نورفشان

نگاهی به: مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه(1)
 
 
 
 
 
منبع : مجله معرفت، شماره 57 , ابرهیمی فر، علی اصغر
Normal0falsefalsefalseEN-USX-NONEAR-SAMicrosoftInternetExplorer4مقدمه
صحیفه سجادیه میراث گران بهای بر جای مانده از چهارمین پیشوای معصوم شیعیان امام علی بن الحسین علیه السلام است. این کتاب شریف، گنجینه ای بدیع و ثروتی تمام ناشدنی است. حقیقت آن تحفه ای است الهی که بر قلب عزیزترین انسان ها جاری شده است. جامع و کامل است و از منبعی سر چشمه می گیرد که مصون از هر گونه اشتباه و خطا است. زبان این کتاب شریف زبان نیایش است و به گونه ای عرضه شده است که هر خواننده به فراخور فهم و دانش خود از آن بهره می گیرد.

اندیشمندان شیعی درباره صحیفه سجادیه تحقیقات زیادی در قالب شرح و ترجمه نگاشته اند و میراث علمی گران بهایی به یادگار گذاشته اند که با این تلاش ها مقداری از راه را هموار نمودهاند؛ ولی اکثر این مطالعات بر اساس دقت های ادبی و شرح و توضیح واژه ها در عرصه های مختلف صورت گرفته است، نظیر شرح “ریاض السالکین"، که در هفت جلد نگاشته شده است و یکی از شرح های معتبر و مهم صحیفه به شمار می آید. ولی بیش تر به جهات ادبی و شرح و توضیح واژه ها از نگاه اعتقادی و اخلاقی پرداخته است.

بنابراین، ناگفته پیداست که اولا،ً تحقیقات ارزشمند علمای سلف درباره صحیفه سجادیه، بیش تر در قالب شرح و توضیح لغات و جملات بوده و در آنها کم تر به تجزیه و تحلیل تربیتی مطالب پرداخته شده است.

ثانیا، با وجود ابعاد تربیتی که صحیفه سجادیه دارد، حتی آن دسته از شرح هایی که به طور تحلیلی به شرح و تفسیر صحیفه سجادیه پرداخته اند، با یک دید تربیتی، به تجزیه و تحلیل دعاهای صحیفه نپرداخته اند.

ثالثا، علاوه برخلاء موجود در پژوهش های پیشین، نیازهای فعلی مربیان و جوامع شیعی در برخورداری از اندیشه های تربیتی امام سجاد علیه السلام توجیه گر ضرورت بررسی و اصطیاد برخی از عناصر نظام تربیتی آن است. این مقاله مروری کوتاه بر یافته های یادشده در زمینه های مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه است.

مبانی تربیتی در صحیفه سجادیه
مبانی عبارت از: یک سری ویژگی ها و صفات (منفی و مثبت) انسانی که در همه انسان ها وجود دارند و اصول تربیتی بر آن ها مبتنی می باشند.

با مروری بر صحیفه سجادیه به نکاتی بر می خوریم که گرچه به شکل دعا از سوی امام بزرگوار به ما رسیده است، ولی به روشنی ویژگی انسان را تبیین نموده و اساس و مبنای اصول تربیتی را ارائه می دهد. با پی جویی دعاهای صحیفه سجادیه، به کشف و بررسی مهم ترین مبانی تربیتی صحیفه سجادیه از جمله “خود دوستی"، “خدا دوستی"، “کمال خواهی"، “میل به جاودانگی"، “خوف و رجا"، “غفلت"، “دنیا دوستی” و “اختیار"، دست یافتیم. در این مقال، به برخی از مبانی تربیتی اشاره می شود.

خود دوستی (حب ذات)
بر اساس این ویژگی مهم، انسان قبل از هر چیز و هر کس، بیش تر به خود علاقه مند بوده و فطرتا عاشق خود می باشد و تمام محبت ها و عشق و علاقه هایش به دیگران از محبت به خودش سرچشمه می گیرد. حتی گرایش و محبتی که به خدا دارد از خود دوستی مایه می گیرد. حب ذات اگر کنترل نشود و در جهت صحیح و درستی هدایت نشود، انسان را به نابودی می کشاند.

گرچه عنوان دقیق “حب ذات” یا خود دوستی مستقیما در صحیفه سجادیه نیامده است، ولی جلوه هایی از آن به صورت های مختلف در بعضی از دعاها مشاهده می شود. از جمله دعای هفتم صحیفه است که حضرت به هنگام کار دشوار و دل آزار یا پیشامدهای سخت یا غم و اندوه، آن را چنین می خواند:

ای آن که گره های ناگوارایی ها به وسیله او باز می گردد، و ای آن که تندی سختی ها به او شکسته می شود، و ای آن که رهایی یافتن از گرفتاری ها و رفتن به سوی آسایش فراخی، از او درخواست می گردد.(2)

همچنین دعاهایی که امام علیه السلام در آن درخواست رفع فقر و تنگدستی و در مواردی درخواست هایی در مورد سعادت، کمال، قدرت، نعمت و… از خداوند دارد، همه ناشی از خود دوستی است و این که انسان همیشه به دنبال خوبی هاست و از ناراحتی ها و سختی ها گریزان است، پس این ویژگی امری فطری است و به خودی خود، مطلوب است.

بنابراین، یکی از مهم ترین ویژگی های انسان که منشأ بروز رفتارهای انسان می شود، خود دوستی است. خود دوستی غریزه ای است که اگر به آن توجه شود و در مسیر صحیحی قرار داده شود، منشأ عزت خواهی، کمال خواهی، سعادت و… می شود. اما اگر غریزه خود دوستی به انحراف کشانده شود، روح استکبار و طغیان و سرکشی بر انسان چیره می شود و منشأ رفتارهای ناپسندی از قبیل خودپرستی، عجب و غرور، حرص می شود.

خداخواهی و خداجویی
این ویژگی در فطرت همه انسان ها نهفته است. انسان ها حتی کسانی که در پیدا کردن مصداق حقیقی خداوند به اشتباه و انحراف رفته اند همیشه به سراغ خدا و پرستش اویند.

حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه در نخستین دعا بیانی دارد که به فطرت خداجوی انسان اشاره می کند:

به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این که از روی مثال و نمونه ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود بر انگیخت.(3)

امام علیه السلام در دعاهای بیست، بیست و یک، بیست و هشت، پنجاه و دعاهای بسیار دیگر،(4) بیاناتی دارند که اشاره به خدا خواهی و خدا جویی انسان به هنگام اضطرار و تنگناها دارد. ایشان در یکی از این دعاها به خداوند عرضه می دارد:

بار خدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به (کمک و یاری) تو (بر دشمن) حمله آورم، و هنگام نیازمندی از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا ذلت و خواری) به درگاه تو زاری کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنی برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زاری کردن پیش غیر خود آزمایش مفرما.(5)

هدف امام علیه السلام از طرح مفهوم خدا خواهی، که از مبانی تربیتی در اسلام به حساب می آید، توجه دادن انسان ها به فطرت خداجویشان است، این گرایش، از طریق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهای وی تأثیرگذار است. انسان خداجو به خاطر فطرت خدا خواهی اش همیشه خدا را در نظر دارد و در اثