و لا علینا.

هیهات! ای بیوفایان نیرنگباز! در میان شما و خواسته های شما پرده ای کشیده شده است، آیا برآنید که با من نیز به همان گونه که با پدران من رفتار کردید، عمل کنید؟ ! (مطمئن باشید که به یاوه های شما ترتیب اثر نمی دهم و) هرگز چنین نخواهد شد (که شما مرا به راهی که می خواهید سوق دهید) !

بخدای راقصات (1) بسوی منی سوگند، که هنوز آن زخم عمیقی که دیروز از قتل عام و کشتار پدرم و فرزندان و (اصحاب) او در قلب من پدید آمده است، التیام نیافته و هنوز داغ رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را فراموش نکرده بودم که آلام و مصیبتهای پدرم و فرزندان پدر و جد بزرگوارم، موی سر و صورت مرا سپید کرد و هنوز مزه تلخ آن را در گلوگاه خود احساس می کنم، و اندوه این آلام جانفرسا هنوز در قفسه سینه من مانده است! خواسته من از شما این است که (حداقل بی تفاوت باشید!) نه از ما طرفداری کنید و نه با ما از در جنگ و دشمنی درآیید ! پس امام سجاد علیه السلام خطبه خود را با این ابیات پایان داد:

لا غرو ان قتل الحسین و شیخه  
قد کان خیرا من حسین و اکرما

فلا تفرحوا یا اهل کوفة بالذی  
اصیب حسین کان ذلک اعظما

قتیل بشط النهر نفسی فداءه  
جزاء الذی ارداه نار جهنما (2)

پی نوشت ها:

1.راقصات، به شترانی گفته می شود که زائران خانه خدا را از مکه به منی و عرفات می برند .

.2 «شگفت آور نیست اگر حسین کشته شد و پدر بزرگوارش علی، که به از حسین بود، او نیز کشته شد؛ ای اهل کوفه! شادمان نباشید به این مصیبت که بر حسین وارد شد که این مصیبتی است بزرگ؛ جانم فدای آن که در کنار نهر فرات شهید شد، و کیفر آنکس که او را کشت آتش جهنم است» .

https://hawzah.net/fa/Article/View/54568

بحرانی که امام سجاد (ع) آن را مدیریت کرد

مجله افق حوزه 6 بهمن ماه سال 1389 شماره 298

 
 
اربعین فرصتی است برای باز اندیشی حادثه کربلا و پیامدهای آن برای جامعه اسلامی، زخمی که پس از قرن ها همچنان بر پیکره جامعه اسلامی وجود دارد و هرگز التیام نخواهد یافت. آنچه می خوانید حاصل گفتگوی خبرنگار سرویس علمی- فرهنگی مرکز خبر حوزه، با حجت  الاسلام والمسلمین محمد صحتی سردرودی از پژوهش گران حوزه علمیه است که در آن اوضاع مسلمانان بعد از حادثه عاشورا و نقش حضرت امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام اللّه علیها در مدیریت بحران و نیز مباحث پیرامون اربعین بررسی شده است.

 اوضاع نا مناسب جامعه اسلامی بعد از عاشورا
شیعیان پس از واقعه دردناک عاشورا بدترین روزها را می گذراندند، عاشورا غمبارترین روز پیروان واقعی رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلم بود و بعد از واقعه عاشورا وضعیت شیعیان بدتر شد؛ بعد از شهادت، امام حسین علیه السلام میان مسلمانان چند دستگی به وجود آمد و فاجعه بعد از فاجعه، جامعه اسلامی را تهدید کرد و هر یک از سران حکومتی قیام کردند، حتی ابن زیاد و عبد اللّه بن زبیر هم داعیه خلافت داشتند و کسانی که در روی زمین، منفورترین و مبغوض ترین چهره ها بودند، به خلافت طمع نموده و می خواستند متولی دین اسلام و مسلمانان شوند! از سوی دیگر، خوارج هم در آن ایام به جولان پرداختند و هر کسی از ایشان چند نفر را دور خودش جمع و آشوبی به پا می کرد.

 فعالیت های سیاسی و تبلیغی امام سجاد علیه السلام بعد از واقعه عاشورا
جامعه مسلمین در آن روزگار دچار هرج و مرج گشته و شهادت 18 انسان برگزیده از بنی هاشم، هرج و مرج بزرگی در بلاد مسلمین ایجاد کرده بود، حتی اصول اولیه انسانی هم فراموش شده بود. از آنجایی که فرزند رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلم کشته شده بود، دیگر جایی برای این حرفها نمی ماند؛ سلیمان صرد خزاعی 92 ساله و از صحابه پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم و امیرالمومنین علیه السلام، عده ای از اصحاب علی علیه السلام و شیعیان را به دور خود جمع کرد و به صورت بسیار تکان دهنده ای سر مزار امام حسین علیه السلام رفتند و گریه و زاری نمودند و بعد از آن، سلیمان و یارانش به قصد شهادت به لشکریان یزید و ابن زیاد حمله کردند و زمانی که به سلیمان می گفتند: حکومتی تشکیل بده؛ می گفت: ما به دنبال دنیا نیستیم و نمی خواهیم بعد از امام حسین علیه السلام زنده بمانیم. اوضاع بسیار وخیم شده بود؛ و در این بین، امام سجاد علیه السلام با درایت کامل جامعه شیعی را هدایت کردند.

 احیاگر تمدن اسلامی
یکی از پژوهش گران معاصر گفته است، اگر مؤسس اول اندیشه شیعی و اسلامی را حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام بدانیم، موسس دوم اندیشه اسلام، حضرت علی بن الحسین علیه السلام است؛ گویا با عاشورا اندیشه ها و عقاید علوی که اسلام راستین نبوی است، ذبح گشته و به مسلخ برده شده بود و اسلام را چنان وارونه کرده بودند که یزید همه کاره شده بود! اما امام سجاد علیه السلام دوباره اصول نبوی و علوی را بنیان گذاشت و انصافاً این لقب برازنده امام سجاد علیه السلام است و تمدن اسلامی پس از رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلم و حضرت علی علیه السلام بیش از همه مرهون و مدیون امام سجاد علیه السلام می باشد.

 شیوه احیای فرهنگ عاشورا
امام سجاد علیه السلام با آثار مکتوبی که از خود به یادگار گذاشته اند؛ صحیفه سجادیه، مناجات خمست  عشر، مناجات ابوحمزه ثمالی، رسالت الحقوق و… تمدن اسلامی را شکوفا کردند. اینکه امام سجاد علیه السلام قاتلان امام حسین علیه السلام را رسوا کردند، از کارهای بزرگ حضرت بود. بعد از حادثه عاشورا همه خودشان را باخته بودند و همه بی گدار به آب می زدند؛ همه می گفتند؛ زندگی و مرگ برای ما فرق نمی کند. تا این حد، امت و ملت عصبانی شده بودند، چرا که آخرین نفر از خامس آل عبا به شهادت رسیده بود آن هم به صورت وحشتناک، و تا حدودی حق هم داشتند تا جایی که عبد اللّه بن عباس آنقدر گریه کرد که هر دو چشم خود را از دست داد.

نقل کرده اند که ابو الاسود دوئلی از شاگردان امام علی علیه السلام، بعد از عاشورا هرگاه یادی از عاشورا می شد، گریه می کرد و این آیه را تلاوت می نمود: «قالا ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخاسرین» اعراف/23؛

همه خودشان را متهم و گنهکار می دانستند و اوضاع، بسیار آشفته بود و با تمام این احوال، حضرت امام علی بن حسین علیه السلام فعالیت سیاسی الهی خود را شروع کرده بودند، با خطبه ای که در مسجد جامع اموی و در خانه یزید خواندند، او و حکومت اموی را رسوا کردند و تا آخر عمر شریف خود لحظه به لحظه به صورت حساب شده، چنان از اسلام راستین و قرآن دفاع کردند که یزیدها و ابن زیادهای هر عصری، تا قیامت رسوای خاص و عام گردند.

حضرت امام سجاد علیه السلام شاگردان بسیاری تربیت کردند و سخن پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم را که فرمودند: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» مستدرک الوسایل،11/187؛ امام سجاد علیه السلام در عمل ثابت نمودند و تاکید کردند که این حدیث تنها یک حرف نیست، بلکه انسان می تواند با مکارم اخلاق، زندگی کند. آن حضرت، مسیر را برای امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهما السلام هم باز کردند تا آنجا که هر کس که به دنبال حقائق و معارف و الهیات بود، از هر شهر و نقطه ای خود را به مجلس امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهما السلام می رساند. این راه را امام سجاد علیه السلام باز کرده بودند. البته از نقش بی بدیل حضرت زینب کبری سلام اللّه علیها نباید غفلت کرد، زیرا آن حضرت نیز گام به گام، در کنار امام سجاد علیه السلام تلاش کردند.

 غفلت از نقش امام سجاد علیه السلام در عاشورا
 متأسفانه مداحان در ایام محرم و صفر از امام سجاد علیه السلام غفلت می کنند. درست است که همه ائمه نور واحد هستند، اما باید بدانیم امام سجاد علیه السلام نیمه دوم عاشوراست و بعد از امام حسین علیه السلام صراط مستقیم، امام سجاد علیه السلام است و دیگران را هم باید با امام سجاد علیه السلام سنجید. این انحراف است که در واقعه عاشورا و حوادث بعد از آن، دیگران را آنقدر بزرگ کنیم که از امام سجاد علیه السلام غفلت کنیم، متأسفانه در جلسات فراوانی که در دهه محرم و صفر برگزار می شود، روزی برای امام سجاد علیه السلام اختصاص نمی یابد؛ در صورتی که اگر به تاریخ نگاه کنیم، روز شهادت امام سجاد علیه السلام روز دوازدهم یا روز بیست و پنجم محرم است، اما باز هم غفلت می کنند و یک روز را مختص امام سجاد علیه السلام نمی نامند؛ لذا باید دقت کرد و متوجه این مطلب بود که غفلت از امام سجاد علیه السلام، غفلت از صراط مستقیم بوده و مسیر انحرافی است و با این خط مشی، انسان نمی تواند جریان شهادت امام حسین علیه السلام و فرهنگ و ادب عاشورا و اندیشه های امام حسین علیه السلام و امامان دیگر را بفهمد، در فرهنگ ما کار به جایی می رسد که برای اینکه اوزان شعری درست بشود و قافیه ها را درست کنند می نویسند: «امام بیمار»! و.. .؛ این عناوین توهین آمیز است؛ خدا بیامرزد سلمان هراتی (شاعر معاصر ایرانی) را که از شاعران با معرفت و دقیق بود و در حق امام سجاد علیه السلام یک رباعی دارد که من هرگز فراموش نمی کنم:

بیزارم از آن حنجره کو زارت خواند

 چون لاله عزیز بودی و خارت خواند

پیغام تو ورد سبز بیداران است

بیدار نبود آنکه بیمارت خواند

 جانباز عاشورا
 من خجالت می کشم بعضی حرفها را بزنم، یکی از مداحان می گفت: امام سجاد علیه السلام مریض بود و مریضی او هم مسری بود! در حالی که اگر تحقیق شود، می بینیم اینگونه نیست، یکی از اساتید کتابی نوشته با عنوان «جهاد الامام سجاد علیه السلام» که الحمدلله به فارسی هم ترجمه شده است. او در این کتاب از دو مدرک نقل می کند، یکی رساله ای است از قرن دوم با عنوان «تسمیت  من قتل مع الحسین علیه السلام» و یکی هم از مناقب ابن شهر آشوب نقل می کند که امام سجاد علیه السلام روز عاشورا به میدان جهاد رفتند و وقتی زخمی شدند؛ در اثر خونریزی، ضعف بر آن حضرت غلبه پیدا کرد و در خیمه بستری شدند، امام حسین علیه السلام تعمد داشتند که نسل پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم قطع نشود. باید کسی زنده می ماند تا عاشورا را به درستی روایت کند و در مقابل کفار باید کسی می ماند تا راه امام حسین علیه السلام را ادامه می داد، دشمنان نه تنها می خواستند امام حسین علیه السلام را بکشند بلکه هدف اصلی آنها شخصیت امام حسین علیه السلام بود و اگر بخواهیم با عبارت دقیق، تعبیر کنیم، باید امام سجاد علیه السلام را جانباز معصوم روز عاشورا نامید نه بیمار افتاده روز عاشورا!

 * حضرت زینب (س) و رسالت عاشورایی
حضرت زینب سلام اللّه علیها نیز تلاش فراوانی نمودند و اقدامات ایشان بعد از عاشورا گام های بلندی در راه احیای اندیشه های امام حسین علیه السلام بود. می شود گفت: آن حضرت گام به گام با امام سجاد علیه السلام و پشت سر ایشان حرکت کردند تا اسلام را به امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهما السلام رساندند و با شاگردان ایشان، اسلام نهادینه شد تا به دست ما رسید و حاصل زحمات انبیای گذشته را هم امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام اللّه علیها نجات دادند. امام سجاد علیه السلام تنها وارث امام حسین علیه السلام نبود، زیرا خود امام حسین علیه السلام وارث همه انبیا الهی است، همان طوری که در زیارت وارث نیز بر این امر تأکید شده است.

حضرت زینب سلام اللّه علیها در واقعه عاشورا و حوادث بعد از آن به صورت طبیعی، عاطفی، عقلایی موضع گیری نمودند و با تمام وجود از دستاوردهای عاشورا دفاع کردند.

وقتی یزید در مجلس به جلاد می گوید گردن امام سجاد علیه السلام را بزند! آن حضرت با تمام وجود پاسخ می دهند که «أَ بالقتل تهددنی یا ابن زیاد اما علمت ان القتل لنا عادت  و کرامتنا الشهادت » بحارالاCنوار، 45/118؛ ما را به قتل تهدید می کنی و نمی دانی که کشته شدن عادت ماست و شهادت کرامت است. بعد از عاشورا یزید محکوم بود و جنایتکاران سعی می کردند جنایت را به عهده دیگری بیندازند. یزید به گردن ابن زیاد می انداخت و ابن زیاد به گردن عمر سعد و…. جوّ طوری بود که یزید نمی توانست کاری بکند.

 اربعین

در خصوص اربعین سخنان بسیاری مطرح است، اولین کسی که نوشته است بعد از چهل روز از عاشورا، خانواده امام حسین علیه السلام، سر مزار امام حسین علیه السلام در کربلا برگشته و جابر بن عبداللّه را در آنجا دیدند، سیدبن طاووس در لهوف است.

شهید محراب مرحوم آیت اللّه سیدمحمد علی قاضی طباطبایی رحمت اللّه علیه در کتاب خود به نام «نخستین تحقیق» سعی کرده مشکل اربعین را حل کند. این کتاب مطالب حاشیه ای بسیار خوبی دارد که خیلی از گره ها را باز می کند و مطالب خوب و ارزنده ای دارد، اما در اصل موضوع، قانع کننده نیست، همزمان با شهید قاضی و هم چنین بعد از ایشان، بسیاری از مورخین و کسانی که در تاریخ اسلام، تحقیقاتی داشته اند این قضیه را زیر سؤال برده اند؛ مثلاً مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی، استاد بزرگ تاریخ در دانشگاه های کشور، می گوید: بازگشت اسیران کربلا در سال دوم ممکن است، اما سال اول امکان ندارد.

 استاد مطهری هم این قضیه را زیر سئوال برده و گفته است: بر فرض که این عمل صحت داشته باشد، در سال دوم ممکن است. (مجموعه آثار استاد شهیدمطهری، 17/78؛) در برخی کتاب ها نیز نوشته شده؛ اما این به معنای این نیست که اربعین زیر سئوال برود بنا به روایتی، «زیارت اربعین» از علائم شیعه است. لذا مباحث را نباید با هم خلط کرد و این قضیه چه در سال اول یا دوم باشد، اربعین را زیر سئوال نمی برد.

 امام حسین علیه السلام را در یک فرهنگ محصور نکنیم
تا جایی که کتابهای مربوط به امام حسین علیه السلام و عاشورا و آثار غیر مسلمانان نشان می دهد، از طرف آنان تقاضا برای شناخت عاشورا هست، ولی نسبت به تقاضا، عرضه ما کم است. ما نباید تنگ نظری داشته باشیم و امام حسین علیه السلام را در یک فرهنگ محصور کنیم، اصلاً در عاشورا نزاع مذهبی نبود بلکه مطلب فراتر از این ها بود.

روز عاشورا، دعوای شیعه و سنی نبود، بلکه نزاع انسانیت از یک سو و جاهلیت از سوی دیگر بود و حضرت علیه السلام در روز عاشورا می فرمودند: «یا شیعت  آل ابی سفیان ان لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد فکونوا احرارا فی دنیاکم» بحارالاCنوار، 45/51؛

خطاب امام حسین علیه السلام با کل مردم جاهل دنیاطلب بوده، ما می توانیم امام حسین علیه السلام را بهتر و بزرگ تر و دقیق تر از اینکه شناخته ایم بشناسیم و من همیشه می ترسم که ما با این تنگ نظری ها و با این چشم انداز کوتاهی که داریم، میان امام حسین علیه السلام و دنیا سدی کشیده باشیم و نگذاریم دنیا امام حسین علیه السلام را آنچنان که هست بشناسند و ضرب المثل است که امام زاده را از زوارش می شناسند؛ دنیا اول ما را می شناسد و بعد پیشوایان ما را، درحالی که پیشوایان ما بسیار بزرگ تر از آنچه ما نشان می دهیم هستند. 

گریه امام سجاد علیه السلام بر پدر بزرگوارش

کتاب مقام پدر و مادر در اسلام

گریه امام سجاد علیه السلام بر پدر بزرگوارش[54]احترام و نیکی به والدین را باید از ائمّه اطهار علیهم السلام بیاموزیم. آنها با آن مقام و منزلتی که در پیشگاه الهی داشتند؛ امّا در مقابل پدر و مادر، از خویش تواضع نشان می دادند. امام سجاد علیه السلام بیست سال بر پدر بزرگوار خود گریست و هنگامی که در پیش آن حضرت، طعامی می گذاشتند، مدام می گریست، تا اینکه روزی یکی از غلامانش عرض کرد: «آقای من! وقت آن نشده که اندوه شما بر طرف شود». فرمود: «وای بر تو! حضرت یعقوب، دوازده پسر داشت. خداوند یکی از آنان را از او پنهان کرد. آن قدر بر او گریست تا چشمانش از کثرت گریه، سفید شد و از بسیاری اندوه بر پسرش موهای سرش سفید گشت، حال آنکه فرزندش در دنیا زنده بود؛ و من به چشم خود پدر و برادر و عمو و هفده نفر از اهل بیت خود را دیدم که شهید گشته بودند و جسدهای مطهّر ایشان بر زمین افتاده بود.(56)

همچنین نقل شده که امام سجاد علیه السلام روزی چهار رکعت نماز می خواند که دو رکعت آن را به پدر بزرگوار خویش هدیه می کرد و دو رکعت دیگر را بر مادر بزرگوارش و می فرمود: از حقوق والدین بر فرزند، این است که بعد از مرگ پدر و مادر، آنها را فراموش نکند.

56 - منتهی الآمال، ج 2، ص 6.

مجله مبلغان فروردین 1381، شماره 27
امام سجاد علیه السلام از کربلا تا شهادت
 
 
 
در زندگی پرفراز و نشیب امام زین العابدین علیه السلام نکات بسیار مهمی برای بحث و بررسی وجود دارد. در اینجا گوشه ای از نقش احیاگر سیدالساجدین حضرت امام زین العابدین علیه السلام را از کربلا تا شهادت در چند محور به صورت گذرا مورد بررسی قرار می دهیم

1 - بیماری امام سجاد علیه السلام

2 - نقش آن حضرت در زنده نگهداشتن قیام عاشورا

3 - حضور ایشان در جمع اسرای اهل بیت علیهم السلام

4 - خطبه های حضرت سجاد از کربلا تا مدینه

5 - شهادت آن امام همام

الف - بیماری امام سجاد علیه السلام
برخی از مورخان معتقدند که امام زین العابدین علیه السلام در واقعه جان گداز و خونین کربلا 24 ساله بوده است و بعضی دیگر نوشته اند که از سن مبارکش 22 سال می گذشت. محمد بن سعد در کتابش می نویسد:

«علی بن الحسین علیهما السلام در واقعه کربلا همراه پدرش بود و در آن هنگام از عمر شریفش 23 سال (1) می گذشت. فرزند ایشان، امام محمد باقر علیه السلام که امام سجادعلیه السلام از کربلا تا شهادت

همراه پدر بود، سه یا چهار ساله بود. امام زین العابدین در آن هنگام به سبب بیماری در جهاد شرکت نکرد و خداوند او را برای هدایت مسلمانان نگه داشت و نسل رسول الله صلی الله علیه وآله از فاطمه علیها السلام در ذریه امام حسین علیه السلام به امام سجاد علیه السلام و اولاد او منحصر گردید.» (2)

شیخ مفید در این باره می گوید:

«همین که امام حسین علیه السلام شربت شهادت نوشید، شمر به قصد کشتن امام سجاد علیه السلام نیز حمله برد. امام زین العابدین علیه السلام در بستر بیماری به سر می برد و حمید بن مسلم به دفاع پرداخت و حمله شمر را مانع گردید. عمر بن سعد آن حضرت را در حالی که از بیماری رنج می برد با اهل بیت به کوفه انتقال داد.» (3)

امام سجاد علیه السلام در قیام خونین کربلا مدت کوتاهی - بنا به مشیت الهی - بیمار بود و پس از بهبودی، مدت 35 سال امامت و زعامت جامعه مسلمین را تداوم بخشید. این که برخی این امام همام را دائم المریض معرفی کرده اند تا آنجا که در اذهان عوام این قضیه مانده است، در حقیقت نسبت به امام چهارم علیه السلام و فداکاری های ایشان بی توجهی کرده اند.

ب: نقش امام سجاد در زنده نگهداشتن قیام عاشورا
از آن جا که شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفایش از منظر عمومی، آثار ویرانگری برای حکومت بنی امیه داشت و مشروعیت آن را زیر سؤال برده بود و نیز برای این که این تراژدی غم بار به دست فراموشی سپرده نشود، امام چهارم با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی آنان اهداف شهیدان کربلا را دنبال می کرد. ظمت حادثه کربلا و قیام جاودانه عاشورا به قدری دلخراش بود که شاهدان آن مصیبت عظیم تا زنده بودند آن را فراموش نکردند.

هر وقت امام می خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می شد. هنگامی که سبب گریه آن حضرت را می پرسیدند می فرمود: «چگونه گریه نکنم، در حالی که یزیدیان آب را برای وحوش و درندگان بیابان آزاد گذاشتند ولی به روی پدرم بستند و او را تشنه به شهادت رساندند.»

بزرگ مبلغ قیام عاشورا، حضرت امام سجاد علیه السلام، با سخنرانی و خطبه های آتشین خود توانست نهضت حق طلبانه سالار شهیدان را از هجوم تحریف نجات بخشد. اینک بعد از گذشت پانزده قرن همچنان این قیام، پرشکوه و جاودانه است.

ج - حضور ایشان در جمع اسرای اهل بیت علیهم السلام
پس از عاشورا حضرت سجاد را همراه دیگر اسرا به سوی کوفه حرکت دادند. آمار دقیقی از اسیران در دست نیست. برخی مورخان تعداد زنان را 64 نفر تا 84 نفر و تعداد مردان و کودکان پسر را 12 تا 14 نفر نوشته اند (4) که با چهل شتر - که هر شتر هودجی بی سر پوش بر آن ها بسته بودند - حمل می شدند. (5) همه آن ها در زنجیر بوده یا با ریسمان بسته بودند. (6) تنها مرد کاروان اسیران، حضرت سجادعلیه السلام بود. دشمن نسبت به ایشان سخت گیرتر عمل می کرد. آن چنان که مورخان نوشته اند: امام زین العابدین علیه السلام را بر شتری برهنه سوار کرده بودند و دست های مبارک آن حضرت را بر گردن وی بسته، بر تن او زنجیر نهاده و (7) هر دو پای او را به شکم شتر بسته بودند. (8)

بعضی از مورخان، ورود قافله اسرا به شهر کوفه را دوازدهم محرم سال 61 ه . ق ذکر کرده اند و بعضی دیگر شانزدهم و هفدهم محرم نوشته اند. (9)

د - خطبه ها و سخنرانی ها
سخنان انقلابی حضرت سجاد علیه السلام با کوفیان
امام زین العابدین علیه السلام در مدت اقامت خویش در کوفه، دو بار سخن گفت; بار نخست هنگامی بود که جارچیان حکومت، مردم را برای تماشای اسیران، فراخوانده بودند. این در حالی بود که برای اسرا در کنار شهر کوفه، خیمه زده بودند. علی بن الحسین علیه السلام از خیمه بیرون آمد و با اشاره از مردم خواست تا آرام شوند. امام علیه السلام سخنش را با ستایش پروردگار آغاز کرد و بر پیامبرصلی الله علیه وآله درود فرستاد و سپس چنین فرمود:

«ایها الناس، من عرفنی فقد عرفنی! و من لم یعرفنی فانا علی بن الحسین المذبوح بشط الفرات من غیر ذحل و لا ترات، انا ابن من انتهک حریمه و سلب نعیمه و انتهب ماله و سبی عیاله، انا ابن من قتل صبرا فکفی بذلک فخرا.

ایها الناس، ناشدتکم بالله هل تعلمون انکم کتبتم الی ابی و خدعتموه، و اعطیتموه من انفسکم العهد و المیثاق و البیعة؟ ثم قاتلتموه و خذلتموه فتبا لکم ما قدمتم لانفسکم و سوء لرایکم، بایة عین تنظرون الی رسول الله صلی الله علیه وآله; (10)

ای مردم! آن که مرا می شناسد که می شناسد; و آن که مرا نمی شناسد، من علی فرزند حسین علیه السلام هستم. همان که در کنار نهر فرات سر مقدسش را از بدن جدا کردند بی آن که جرمی داشته باشد و حقی داشته باشند!

من فرزند آن آقایی هستم که حریم او هتک شد; آرامش او ربوده شد; و مالش به غارت رفت و خاندانش به اسارت رفت.

من فرزند اویم که [ دشمنان انبوه محاصره اش کردند و در تنهایی و بی یاوری بی آن که کسی را داشته باشد تا به یاریش برخیزد و محاصره دشمن را برای او بشکافد] به شهادتش رساندند. البته این گونه شهادت (شهادت در اوج مظلومیت و حقانیت) افتخار ماست.

هان، ای مردم! شما را به خدا سوگند، آیا به یاد دارید که نامه هایی را برای پدرم نوشتید و او را خدعه کردید؟ و [در نامه هایتان] با او عهد و پیمان بستید و با او بیعت کردید؟ سپس با او به جنگ برخاستید و دست از یاری او برداشتید. وای بر شما! از آنچه برای آخرت خویش تدارک دیده اید! چه زشت و ناروا اندیشیدید [و توطئه چیدید!] به چه رویی به رسول الله صلی الله علیه وآله خواهید نگریست؟»

سخنان امام چهارم که به این جا رسید، صدای کوفیان به گریه بلند شد و وجدان های خفته برای چندمین بار بیدار شد. آن ها یکدیگر را سرزنش می کردند و به همدیگر می گفتند: تباه شدید و نمی دانید.

امام سجاد علیه السلام در ادامه سخنانش فرمود:

«خدا بیامرزد کسی را که پند مرا بپذیرد و به خاطر خدا و رسول به آن چه می گویم عمل کند، چرا که روش رسول خداصلی الله علیه وآله برای ما الگویی شایسته است.» و به این آیه قرآن استناد کرد: «و لکم فی رسول الله اسوة حسنة »

قبل از این که سخنان حضرت به پایان برسد; کوفیان ابراز هم دردی کردند و یک صدا فریاد برآوردند:

ای فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله! ما گوش به فرمان شما و به تو وفاداریم; از این پس مطیع فرامین تو هستیم; با هر که فرمان دهی می جنگیم; با هر که دستور دهی صلح می کنیم و ما حق تو و حق خودمان را از ظالمان می گیریم.

امام زین العابدین علیه السلام در پاسخ سخنان ندامت آمیز و شعارگونه کوفیان فرمود:

«هرگز! (به شما اعتماد نخواهم کرد و گول شعارها و حمایت های سراب گونه شما را نخواهم خورد) ای خیانت کاران دغل باز! ای اسیران شهوت و آز! می خواهید همان پیمان شکنی و ظلمی را که نسبت به پدران من روا داشتید، درباره من نیز روا دارید؟

نه به خدا سوگند! هنوز زخمی را که زده اید، خون فشان است و سینه از داغ مرگ پدر و برادرانم سوزان. طعم تلخ مصیبت ها هنوز در کامم هست و غم ها گلوگیر و اندوه من تسکین ناپذیر است. از شما کوفیان می خواهم که نه با ما باشید و نه علیه ما.»

امام سجاد علیه السلام با این سخنان، مهر بی اعتباری و بی وفایی را بر پیشانی آن ها زد و آتش حسرت را در جان کوفیان شعله ور ساخت و با این سخنان بر ندامت آن ها افزود:

«اگر حسین علیه السلام کشته شد، چندان شگفت نیست، چرا که پدرش با همه آن ارزش ها و کرامت های برتر نیز قبل از او به شهادت رسید. ای کوفیان! با آن چه نسبت به حسین علیه السلام روا داشتند، شادمان نباشید. آن چه گذشت واقعه ای بزرگ بود! جانم فدای او باد که در کنار شط فرات، سر بر بستر شهادت نهاد. آتش دوزخ جزای کسانی است که او را به شهادت رساندند.» (11)

سخنان امام سجادعلیه السلام در مجلس عبیدالله بن زیاد
حضور امام زین العابدین علیه السلام در جمع اسرای کربلا، چشم گیر بود. پس از ورود کاروان اسرا به مجلس عبیدالله، مهم ترین فردی که نظر عبیدالله را جلب کرد، وجود مرد جوانی در میان اسرا بود.

عبیدالله که تصور می کرد در حادثه کربلا مردی باقی نمانده و همه آنان به قتل رسیده اند، از ماموران خود در این باره پرسید. و این بازجویی درباره زنده ماندن امام سجاد، حاکی از کینه وی نسبت به خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله به ویژه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام بود که نمی توانست شاهد حیات مردی از سلاله امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیهما السلام باشد.

مورخ مشهور; طبری، آورده است:

«با ورود قافله حسینی به مجلس تشریفاتی عبیدالله، عبیدالله به امام سجادعلیه السلام رو کرد و پرسید: نامت چیست؟ امام سجاد علیه السلام فرمود: علی بن الحسین. عبیدالله گفت: مگر خداوند علی ابن الحسین علیهما السلام را در کربلا نکشت؟ علی ابن الحسین علیهما السلام لحظه ای سکوت کرد. عبیدالله خطاب به امام علیه السلام گفت: چرا پاسخ نمی دهی؟

امام سجاد علیه السلام فرمود: «الله یتوفی الانفس حین موتها»; (12) «خداوند جان ها را به هنگام مرگ دریافت می کند.» «و ما کان لنفس ان تموت الا باذن الله »; (13) هیچ انسانی نمی میرد مگر به اذن الهی.»

عبیدالله بن زیاد با مشاهده آن حضور ذهن و حاضر جوابی و پاسخ کوبنده جوانی که در زنجیر اسارت است، خشمگین شد و دستور داد تا علی بن الحسین علیهما السلام را نیز به شهادت رسانند. ولی حضرت زینب کبری علیها السلام فریاد برآورد:

«یا بن زیاد حسبک من دمائنا اسالک بالله ان قتلته الا قتلتنی معه …; ای ابن زیاد! آن همه از خون های ما که ریخته ای، برایت کافی نیست؟ سوگند به خدا! اگر می خواهی او را بکشی، مرا هم با او بکش.»

شرایط مجلس عبیدالله و سخنان افشاگر حضرت زینب علیها السلام سبب شد تا ابن زیاد از کشتن امام زین العابدین علیه السلام منصرف شود. (14)

امام سجاد علیه السلام در مسیر شام
در کاروان اسیران هفتاد و دو سر مقدس از یاران امام حسین علیه السلام بود که از کربلا به کوفه و از کوفه به شام حرکت دادند و این در حالی بود که هنوز آثار بیماری علی بن الحسین علیهم السلام باقی بود. (15) کسانی که ماموریت یافتند تا قافله حسینی را از کوفه به شام ببرند: مخضر بن ثعلبه و شمر بن ذی الجوشن بودند. (16) و تنها چهل نفر از سپاه ابن زیاد، مسؤولیت حمل سرهای شهدا را بر عهده داشتند. (17)

قافله اسیران را از چند منزل از جمله: قادسیه، هیت، ناووسه، آلوسه، حدیثه، اثیم، رقه، حلاوه، سفاخ، علیث و دیرالزور گذراندند تا به دمشق وارد شدند. (18)

هنگامی که کاروان اهل بیت علیهم السلام به منزل «سفاخ » رسیدند، باران شدید شتران را از رفتن باز داشت، ناگزیر چند روزی در آن جا توقف کردند و این توقف سبب شد تا شائق پسر سهل بن ساعدی - از اصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله - از موضوع شهادت فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله و اسارت اهل بیت علیهم السلام او آگاه شود و فرمایشات رسول الله صلی الله علیه وآله درباره محبت رسول اکرم صلی الله علیه وآله نسبت به امام حسین علیه السلام را برای مردم بازگو کند و کاروان اسیران مورد حمایت و محبت مردم قرار گیرند. (19)

در برخی از منابع تاریخی آورده اند که: قافله اسیران اهل بیت علیهم السلام از شهر بعلبک نیز گذشت. مردم بعلبک تا شش مایلی از شهر بیرون آمده، به روش خاص خود به جشن و شادی پرداختند! باید گفت: شهرها هر چه به شام، مقر حکومت امویان نزدیک تر می شد، مردمانش از اهل بیت علیهم السلام دورتر بودند و شناخت آن ها از اسلام اموی بیش از اسلام ناب محمدی و علوی بود.

سلطه بنی امیه بر این مناطق، اجازه نمی داد تا راویان و سخن گویان، فضائل اهل بیت علیهم السلام و مناقب علی بن ابی طالب علیهما السلام را برای مردم بازگو کنند، بلکه برعکس راویانی اجازه حدیث گفتن داشتند که در راستای اهداف دستگاه خلافت به جعل حدیث بپردازند.

از این جهت دور از انتظار نمی نمود که ساکنان بعلبک با مشاهده کاروان اهل بیت و اسیران ستمدیده به شادی و سرور بپردازند، به ویژه این که قبل از ورود کاروان اسیران اهل بیت علیهم السلام به آن شهر، تبلیغات وسیعی علیه آن قافله صورت داده بودند.

منظره تاسف آور کودکان شلاق خورده و بچه های پدر از دست داده و زنان داغدیده و دختران یتیم از یک طرف و قهقهه های مردم بی خبر از همه جا و سخنان شماتت آمیز آن ها، نمکی بود بر زخم اسرای کربلا!

در این جا بود که دختر امیرالمؤمنین، ام کلثوم، با مشاهده این وضعیت به آن ها چنین نفرین کرد: «اباد الله کثرتکم، و سلط علیکم من لا یرحمکم; (20) خداوند جمعتان را پراکنده و نابود سازد و کسانی را که به شما رحم نمی کنند بر شما مسلط گرداند.»

سخنان اسوه زهد و تقوا در بعلبک
حضرت امام سجاد علیه السلام در حالی که قطرات اشک بر چهره اش جاری بود، با قلبی سوزان به مردم غفلت زده بعلبک چنین فرمود:

«آری روزگار است و شگفتی های پایان ناپذیر و مصیبت های مداوم آن!

ای کاش می دانستم کشمکش های گردون تا کی و تا کجا ما را به همراه می برد و تا چه وقت روزگار از ما روی برمی تابد!

ما را بر پشت شتران برهنه سیر می دهد. در حالی که سواران بر شترهای نجیب، خویش را از گزند دشواری های راه در امان می دارند!

گویی که ما اسیران رومی هستیم که اکنون در حلقه محاصره ایشان قرار گرفته ایم!

وای بر شما، ای مردمان غفلت زده! شما به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله کفر ورزیدید و زحمات او را ناسپاسی کردید و چون گمراهان راه پیمودید.» (21)

ورود به شام
در بعضی مقاتل آمده است که: امام سجاد علیه السلام پس از تحمل شکنجه های فراوان در بین راه، سرانجام به شهر شام، شهر دسیسه و دشنام، شهر دشمنان اهل بیت علیهم السلام، شهری که مردان و زنانش مدت پنجاه سال جز بدگویی علی بن ابی طالب علیهما السلام چیزی نشنیده بودند و لعن او را فریضه می شمردند، رسید.

کوفیان که پیرو علی علیه السلام بودند و از مولی شناخت داشتند، چه کردند که شامیان بکنند!

دیلم بن عمر می گوید:

«آن روز که کاروان اسیران آل رسول الله صلی الله علیه وآله وارد شام شدند، من در شام بودم و حرکت آنان را در شهر با چشمانم دیدم.

اهل بیت علیهم السلام را به طرف مسجد جامع شهر آوردند، لختی آنان را متوقف ساختند. در این میان پیرمردی از شامیان در برابر علی ابن الحسین علیهما السلام که سالار آن قافله شناخته می شد، ایستاد و گفت:

خدا را سپاس که شما را کشت و مردمان را از شر شما آسوده ساخت و پیشوای مؤمنان - یزید بن معاویه - را بر شما پیروز گردانید!

علی بن الحسین علیهم السلام لب فرو بسته بود تا آن چه پیرمرد در دل دارد بگوید.

وقتی سخنان پیرمرد به پایان رسید، امام علیه السلام فرمود:

همه سخنانت را گوش دادم و تحمل کردم تا حرف هایت تمام شود، اکنون شایسته است تو نیز سخنان مرا بشنوی.

پیرمرد گفت: برای شنیدن آماده ام.

علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: آیا قرآن تلاوت کرده ای؟

پیرمرد گفت: آری.

علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: آیا این آیه را خوانده ای که خداوند می فرماید:

«قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی »; (22) «ای پیامبر! به مردمان بگو من در برابر تلاش هایی که برای هدایت شما انجام داده ام، پاداشی نمی خواهم جز این که خویشان مرا دوست بدارید.»

پیرمرد جواب داد: آری خوانده ام (ولی چه ارتباطی با شما دارد؟)

حضرت پاسخ داد: مقصود این آیه از خویشان پیامبرصلی الله علیه وآله ماییم.

سپس امام علیه السلام پرسید: ای پیرمرد آیا این آیه را خوانده ای؟

«و آت ذی القربی حقه »; (23) «حق خویشاوندان و نزدیکانت را پرداخت کن.»

مرد شامی: آیا شمایید «ذی القربی » و خویشاوند پیامبر؟

امام علیه السلام فرمود: بلی، ما هستیم. آیا سخن خدا را در قرآن خوانده ای که فرموده است:

«واعلموا انما غنمتم من شی ء فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی »; (24) «آن چه غنیمت به چنگ می آورید یک پنجم آن از خدا و رسول و نزدیکان اوست.»

مرد شامی گفت: آری خوانده ام.

امام فرمود: مقصود از ذی القربی در این آیه نیز ما هستیم.

امام سجاد علیه السلام فرمود: آیا این آیه را تلاوت کرده ای:

«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»; (25) «همانا خداوند اراده کرده است که پلیدی و گناه از شما اهل بیت زدوده شود و شما را به گونه ای بی مانند پاک گرداند.»

ای مرد شامی! آیا در میان مسلمانان کسی جز ما، «اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله » شناخته می شود؟

مرد شامی دانست آن چه درباره این اسیران شنیده درست نیست. آنان خارجی نیستند. اینان فرزندان رسول الله صلی الله علیه وآله هستند و از آن چه گفته بود پشیمان شده، با شرمساری دست هایش را به سوی آسمان بالا برد و به حالت توبه و استغفار گفت:

«اللهم انی اتوب الیک، اللهم انی اتوب الیک، اللهم انی اتوب الیک، من عداوة آل محمدصلی الله علیه وآله و ابرا الیک ممن قتل اهل بیت محمدصلی الله علیه وآله و لقد قرات القرآن منذ دهر فما شعرت بها قبل الیوم; (26)

خدایا به سوی تو باز می گردم، خدایا به سوی تو باز می گردم، خدایا به سوی تو باز می گردم از دشمنی خاندان پیامبر و بی زاری می جویم و به سوی تو رو می آورم از کشندگان خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله. من روزگاران دراز قرآن تلاوت کرده ام ولی تا امروز مفاهیم و معارف آن را درک نکرده بودم.»

سخنانی که بین امام سجاد علیه السلام و پیرمرد شامی گذشت، ندای بیدارباشی بود بر پندار خفته شامیان.

جواب امام سجاد علیه السلام به شماتت دشمنان
مورخین نوشته اند: ابراهیم پسر طلحه (از بلواگران جنگ جمل) در آن هنگام در شام بود. خود را به کاروان اسرای اهل بیت رساند. چون علی بن الحسین علیهما السلام را دید، از حضرت پرسید:

علی بن الحسین علیهما السلام! حالا چه کسی پیروز است؟ (گویا فرزند طلحه شکست پدرش در جنگ با علی ابن ابی طالب علیهما السلام را در برابر چشمانش مجسم کرد و از روی انتقام جویی چنین گفت.)

امام سجاد علیه السلام فرمود:

«اگر می خواهی بدانی ظفرمند کیست؟ هنگام نماز، اذان و اقامه بگو.» (27)

پاسخ کوتاه، اما کوبنده امام سجاد علیه السلام به پسر طلحة بن عبیدالله، پیامی ژرف به همراه داشت. به او فهماند که جنگ ما در گذشته و حال برای عزت و قدرت دنیایی نبود که اکنون ما شکست خورده باشیم و تو و یزید فاتح باشید. قیام ما برای زنده ماندن پیام وحی و رسالت بود و تا زمانی که از ماذنه ها، ندای اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله به گوش رسد و مسلمانان برای نماز خویش در اذان و اقامه، این شعارها را تکرار کنند، ما پیروزیم.

امام سجاد در مجلس یزید
یزید بن معاویه - لعنة الله علیه - که از پیروزی سرمست و خود را فاتح نهضت کربلا می دانست، دستور برپایی مجلسی را داد تا با تشریفات خاصی اسیران اهل بیت علیهم السلام را وارد کنند و او اهل بیت را تحقیر کند. ماموران دربار موظف شدند که قافله اسرا را با ریسمان به یکدیگر ببندند و علی بن الحسین علیهما السلام را که بزرگ ایشان بود، با زنجیر ببندند و (28) وارد مجلس یزید کنند. مراسم اجرا شد. کاروان اسیران، وارد مجلس یزید شدند. غبار غم و اندوه و درد بر چهره اسرا نشسته، لبخند غرور و شادی بر چهره یزید و اطرافیانش نمایان بود. امام زین العابدین علیه السلام سکوت را جایز ندانست. همین که چشم مبارکش به چهره خبیث یزید افتاد فرمود:

«انشدک الله یا یزید ما ظنک برسول الله لو رانا علی هذه الحالة; (29) ای یزید تو را به خدا سوگند، اگر رسول خدا ما را بر این حال مشاهده کند با تو چه خواهد کرد؟»

امام علیه السلام با کوتاه ترین جمله، بلندترین پیام را به حاضرین در مجلس یزید منتقل می کند.

مردم شام که یزید را خلیفه رسول الله صلی الله علیه وآله می دانستند و برای پیامبرصلی الله علیه وآله احترام قائل بودند، با این فرمایش امام علیه السلام از خود می پرسند: مگر میان اسیران با پیامبر نسبتی هست؟

سخنان امام سجاد علیه السلام چنان ضربه ای بر ارکان حکومت یزید وارد کرد که سبب رسوایی او شد و او دستور داد غل و زنجیر از دست و پا و گردن امام زین العابدین علیه السلام باز کنند.

یزید همچنان مست غرور است. چون ماموران سر سیدالشهداء را پیش یزید گذاردند، به شعر حصین بن حمام مری تمثل جست:

«یغلقن هاما من رجال اعزة

علینا و هم کانوا اعق و اظلما;

[شمشیرها] سر مردانی را می شکافند که نزد ما گرامی هستند [ولی چه می توان کرد که] آنان در دشمنی و کینه توزی پیش دستی کردند!»

امام سجاد علیه السلام در جواب یزید فرمود: «ای یزید! به جای شعری که خواندی، این آیه را از قرآن بشنو که خداوند می فرماید:

«ما اصابکم من مصیبة فی الارض و فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبراها ان ذلک علی الله یسیر. لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم و الله لایحب کل مختال فخور»; (30) «نرسد هیچ مصیبتی در زمین و نه در جان های شما مگر آن که در لوح محفوظ است پیش از آن که آن را پدید آریم. به درستی که آن بر خدا آسان است، تا بر آنچه از شما فوت شد غمگین نشوید و به آنچه به شما داد شاد نشوید، خدا متکبران را دوست ندارد.»

یزید که منظور امام علیه السلام و پیام آیه را دریافته بود، به شدت خشمگین شد و در حالی که با ریش خود بازی می کرد، گفت: آیه دیگری هم در قرآن هست که سزاوار تو و پدر توست:

«و ما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیر»; (31) «هر مصیبتی که به شما برسد، نتیجه دست آوردهای خود شماست و خدا بسیاری را عفو می کند.»

و سپس خطاب به علی بن الحسین علیهما السلام گفت: علی، پدرت، پیوند خویشاوندی را برید و حق مرا ندیده گرفت و بر سر قدرت با من به ستیز برخاست، خدا با وی آن کرد که دیدی. (32)

امام سجاد علیه السلام مجددا آیه «ما اصابکم من مصیبة …» را تلاوت کرد.

یزید به پسرش (خالد) گفت: پاسخ او را بگو. خالد ندانست چه بگوید و یزید مجددا آیه ای را خواند که قبلا متعرض آن شده بود.

یزید انتظار داشت که امام سجاد علیه السلام در برابر اهانت ها و کردار زشت او سکوت کند، ولی حضرت پیش رفت و در برابر یزید ایستاد و فرمود:

«طمع نداشته باشید که ما را خوار کنید و ما شما را گرامی بداریم. شما ما را اذیت کنید و ما از اذیت شما دست برداریم. خدا می داند ما شما را دوست نداریم و اگر شما ما را دوست ندارید، سرزنشتان نمی کنیم.» (33)

یزید که به بن بست رسیده بود، گفت: راست گفتی لیکن پدر و جد تو خواستند امیر باشند. سپاس خدا را که آنان را کشت و خونشان را ریخت. سپس سخن قبلی خود را تکرار کرد که: علی، پدرت، خویشاوندی را رعایت نکرد و حق مرا نادیده گرفت و در سلطنت من با من به نزاع برخاست و خدا چنان کرد که دیدی.

علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «ای پسر معاویه و هند و صخرا! پیش از این که به دنیا بیایی پیغمبری و حکومت از آن پدر و نیاکان من بوده است. روز بدر، احد و احزاب، پرچم رسول الله صلی الله علیه وآله در دست پدر من بود و پدر و جد تو پرچم کفار را در دست داشتند. سپس فرمود: ای یزید! اگر می دانستی چه کرده ای و بر سر پدر و برادر و عموزاده ها و خاندان من چه آورده ای به کوه ها می گریختی و بر ریگ ها می خفتی و بانگ و فریاد بر می داشتی.» (34)

یزید از خطیب دربار خواست تا بر منبر رود و از امام حسین علیه السلام و حضرت علی علیه السلام بد بگوید و او طبق دستورش عمل کرد.

امام سجاد علیه السلام از گستاخی خطیب برآشفت و فرمود:

«خداوند جایگاهت را آتش دوزخ قرار دهد.»

هنگامی که سخنان خطیب مزدور به پایان رسید، امام سجاد علیه السلام خطاب به یزید گفت: «سخنگوی شما آن چه را خواست، به ما نسبت داد. به من هم اجازه بده تا با مردم سخن بگویم.»

ابتدا یزید رضایت نداد تا این که بنا به اصرار اطرافیان و حاضران در مجلس و یکی از فرزندان خلیفه، یزید به امام علیه السلام اجازه داد و گفت: منبر برو و از آن چه پدرت کرد، معذرت بخواه.

خطبه معروف امام عارفان
امام سجاد علیه السلام از پله منبر بالا رفت و خطبه ای را با نوای گرم توحیدی بیان کرد که در این جا به فرازی از آن خطبه می پردازیم:

«انا بن مکة و منی، انا بن الزمزم و الصفا; انا بن محمد المصطفی; انا بن علی المرتضی; انا بن فاطمة الزهراء …; (35)

من فرزند مکه و منایم; من فرزند زمزم و صفایم; من فرزند محمد مصطفایم; من فرزند علی مرتضایم; من فرزند فاطمه زهرایم … . »

امام زین العابدین همچنان به معرفی خویش ادامه داد، تا آن جا که صدای مردم به گریه بلند شد و ارکان کاخ یزید به لرزه درآمد و یزید از تحت تاثیر قرار گرفتن مردم سخت بیمناک شد، از این رو برای قطع کردن سخنان امام علیه السلام به مؤذن دستور اذان داد.

مؤذن دربار برخاست و با صدایی که همه می شنیدند، اذان گفت.

وقتی به اشهد ان محمدا رسول الله صلی الله علیه وآله رسید، امام که هنوز بر بالای منبر قرار داشت، خطاب به یزید فرمود: «ای یزید! این محمدصلی الله علیه وآله که هم اکنون نامش را مؤذن بر زبان آورد و به پیامبری او گواهی داد، جد توست یا جد من است؟ اگر بگویی پیامبرصلی الله علیه وآله جد توست، دروغ گفته ای و کفر ورزیده ای و اگر باور داری که پیامبرصلی الله علیه وآله جد من است، پس چرا و به چه جرمی خاندان او را کشتی؟» (36)

آری بزرگ مبلغ نهضت عاشورا رسالت خویش را به نحو شایسته ایفا نمود و چهره مجلس را با تبلیغ رسای خود دگرگون کرد و مجلس یزید با رسوایی خاندان بنی امیه و یزید بن معاویه پایان یافت.

بازتاب خطبه امام سجاد علیه السلام
سخنان بزرگ مبلغان اسلام; حضرت سجادعلیه السلام و زیبب کبری علیها السلام چنان در روحیه مردم شام تاثیر گذاشت که انقلاب به پا کرد. شامیان دریافتند کسانی که با چنین وضع فجیعی در کربلا شهید شدند، شورشی نبودند. آنان خاندان کسی هستند که یزید به نام وی بر مسلمانان حکومت می کند.

مؤذن دربار به یزید اعتراض کرد و با شگفتی پرسید: «تو که می دانستی این ها فرزندان پیامبر هستند، به چه علت آنان را کشتی و دستور دادی اموال آنان را غارت کنند؟» (37)

عالم یهودی که در مجلس یزید بود، پس از شنیدن سخنان امام سجادعلیه السلام از یزید پرسید: «این جوان کیست؟» یزید گفت: «فرزند حسین علیه السلام.» یهودی گفت: «کدام حسین؟…» آن قدر پرسید تا دانست این ها از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هستند. حسین کسی است که مظلومانه در کربلا به شهادت رسیده و او فرزند دختر رسول الله صلی الله علیه وآله است. یزید را مورد سرزنش قرار داد و گفت: «شما دیروز از پیامبرتان جدا شدید و امروز فرزندش را کشتید!» (38)

عکس العمل یزید
یزید در برابر سرزنش دیگران مجبور شد تا از موضع جابرانه و ظالمانه خود دست بردارد و از آن چه نسبت به خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله انجام داده است، معذرت خواهی کند (39) و مسؤولیت شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش را به گردن فرماندار کوفه یعنی، عبیدالله بن زیاد پسر مرجانه بیندازد. (40) ضمن اظهار ندامت از عملکرد خود و لعنت بر پسر مرجانه، از امام سجادعلیه السلام می خواهد که اگر درخواست یا پیشنهادی دارد، بنویسد تا آن را انجام دهد. (41)

بدیهی می نماید که نخستین تقاضای امام سجادعلیه السلام و دیگر اسرای کربلا، سوگواری برای شهیدان به خاک آرمیده شان در سرزمین گلگون نینوا و بازگشت به شهر پیامبرصلی الله علیه وآله، مدینه، شهر خاطره های زنده شهیدانشان باشد.

مدت توقف امام سجادعلیه السلام واسرای خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله را در شام از ده روز تا یک ماه نوشته اند. (42)

شهادت امام سجاد علیه السلام
اسوه علم و حلم، امام زین العابدین علیه السلام، پس از یک عمر مجاهدت در راه خدا و پس از ابلاغ پیام عاشورا به جوامع بشری، به دست هشام و یا ولیدبن عبدالملک مسموم (43) و در (25 محرم سال 95 ه ق) به شهادت رسید و بدن مطهرش را در کنار تربت پاک امام حسن مجتبی علیه السلام در بقیع به خاک سپردند.

پی نوشت ها:

1) طبقات ابن سعد، ج 5، ص 163; زندگانی امام زین العابدین، سید محسن امین، حسین وجدانی، ص 70.

2) ارشاد شیخ مفید، ص 254.

3) طبقات ابن سعد، ج 5، ص 163.

4) ریاض القدس بحدائق الانس، ج 2، ص 227.

5) مقتل الحسین، مقدم، ص 355 و بحار الانوار، ج 45، صص 114 و 196.

6) بحار الانوار، ج 45، ص 132.

7) ارشاد، ج 2، ص 123; انساب الاشراف، ج 3، ص 206 و امالی شیخ طوسی، ج 1، ص 90.

8) ناسخ، ج 3، ص 30.

9) امام حسین و ایران، ص 480.

10) لهوف، صص 66 و 67.

11) همان.

12) زمر/ 42.

13) آل عمران/ 145.

14) تاریخ طبری، ج 4، ص 350; انساب الاشراف، ج 3، ص 206 و طبقات ابن سعد، ج 5، ص 757.

15) انساب الاشراف، ج 3، ص 206.

16) تاریخ طبری، ج 4، ص 252.

17) بحارالانوار، ج 45، ص 184.

18) امام حسین و ایران، صص 485 - 492.

19) همان.

20) ینابیع المودة، ص 352.

21) همان.

22) شوری/ 22.

23) اسراء/ 26.

24) انفال/ 41.

25) احزاب/ 33.

26) مقتل خوارزمی، صص 61 و 62 و احتجاج طبرسی، ج 2، ص 305.

27) امالی شیخ طوسی، ج 2، ص 290.

28) سیر اعلام النبلا، ج 3، ص 216.

29) بحارالانوار، ج 45، ص 131.

30) حدید، 22 - 23.

31) شوری/ 30.

32) تاریخ طبری، ج 7، ص 376 و بلاذری، ج 2، ص 220.

33) بحارالانوار، ج 45، ص 175.

34) تاریخ ابن اثیر، ج 2، ص 86.

35) مقاتل الطالبین، ج 2، ص 121; احتجاج طبرسی، ج 2، ص 310 و مقتل خوارزمی، ج 2، ص 69.

36) همان.

37) ترجمه مقتل ابی مخنف، ص 197.

38) بحارالانوار، ج 45، ص 139.

39) طبقات ابن سعد، ج 5، ص 157.

40) ترجمه مقتل ابی مخنف، ص 198.

41) تاریخ طبری، ج 7، ص 378 و احتجاج، ج 2، ص 311.

42) امام سجادعلیه السلام، جمال نیایشگران، احمد ترابی، ص 135.

43) دلائل الامامه، ص 80 و فصول المهمة، ص 208.

بصیرت آفرینی در سخن و سیره امام سجاد علیه السلام

دست تقدیر الهی در شعبان سال 83 ق، شکوه آفـرینشی را رقـم زد و جلوه ای زیبا از صفات ربانی را در جمال شخصیتی بزرگ به تصویر کشید.
 
 
 
 
منبع : مجله مبلغان، آذر و دی 1390 - شماره 147 , زنگویی، علیرضا
بصیرت آفرینی در سخن و سیره امام سجاد علیه السّلام
دست تقدیر الهی در شعبان سال 83 ق، شکوه آفـرینشی را رقـم زد و جلوه ای زیبا از صفات ربانی را در جمال شخصیتی بزرگ به تصویر کشید. فرزندی پاک از سلاله فاطمی و تبار علوی در مدینه نـبوی صلّی اللّه علیه و اله دیده به جهان گشود و چشم شیعیان را روشن نمود. پدر بزرگوارش نام زیبای«علی»را بـرای او برگزید تا یاد و نـام پدر خـویش را در خاطره ها زنده بدارد و امام باقر علیه السّلام در وصف ایشان چنین فرمود: پدرم، هیچ یک از نعمتهای الهی را یاد نمی کرد؛ مگر آنکه سر به سجده می نهاد، هیچ حادثه ناگواری از او رد نمی شد؛ جز آنکه سجده می کرد و هرگاه موفق به اصلاح و آشتی بین دو نفر می شد؛ سجده شکر به جـای می آورد. نشانه های سجده در تمام اندامش آشکار بود، ازاینرو، ایشان را«سجّاد» نامیدند. [1]

امام زین العابدین علیه السّلام مصیبت ها و فتنه های زیادی را به چشم خود دید و با فتنه گران زیادی روبه رو شد. در دوران کودکی، فتنه«ابن ملجم»و سر شکافته جدّش امیر مـؤمنان عـلی علیه السّلام در محراب مسجد کوفه، داغ بزرگی بر دل او نهاد و پس از آن به مدت ده سال، شاهد حوادث دوران امامت عمویش امام حسن علیه السّلام بود. آنچه از خاطرات دوران نوجوانی خود به یاد دارد، فتنه و مصیبت هایی است که با تیرهای جفا و نامردی، بدن مـبارک عمویش را بـه تابوت دوخت. امام در شرایطی سکان دار کشتی طوفان زده یاران ولایت گردید که سنگین ترین غمها و جراحتهای روحی و عاطفی بر قلبش وارد شده بود. شهادت مظلومانه یک کاروان خویشاوند و هم پیمان، برجای ماندن فرزندان یتیم و مادران داغدیده در میان شمشیرهای تشنه بـه خـون، همه و همه حکایت تلخی است از خون دلهایی که به ایشان رسید.

امام سجاد علیه السّلام حدود 43 سال رهبری و امامت مسلمین را به عهده داشت. در طول این سال های پرفتنه، با نگرانی فراوان از فقر بصیرت افراد، سعی وافر داشت که ابرهای تـیره جهل را از آسـمان انـدیشه ها کنار بزند تا خورشید حقیقت بـر مـردم بـتابد. امام، آن گونه فضای تیره تبلیغات مسموم امویان را شکافت که سزاوار بود کورترین چشمها و بسته ترین گوشها حقیقت را بیابند. در اینجا گوشه ای از نقش بصیرت آفرین امام زین العابدین علیه السّلام از کربلا تـا شـهادت را در چـندمحور مورد بررسی قرار می دهیم؛ اما قبل از ورود به بحث، نیم نگاهی به فـساد سـیاسی دوران امام سجاد علیه السّلام ضروری به نظر می رسد.

دورنمایی از فساد سیاسی دوران امام سجاد علیه السّلام
الف. تحریف شدن اندیشه اصیل اسلامی و حاکم شدن اندیشه جاهلی؛

ب. گسترش و به ثـمر نـشستن بسیاری از تـبلیغات اموی بر ضدّ اهل بیت علیهم السّلام؛

ج. شهادت نیروهای مهم شیعه و متلاشی شـدن نسبی تشکیلات تشیّع بر اثر ارعاب، فشار اقتصادی و سیاسی و…؛

د. دوران فتوحات گسترده و سرگرم شدن حکام به غنایم و خوشی های دنیوی؛

هـ. حضور پشتوانه های فکری فتنه و شخصیتهای بـه ظـاهر دیـنی در عرصه اجتماع؛

و. جهالت سیاسی و مذهبی مردم و شیوع بی دینی و مفاسد اخلاقی؛ کاهش یاران و مجاهدان واقعی؛[2]

ح. سخت گیری های بـسیار شـدید بر شیعیان؛

ط. آغاز رسمی جعل روایات با اجیر کردن راویان دروغ گو توسط دستگاه حکومتی؛

ی. قرار گرفتن احکام اسلامی، همچون بازیچه در دست افرادی چون «حجاج» و «عبد الملک بن مروان»و…

دوران امـامت امـام سـجاد علیه السّلام، مصادف با یکی از سیاه ترین ادوار حکومت در تاریخ اسلام بود. بیش ترین دوران امامت حضرت با دوران خلافت بیست و یک ساله «عبد الملک بن مـروان»همراه بـود. او پیش از رسیدن به قدرت، یکی از فقهای مدینه به شمار می رفت و به زهد، عباردت و دینداری شهرت داشت و اوقات خـود را در مـسجد بـه عبادت سپری می کرد، به طوری که به او«حمام المسجد»؛ کبوتر مسجد می گفتند. [3]

پس از مرگ پدرش مروان، هنگامی که خلافت به او رسید، سرگرم خواندن قرآن بـود؛ اما بـا شنیدن این خبر، قرآن را بست و گفت: «اینک بین من و تو جدایی افتاد و دیگر با تو کـاری نـدارم. » او نخستین کـسی بود که مردم را از سخن گفتن در حضور خلیفه منع و از امر به معروف جلوگیری کرد. [4]

«مسعودی»، مورّخ مشهور می نویسد: عبدالملک فـردی خـونریز بود. عمّال او مـانند «حجاج» حاکم عراق، «مهلّب»حاکم خراسان و «هشام بن اسماعیل»حاکم مدینه نیز همچون خود وی سفّاک و بی رحم بودند. [5]

بدتر از همه آنان«حجّاج»بود که جنایات او در تاریخ اسـلام مـشهور است. حجاج در مدینه گردن گروهی از صحابه مانند: «جابر بن عبد اللّه انصاری»، «انس بن مالک» و «سهل بن ساعدی»را زد و جمعی دیگر را نیز به قصد خـوار کـردن و با دستاویز اینکه در کشتن عثمان نقش داشته اند، داغ نـهاد.[6]

پس از آنکه حجاج مکه و مدینه را مطیع خود ساخت، عبد الملک حکومت عراق را به وی سپرد. حجاج سـر و صـورت خود را پوشاند و به طور نـاشناس وارد مـسجد کوفه شد، صف مـردم را شـکافت و بـر فراز منبر نشست و مدتی لب فرو بست و سکوت کـرد. همین که سکوت هـمه جا را فراگرفت، روی خود را گشود و گفت: مردم کوفه! سرهایی را می بینم که چون میوه رسیده، موقع چیدن آنها فرارسیده است و بـاید از تـن جدا گردند و این کار به دست مـن انجام می گیرد و خون هایی را می بینم کـه مـیان عمامه ها و ریشها می درخشد.. . [7]

«مسعودی»می نویسد: حجاج بیست سال فرمانروایی کـرد و تـعداد کسانی که در این مدت با شمشیر یا زیر شکنجه دژخیمان وی جان سپردند، صد و بیست هزار نـفر بـود! و تازه اینها غیر از کسانی بودند کـه ضمن جـنگ بـا حجاج به دسـت نیروهای او کـشته شدند. هنگام مرگ حجاج، در زندان مـشهور وی پنـجاه هزار مرد و سی هزار زن زندانی بودند که شانزده هزار نفر آنها عریان و بی لباس بودند! حجاج زنان و مـردان را یـک جا زندانی می کرد و زندانهای وی بدون سقف بـود، ازاین رو زندانیان از گـرمای تابستان و سـرما و بـاران زمـستان درامان نبودند.[8]

ترسیم الگوی بصیرت آفرینی در سـخن و سیره امام سجاد علیه السّلام
این الگو که با بررسی سیره و سخن امام علیه السّلام به دسـت مـی آید، بر پایه رسالت بیدارکننده، افشاگری و سـرزنشس عالمانه، مواعظ و بیانات حکیمانه، برخورد کریمانه، حمایت مخفیانه، نیایش های عارفانه، تربیت مجاهدانه و برخورد قاطعانه شکل گرفت.

-رسالت بیدارکننده
الف. معرفی اهل بیت علیهم السّلام

وقتی اسیران اهل بیت علیهم السّلام بـه شـام وارد شـدند، مردی جلوی امام علیه السّلام ایستاد و گفت: سپاس خدایی کـه شـما را کـشت و نـابود سـاخت و مـردمان را از شرّتان آسوده کرد و امیر المؤمنین را بر شما پیروز گردانید. مام علی بن الحسین علیهما السّلام خاموش ماند تا آن مرد شامی آنچه در دل داشت، بر زبان آورد. آن گاه امام عـلیه السّلام از او پرسید: قرآن خوانده ای؟

-آری.

-این آیه را خوانده ای:

«قل لا أسئلکم علیه أجرا إلاّ المودّة فی القربی»(شورا،32)

-آری.

-و این آیه را:

«و ات ذا القربی حقّه»(اسراء، 62)

-آری.

-و نیز این آیه را:

«إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا»(احزاب،33)

-آری.

-ای پیرمرد!این آیه ها در حقّ ما نازل شده است. ماییم ذوی القربی، ماییم اهل بیت پاکیزه از هـرگونه آلایش. پیرمرد دانـست آنچه درباره اسیران شنیده است، درست نیست، و آنان خارجی نیستند؛ بلکه فرزندان پیغمبرند و از آنچه گفته بود، پشیمان شد و گفت: خدایا!من از بغضی که از اینان در دل داشتم، به درگاهت توبه می کنم. من از دشمنان محمد و آل محمد بیزارم.[9]

از درخشان ترین صفحات زندگی پیامبر عاشورا، که در لباس اسـارت، انقلابی شـگفت آفرید و نام و یاد اهل بیت علیهم السّلام را زنده کرد، سخنان زیبای حضرت در مسجد اموی شام بود. آنگاه که یزید با اصرار مردم به امام علیه السّلام اجازه داد، امام عـلیه السـّلام بر عرشه منبر قرار گرفتند و پس از حـمد و ثـنای پروردگار، چنین فرمودند: «أیّها النّاس!اعطینا ستّا و فضّلنا بسبع اعطینا العلم و الحلم و السّماحة و الفصاحة و الشّجاعة و المحبّة فی قلوب المؤمنین و فضّلنا بأنّ النّبیّ المختار محمّدا و منّا الصّدّیق و منّا الطّیّار و منّا أسـد اللّه و أسـد رسوله و منّا سبطا هذه الأمـّة مـن عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی أنباته بحسبی و نسبی أیّها النّاس أنّا بن مکّة و منی أنا بن زمزم و الصّفا.. . ؛ مردم!خداوند به ما خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله شش امتیاز ارزانی داشته و با هفت فضیلت بر دیگران بـرتری بـخشیده است: خدا به ما علم، حلم، بخشش و بزرگواری، فصاحت، شجاعت و محبت مکنون در دلهای مؤمنان بخشیده است. و هفت فضیلت ما این است که: پیامبر برگزیده خدا از ماست، صدّیق(علی بن ابی طالب علیهما السّلام)از ما است، جعفر طیّار از ما است. شیر خدا و شیر رسـول او(حـمزه سید الشـهدا)از ما است، دو سبط این امت(حسن و حسین علیهما السّلام) از ما است. ای مردم!هرکس مرا می شناسد که می شناسد و اگر کسی مرا نمی شناسد، خود را بـه او می شناسانم. من پسر مکه و منایم. من پسر زمزم و صفایم.. . ».[10]

در ادامه حضرت به معرفی پیامبر خدا صـلّی اللّه عـلیه و اله اشاره فرمودند: «أنا ابن من حمل الرّکن بأطراف الرّدا أنا بن خیر من ائتزر و ارتدی أنا بن خیر من انتعل و احـتفی أنـا بن خیر من طاف و سعی أنا بن خیر من حجّ و لبّی أنا ابن مـن حـمل عـلی البراق فی الهوا أنا ابن من اسری به من المسجد الحرام إلی المسجد الأقصی أنـا ابن من بلغ به جبرئیل إلی سدرة المنتهی أنا ابن من دنا فتدلّی فکان قاب قوسین أو أدنی انا ابـن من صلّی بملائکة السـّما أنا ابـن من أوحی إلیه الجلیل ما أوحی أنا ابن محمّد المصطفی؛ من فرزند آن بزرگواری هستم که حجر الاسود را با گوشه عبا برداشت. من فرزند بهترین کسی هستم که احرام بست و طواف و سعی به جا آورد. منم فرزند بـهترین انسانها، منم فرزند کسی که در شب معراج از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برده شد. منم فرزند کسی که در سیر آسمانی به سدرة المنتهی رسید. منم پسر کسی که در سیر ملکوتی آنقدر به حق نزدیک شد که رخت به مقام قاب قـوسین أو أدنی کشید. منم فـرزند کسی که با فرشتگان نماز گزارد. منم فرزند کسی که خداوند بزرگ به او وحی کرد.

منم فرزند محمد مصطفی»[11]

در ادامه حضرت به قطره ای از بحر فضایل امیر المؤمنین علی علیه السّلام اشاره کرده، فرمودند: «أنا ابن علیّ المرتضی أنا ابـن مـن ضرب خراطیم الخلق حتّی قالوا لا إله إلاّ اللّه أنا ابن من ضرب بین یدی رسول اللّه بسیفین و طعن برمحین و هاجر الهجرتین و بایع البیعتین و قاتل ببدر و حنین و لم یکفر باللّه طرفة عین أنا ابن صالح المؤمنین و وارث النّبیّین و قـامع المـلحدین و یعسوب المسلمین و نور المجاهدین و زین العابدین و تاج البکّائین و أصبر الصّابرین و أفضل القائمین من آل یاسین رسول ربّ العالمین أنا ابن المؤیّد بجبرئیل المنصور بمیکائیل أنا ابن المحامی عن حرم المسلمین و قاتل المارقین و النّاکثین و القاسطین و المـجاهد أعـداه النـّاصبین و أفخر من مشی من قـریش أجـمعین و أوّل مـن أجاب و استجاب للّه و لرسوله من المؤمنین و أوّل السّابقین و قاصم المعتدین و مبید المشرکین و.. . ؛ منم فرزند علی. مرتضی. من فرزند کسی هستم که بینی گردنکشان را به خاک مالید تـا بـه کلمه تـوحید اقرار کردند. من پسر آن کسی هستم که برابر پیـامبر بـا دو شمشیر و با دو نیزه می رزمید و دو بار هجرت و دو بار بیعت کرد و در بدر و حنین با کافران جنگید و به اندازه چشم برهم زدنی به خـدا کـفر نورزید. من فـرزند صالح مؤمنان وارث انبیا، ازبین برنده مشرکان، امیر مسلمانان، فروغ جهادگران، زینت عبادت کنندگان و افتخار گریه کنندگانم. من فرزند بردبارترین بردباران و افضل نـمازگزاران از اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله هستم. من پسر آنم که جبرئیل او را تأیید و میکائیل او را یاری کرد. من فرزند آنم که از حـرم مسلمانان حـمایت فـرمود و با مارقین، ناکثین و قاسطین جنگید و با دشمنانش مبارزه کرد. من فرزند بهترین قریشم. من پسر اولیـن کـسی هستم از مؤمنین که دعوت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را پذیرفت. من پسر اوّل سبقت گیرنده در ایمان و شکننده کمر متجاوزان و ازمیان برنده مشرکانم…»[12]

امام زیـن العـابدین عـلیه السّلام در شناساندن شجره نامه امامت و رسالت آنقدر داد سخن داد که صدای گریه و ناله مردم بلند شـد. یزید تـرسید و بـه مؤذن دستور داد تا اذان بگوید. وقتی مؤذن به «أشهد انّ محمّدا رسول اللّه» رسید، امام علیه السّلام از بالای منبر رو به یـزید کـرد و فـرمود: آیا محمد صلّی اللّه علیه و اله جدّ من است یا جدّ تو؟اگر بگویی جدّ تو است، دروغ گـفته ای و حـق را انکار کرده ای و اگر بگویی جدّ من است، پس چرا فرزندان او را کشتی؟[13]

شامیان حاضر در مسجد که تحت تأثیر تـبلیغات امـویان، در غـفلت به سر می بردند و خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را نمی شناخند، با این بیان امام علیه السّلام متوجه واقعیت شدند.

ب. اشک های ریزان
صدای گـریه های امـام سجاد علیه السّلام دل ها را می لرزاند و سنگدل ترین افراد را منقلب می کرد. امام علیه السّلام با نـماد اشـک، افشاگر جـنایات امویان بود. جنایاتی که هرگز از دامان آن دودمان که داعیه مسلمانی داشتند، پاک شدنی نبود. خیلی ها که فقط شنیده بودند اتفاقی افتاده اسـت؛ اما تـصور نمی کردند اوج جنایت تا کجا رسیده، وقتی صدای لرزان و اشک ریزان امام علیه السّلام را در کوچک ترین مـناسبت - مثل بـریدن سـر گوسفندی یا دیدن طفل شیرخواره تشنه کامی- می دیدند، اگر شیعه بودند، سر تا پا گرد شمع وجود امام خویش می سوختند و اگر شیعه نبودند و مسلمان بـودند، باز احـساس مسئولیت مـی کردند؛ چراکه هنوز حدیث: «انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و انّهما لن یفترقا حـتّی یردا عـلیّ الحوض»[14] را روایت می کردند و امانت داری در قبال عترت نبوی صلّی اللّه علیه و اله را وظیفه خود می دانستند. و اگر غیر مسلمان بـودند نـیز به عنوان یک انسان داوری می کردند و از دشمنان حضرت ابراز تنفر می نمودند.

امام سجاد علیه السّلام برای زنـده نـگه داشتن خاطره شهیدان کربلا، در مناسبت های گوناگون بر عزیزانش گـریه می کرد. تا چـشم مـبارکش به آب می افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می شد. وقتی علت این کـار را مـی پرسیدند، می فرمود: چگونه گریه نکنم، در حالی که یزیدیان آب را برای وحوش و درندگان بیابان آزاد گذاشتند؛ ولی به روی پدرم بستند و او را تـشنه بـه شهادت رساندند. وقتی علت این همه اشـک و نـاله را از او می پرسیدند، در جـواب مـی فرمود: مرا ملامت نـکنید. یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم علیهم السّلام، پیامبر و پیـامبرزاده بـود. او دوازده پسر داشت، خداوند متعال یکی از آنان را مدتی از نظرش غایب کرد، در اندوه این فراق مـوقتی، موهای سـر یعقوب سفید، کمرش خمیده و نور چشمانش از شدت گریه از دسـت رفت، در حالی که پسرش در ایـن دنـیا و زنده بود، اما من با چشمان خـودم پدر و بـرادر و 71 تن از خانواده ام را دیدم که مظلومانه کشته شده و بر زمین افتادند. پس چگونه اندوه من تمام و گـریه ام کم شود؟[15]

افشاگری و سـرزنش عالمانه
بنی امیه چهره واقعی خود را زیـر پرده ریـا و نـیرنگ مخفی کرده بـود. شهادت امـام حسین علیه السّلام تـا حـدّی از چهره آنها پرده برداشت و اسراری را هویدا ساخت؛ ولی اسارت امام سجاد علیه السّلام و افشاگری حضرت، انسانیت امویان را زیـر سـؤال برد و کاملا چهره منافق صفت آنها را آشـکار نمود. اینک نـمونه هایی از این افـشاگری و سـرزنشها را مـرور می کنیم:

الف. سرزنش پیمان شکنان کوفه

امام علی بن الحـسین علیهم السّلام در سرزنش مردم کوفه چنین فرمود: «أیّها النّاس ناشدتکم باللّه هل تعلمون أنّکم کتبتم إلی أبی و خدعتموه و أعـطیتموه مـن أنفسکم العهد و المیثاق و البیعة و قاتلتموه و خذلتموه فـتبّا لمـا قـدّمتم لأنـفسکم و سـوأة لرأیکم بأیّة عین تـنظرون إلی رسـول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إذ یقول لکم قتلتم عترتی و انتهکتم حرمتی فلستم من امّتی؛ ای مردم!شما را به خدا سوگند!آیا بـه یـاد داریـد که نامه هایی را برای پدرم نوشتید و او را خدعه کردید؟و[در نامه هایتان ]با او عـهد و پیـمان بـستید و بـا او بـیعت کردید؟سپس بـا او به جنگ برخاستید و دست از یاری او برداشتید؟وای بر شـما از آنچه برای آخرت خویش تدارک دیده اید! چه زشت و ناروا اندیشیدید. به کدام دیده به سوی رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله نظر خواهید نمود، آن گاه که در روز قیامت به شما خواهد گفت: شما عترت مرا کشتید و هتک حرمت من نمودید، پش شما از امـت من نیستید؟» [16]

سخنان امـام سجاد علیه السّلام در کوفیان تحولی شگفت ایجاد کرد و از هرسو بانگ گریه برخاست. مردم یکدیگر را سرزنش کردند. سپس حضرت بر این نکته تأکید کرد که سیرت ما باید چون سیرت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله باشد کـه نیکوترین سـیرت است. مردم کوفه که مجذوب سخنان حماسی و مخلصانه سید ساجدان شده بودند، فریاد برآوردند: ما فرمانبردار توایم و از تو نمی بریم و با هرکس که بگویی، پیکار می کنیم و با آنکه بخواهی، در آشتی به سـر مـی بریم! یزید را می کشیم و از ستمکاران بر تو بیزاریم.

امام عـلی بـن الحسین علیهما السّلام که کوفیان را خوب می شناخت، فرمود: «هیهات هیهات أیّها الغدرة المکرة حیل بینکم و بین شهوات أنفسکم أتریدون أن تأتوا إلیّ کما أتیتم إلی آبائی من قبل کلاّ و ربـّ الرّاقـصات فإنّ الجرح لمّا یـندمل قتل أبـی صلوات اللّه علیه بالأمس و أهل بیته معه و لم ینسنی ثکل رسول اللّه و ثکل أبی و بنی أبی و وجده بین لهاتی و مرارته بین حناجری و حلقی و غصصه یجری فی فراش صدری و مسألتی أن لا تکونوا لنا و لا علینا؛ هیهات!هیهات! ای فریبکاران دغـل باز، ای اسـیران شهوت و آز!می خواهید با من هم کاری کنید که با پدرانم کردید؟ نه به خدا! هنوز زخمی که زده اید، خون فشان است و سینه از داغ مرگ پدر و برادرانم سوزان. تلخی این غمها گلوگیر و اندوه من تسکین ناپذیر است. از شما می خواهم نه با ما باشید، نه بر ما» [17]

ب. سرزنش مـردم بعلبک

در مـسیر کاروان اسـرای کربلا، شلاق خنده های مردم بعلبک، جسم رنجور یتیمان و زنان داغدیده را به شدت شکنجه می داد. ساکنان بعلبک تا شش مایلی از شهر بیرون آمده و بـه روش خاص خود، به جشن و شادی پرداخته بودند. امام سجاد علیه السّلام بعد از آنکه عـمه شان امّ کـلثوم علیها السّلام مردم آن شهر را این چنین نفرین فرمودند که: «…اللّه کثرتکم و سلّط علیکم من یقتلکم؛ خدا کثرت شما را نابود کند و شخصی را بـر شـما مسلط سازد که شما را به قتل برساند»[18] در حالی که قطرات اشک بر گونه هایشان می غلطید، با قلبی سـوزان مـردم غفلت زده بـعلبک را این گونه مورد خطاب قرار دادند و فرمودند:

«و هو الزّمان فلا تفنی عجائبه من الکرام و ما تهدی مـصائبه فلیت شعری إلی کم ذا تجادبنا فنونه و ترانا لم نجادبه یسری بنا فوق أقتاب بلا وطا و سابق العـیس یحمی عنه غاربه کأنّنا مـن أسـاری الرّوم بینهم کأنّ ما قاله المختار کاذبه کفرتم برسول اللّه ویحکم فکنتم مثل من ضلّت مذاهبه؛

«آری، روزگار است و شگفتی های پایان ناپذیر و مصیبت های مداوم آن. ای کاش می دانستم کشمکش های گردون تا کی و تا کجا ما را به همراه می برد و تا چه وقت روزگار از ما روی برمی تابد و ما را بر پشت شتران برهنه سیر می دهد، در حالی که سواران بر شترهای نجیب، خویش را از گزند دشواری های راه درامان می دارند، گویی که ما اسیران رومی هستیم که اکنون در حلقه محاصره ایشان قرار گرفته ایم. وای بـر شـما، ای مردمان غفلت زده!شما به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله کفر ورزیدید و زحمات او را ناسپاسی کردید و چون گمراهان راه پیمودید» [19]

مواعظ و بیانات حکیمانه
او همچون پدری دلسوز و مهربان، و بسان خورشیدی فروزان، راه هدایت و رستگاری را بر مردم روشن می نمود. حضرت هرجمعه در مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مواعظ و بیانات حـکیمانه ای را ایـراد می فرمود و مردم را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی، بر حذر می داشت. [20] همچنین سخنان و مواعظ دیگری که آن حضرت در جمع شیعیان و پیروان خاصّ خود ایراد می کردند، از طریق یارانی چون «ابو حمزه ثمالی»نقل شده است. امام علیه السّلام با یـن شـیوه حکیمانه، ضمن موعظه و نصیحت مردم، تفکرات اصیل اسلامی را به آنان منتقل می نمود، و در فضایی مناسب، اهداف و آرمانهای والای خود را عملی می ساخت.

نمونه ای از بیانات امام علیه السّلام را به تفکر و تأمل می نشینیم:

«ای مؤمنان!شما را طاغوتیان دنیاطلب که دل به دنیا سپرده و شیفته آن شده اند و به دنبال نـعمتهای بی ارزش و لذتـهای زودگـذر آن هستند، نفریبد.. . به جانم سوگند!در ایام گذشته حـوادثی را پشـت سـر گذاشتید و از انبوه فتنه ها به سلامت گذشتید، در حالی که پیوسته از گمراهان و بدعت گذاران و تبهکاران در زمین دوری و تبری می جستید، پس اکنون نیز از خدا یاری بخواهید و به سوی فرمانبری از خدا و اطـاعت از «ولیّ خـدا»که از حاکمان کنونی شایسته تر است، برگردید.. . از معاشرت با گنهکاران و آلودگان، همکاری با ستمگران و نزدیکی و تماس با فاسقان بپرهیزید و از فتنه آنان برحذر باشید و از آنان دوری بجویید و بـدانید کـه هـرکس با اولیای خدا مخالفت ورزد و از دینی غیر از دین خدا پیروی کند و در بـرابر امر رهبری الهی خودسرانه عمل کند، در دوزخ گرفتار آتش شعله ور خواهد شد. » [21]

برخورد کریمانه
رفق و مدارا در رفتار امام زین العابدین علیه السّلام مختصّ دوستان نبود؛ بلکه رفتار ایـشان بـا دسـتگاه حاکمه عاری از خشونت بود و حتی المقدور روش ملایمت را به کار می گرفت، و ایـن شیوه بـه خاطر مستحق بودن آنان به مدارا نبود؛ بلکه حکمت و مصلحت ایجاب می کرد که در سایه چنین راهکاری خود و پیروانشان بـتوانند بـه اهداف بـلند انسانی و انجام دستورات الهی خویش نزدیک شوند و آنها را اجرایی سازند.

«مروان بن حکم»در قبال واکنشهای مـردمی و تـرس از تـبعات ناگوار آن از محضر امام علیه السّلام تقاضا کرد تا زن و فرزندش در پناه امام علیه السّلام و در خانه حضرت مـدتی را بـر سـر ببرند و از خشم مردم که بر ضدّ امویان راه افتاده بود، درامان باشند. حضرت جواب مثبت دادند تا بـه قـولی«ادب باشد در مقابل بی ادبی امویان. »[22]

حمایت مخفیانه
دمیدن روح حماسه و ایثار در کالبد مسلمانان یکی از برکات قیام عاشورا بود. خطبه های بصیرت آفرین امام سجاد عـلیه السـّلام روحـیه طاغوت ستیزی را در قالب قیام های مردمی متبلور ساخت و باعث شد مردم علیه

حکمرانان خودسر اموی دسـت بـه شورشهایی بزنند.

شاخص ترین این جنبش ها بعد از حادثه جانسوز کربلا، سه قیام معروف است که به نام های: قیام توابین، قیام مختار و قـیام مـدینه در تـاریخ مطرح است. گرچه امام سجاد علیه السّلام در ظاهر(به علت خفقان شدید و استبداد حاکم)در این قیامها نقشی نداشت و در حـالت تـقیه به سر می برد؛ اما در واقع از رهبران اینها اعلام رضایت کرده و عملا آنها را تأیید می نمود. [23]

نیایش های عارفانه
امام سـجاد عـلیه السـّلام در عصری که دشمنان، محراب را با خون اولیای خدا گلگون می ساختند و حقگویان برخاسته از محراب را مورد سخت ترین آزارها قرار می دادند، از محراب نیایش، مکتبی سـرشار از آمـوزش و پرورش پدیـد آورد و نجواهای پنهانیش را رساتر از هر فریاد به گوش غفلت زدگان و راه گم کردکان زمانش و نیز فرزندان آینده اسـلام رساند.

امام عـلی بن الحسین علیهما السّلام چنان در این میدان می کوشید که وقتی فاطمه، دختر امیر المؤمنین علیه السّلام آن تـلاش طاقت فرسا و آن عـبادت بی وقفه را در فرزند برادرش مشاهده کرد، بر سلامتی او بیمناک شد و از«جابر بن عبد اللّه» یاری خواست تـا شـاید امام سجاد علیه السّلام را از آن همه زحمت و مرارت کـه در مـسیر عـبادت به خویش روا می داشت، بازدارد. [24]

استفاده از این روش برای پاسداری از فرهنگ عاشورایی اسـلام، حکایت از بـصیرت عمیق و بینش زمان شناسانه آن حضرت دارد. دعاهای حضرت سید الساجدین علیه السّلام که در مجموعه های ارزشمندی

همچون: صحیفه سجادیه، مناجات خمسة عشر، دعای ابو حـمزه ثـمالی، نیایش های روزانه و.. . گـرد آمـده اسـت، دل هرشنونده عارف و اندیشمندی را می لرزاند و توجه بـه مـعانی بلند و باشکوه آن، تشنگان وادی کمال و معرفت را سیراب می سازد. در لابلای این عبارات وحی گونه، فلسفه قیام حسینی تـبیین مـی گردد و انسان نیایش گر ناخواسته از حالت انزوا و خمودی بـه صحنه مبارزه با طـاغوت و سـتمگران سوق داده شده، راه عزّت حقیقی به وی نـشان داده می شود.

مهم ترین نـکته ای که در نیایش های امام سجاد علیه السّلام جلب توجه می کند، اهتمام آن حضرت به صلوات بر محمد و آل اوسـت کـه بیش از تمام دعاها در صحیفه سجادیه تـکرار می شود، به گـونه ای کـه اکثر موارد، در صدر و ذیـل یـا متن دعا، بارها این دعای مـستجاب و والاقـدر بیان می شود و دیگر حاجات و نیازها در جوار آن درخواست می گردد. اهتمام حضرت به این ذکر شریف با تـوجه به عـصری که مبارزه با اهل بیت عـلیهم السـّلام و یاران آن در رأس بـرنامه های حـکومت اموی بوده است، و حتی لعـن و سبّ امام علی علیه السّلام و خاندانش همچنان ترویج می شده، شایان دقت است. همچنین نمایاندن عظمت اهل بیت علیهم السـّلام، ارزش مـحبت و توسل به آنان در آن دوران، نوعی مبارزه بـا دشـمنان و مـخالفین اهـل بـیت علیهم السّلام بـه شـمار می آید.

امام سجاد علیه السّلام با آگاهی دقیق از شرایط و زمانی که در آن می زیست، برای هدایت و ارشاد عموم اقدام کرد و در ایـن راسـتا از سـنگر پر صلابت دعا برای بیان معارف ناب اسلام و عـقاید خـود بـهره گـرفت. آری، کتیبه امام عـلیه السـّلام عرفان گشود و جانها را جرعه نوش«صحیفه سجّادیه»اش نمود.

تربیت مجاهدانه
یکی از شیوه های بصیرت آفرینی امام سجاد علیه السّلام، پرورش و تربیت انسان های مستعد و بصیر در میدان فتنه بود. شاگردانی که چشمه فیضشان، دامن طبیعت را طراوت و جامعه خشک و بی حاصل آن روز را ثمر بخشید. افرادی که هریک مشعل دار هدایت جامعه بـوده و افکار صحیح و ناب و ایده های امام علیه السّلام را در بین مردم می گستراندند. شیخ طوسی رحمه اللّه در حدود 710 نفر از یاران و شاگردان آن حضرت را فهرست کرده است که بیش تر آنان از امام سجاد علیه السّلام بهره های علمی برده و روایت نـقل کـرده اند: سعید بن جبیر، ابو حمزه ثمالی، ابان بن تغلب، بشر بن غالب اسدی، جابر بن عبد اللّه انصاری، حسن بن محمد بن حنفیه، سلیم بن قیس هلالی، ابو الاسود دوئلی، فرزدق شاعر و.. . از جمله معروف ترین شاگردان و یاران امام سجاد علیه السّلام می باشند که در بصیرت بخشی بـه جـامعه آن روز نقش مهمی ایفا نمودند.

حضرت با اقدام به خرید بردگان و سپس تعلیم و تربیت آنان در مکتب فضایل و کمالات علمی و عملی خود و آزاد کردن آنها در مناسبتهای مذهبی، به ویژه در شب عـید فـطر، تربیتی مجاهدانه را شروع نمود، تا آنجا که آمـار آزادشـدگان توسط امام سجاد علیه السّلام را تا چهار هزار برده نقل کرده اند. [25]

همچنین امام در مدینه، با تربیت طبقه موالی(عده ای از ایرانیان که به عراق آمده و در آنجا با تشیع آشنا شده بودند)می کوشید تا اسلام صحیح و سـلیم را بـه آنان منتقل نماید.

برخورد قاطعانه
یکی از شورانگیزترین بـخش های زندگی امـامان علیهم السّلام، برخورد با پشتوانه های فکری فتنه می باشد. آنها که فکر و ذهن مردم را به سود قدرت های جور جهت می دادند و زمینه فکری و ذهنی را برای پذیـرش حکومت آنـان فراهم می کردند. نمونه این گونه برخورد در زندگانی سیاسی امام چهارم علیه السّلام، برخورد شدید آن حضرت با«محمد بن مسلم زهری» [26]محدّث درباری است.

امام سجاد علیه السّلام با توجه به سوابق سیاه زهری، نامه تند و کوبنده و در عین حال خیرخواهانه و بصیرت آفرینی بـه وی نـوشت که بخشی از تـرجمه آن را به تدبر می نشینیم:

«خدا ما و تو را از فتنه ها نگاه دارد و تو را از آتش دوزخ حفظ کند. تو در حالتی قرار گرفته ای که هرکس این حالت تو را بـشناسد، شایسته است به حال تو ترحم کند. نعمتهای گوناگون خدا بر تو سنگینی کرده است. خداوند بـدن تـو را سـالم و عمرت را طولانی کرده و حامل علوم قرآن، فقیه، آشنا به احکام دین و عارف به سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله قرار داده، پس حـجت او بـر تو تمام گشته است…. خداوند در برابر این نعمتها شکر آنها را بر تو واجب کرده و تو را بـه ایـن وسـیله آزمایش کرده است.. . ببین فردا که در پیشگاه خدا ایستادی و خداوند از تو پرسید که نعمتهای او را چگونه شـکر کردی و در برابر حجت های او چگونه به وظایف خود عمل نمودی، وضع تو چگونه خواهد بود؟ گمان نکن که خداوند عذر تو را خواهد پذیرفت و از تقصیرت در خواهد گذشت، هرگز! خداوند در کتاب خود از علما پیمان گرفته است که حقایق را برای مردم بیان کنند، آنجا که فرموده است:

«لتبیّننّه للنـّاس و لا تکتمونه؛ کتاب آسـمانی را برای مردم بیان کنید و کتمان نکنید».

بدان! کم ترین چیزی که کتمان کردی و سبک ترین چیزی که بر دوش گرفتی، این است که وحشت ستمگر را به آرامش تبدیل کردی؛ چون به او نزدیک شدی و هربار تو را دعوت کرد، اجابت نمودی و راه گـمراهی را بـرای او هموار ساختی. چقدر می ترسم که بر اثر گناهانت، فردا جایگاهت با خیانتکاران یکی باشد و به خاطر آنچه به ازای همکاری با ستمگران به چنگ آورده ای، بازخواست شوی. چیزهایی را که حقّ تو نبود، وقتی به تو دادند، گرفتی و به شخصی نـزدیک شـدی کـه هیچ حقی را به کسی بازنگردانده اسـت و هـنگامی کـه او تو را به خود نزدیک کرد، هیچ باطلی را برطرف نکرد و کسی را که دشمن خدا است، به دوستی برگزیدی. آیا چنین نبود وقتی او تو را دعوت کرد و مقرّب خـود ساخت، مگر نـمی بینی کـه تو را دعوت به همکاری با خود می کنند و استوانه آسیاب سـتمگری خـویش قرار می دهند و تو را پلی قرار داده اند که از روی آن به سوی کارهای خلافشان عبور می کنند و نردبانی ساخته اند که از آن به بام گمراهی و ضـلالتشان بالا می روند؟

… آنچه بـه تـو داده اند، در مقابل آنچه که از تو گرفته اند، چقدر ناچیز و کم ارزش است! اینک ببین چـقدر اندک است آنچه از دنیا برای تو آباد کرده اند و چقدر زیاد است آنچه از آخرتت خراب کرده اند! بنگر چه می کنی و مراقب خویشتن باش و بـدان کـه دیـگری مواظب تو نخواهد بود. نفس خود را همچون یک شخص مسئول، مورد محاسبه قرار بده.. . گمان نـکن کـه من می خواستم تو را سرزنش و نکوهش کنم، نه، خواستم خداوند اشتباهات گذشته تو را جبران کند و دین از دست رفته ات را به تـو بـازگرداند و در ایـن کار، سخن خدا را یاد کردم که فرمود: «و ذکّر فإنّ الذّکری تنفع المؤمنین؛ «تذکر بده؛ زیرا تذکر بـرای مـؤمنان سودمند است».[27]

… وقتی دنـیا در مثل تو با این سنّ زیاد و علم فراوان و نزدیکی اجل اثر بگذارد و علاقمند به آن باشی، چطور می تواند کـسی کـه جـوان است و اطلاعی ندارد و بینش مختصری دارد و دارای خرد نیست، سالم بماند؟

«إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون».[28]

… دقت کن که چگونه سـپاسگزار مربی و مـنعم خود هستی که از کوچکی تا بزرگی تو را مشمول نعمت خود قرار داده و چگونه بزرگ می داری کـسی را کـه بـه وسیله دین خود تو را بین مردم شخصیت داده؟ این است سپاسگزاری تو در مقابل مأموریتی که داری؟!بیم آن دارم کـه چون آنها باشی که در این آیه می فرماید:

أضاعوا الصّلاة و اتّبعوا الشّهوات فسوف یلقون غیّا؛ آن گاه، پس از آنان جانشینانی به جـای مـاندند که نـماز را تباه ساخته و از هوسها پیروی کردند، و به زودی[سزای] گمراهی[خود]را خواهند دید»[29]

تو را مأمور به انجام دستورات قرآن نموده و عـلم خـود را به تو سپرده؛ ولی آن را ضایع کرده ای. خدا را سپاسگزارم که مرا از گرفتاری های تو سالم نگه داشـته است. و السلام. »

پی نوشت ها:

[1] شیخ صدوق، علل الشرایع، انتشارات مکتبة الداوری، ج 1، ص 332.

[2] امام صادق علیه السّلام فرمودند:«ارتدّ النّاس بـعد الحسین عـلیه السـّلام إلاّ ثلاثة:أبو خالد الکابلیّ، یحیی بن امّ الطّویل و جبیر بن مطعم؛ پس از شهادت امام حسین علیه السّلام مردم از اطـراف خـاندان پیـامبر صلّی اللّه علیه و اله پراکنده شدند، جز سه نفر: ابو خالد کابلی، یحیی بن ام الطویل و جبیر بن مطعم. »(بحارالانوار، علامه مـجلسی، مؤسسة الوفـا، بیروت، 4041 ق، ج 64، ص 441.

امام سجاد علیه السّلام فرمودند:«در مکه و مدینه بیست مرد وجود ندارند که ما را دوسـت داشـته بـاشند؟» همان، ص 341.

[3] سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، به نقل از: تایخ تمدن اسـلام، ترجمه عـلی جواهرکلام، امیر کبیر، تهران، ج 4، ص 100.

[4] همان، به نقل از: الکامل فی التـاریخ، ابن اثـیر، دار صـادر، بیروت، 9931 ق، ج 4، ص 250.

[5] همان، به نقل از: مروج الذهب و معادن الجواهر، مسعودی، دار الاندلس، بیروت، ج 3، ص 19.

[6] همان، به نقل از: الکامل فـی التـاریخ، ابن اثـیر، ج 4، ص 953.

[7] همان، ص 573.

[8] همان، به نـقل از: مـروج الذهب و معادن الجواهر، مسعودی، دار الانـدلس، بیروت، ج 3، ص 661 و 761.

[9] مجلسی، بحارالانوار، ج 54، ص 651

[10] همان، ص 831.

[11] همان

[12] همان، ص 931.

[13] همان، ص 410.

[14] طوسی، أمالی، ص 745.

[15] سید بن طاووس، لهوف، ص 830.

[16] مجلسی، بحارالانوار، ج 54، ص 211؛ اعیان الشیعه، سید حسین بروجردی، ج 1، ص 316؛ حیاة الامام زین العابدین، ص 761-861؛ نفس المهموم، شیخ عباس قمی، ص 712؛ اللهوف، سید بن طاووس، ص 751-951؛ مقتل ابی مخنف، ص 99.

[17] همان.

[18] مجلسی، بحارالانوار، ج 54، ص 621.

[19] همان، ص 721.

[20] تحف العقول، حسین بن علی بن شـعبه، نشر جامعه مـدرسین، قم، 4041 ق، چاپ دوم، ص 252.

[21] همان، ص 252.

[22] تاریخ خلفا، ج 2، ص 816.

[23] مجلسی، بحارالانوار، ج 54، ص 530.

[24] همان، ج 64، ص 60.

[25] کشف الغمة فی معرفة الائمة، علی بن عیسی، ملقب به بها الدین اربلی(م 396 ق)، ج 2، ص 77.

[26] زهری یکی از تابعان و فـقیهان عصر امام سجاد علیه السـّلام و از مـحدّثان بزرگ مدینه بود؛ اما خلفای بنی امیه به منظور بهره برداری از شهرت او در جهت مشروعیت بخشیدن به حکومت خویش، او را به دیار خویش جذب کردند و او به منظور برخورداری از ثروت و رفاه دربار بنی امیه، از همنشینان عبد الملک بن مـروان و بعد از او از مقربان دربار فرزندان وی گردید. هشام بن عبد الملک او را معلم فرزندان خود قرار داد و او تا آخر عمر این سمت را به عهده داشت. او که کاملا به دربار بنی امیه وابسته شده بود، احادیثی به نفع آنها جعل یـا تـحریف می کرد. (ر. ک: سفینة البحار، حاج شیخ عباس قمی، ج 1، ص 375، «ماده زهر»).

[27] ذاریات، 55

[28] بقره، 156.

[29] مریم، 95.
  

https://hawzah.net/fa/Article/View/94090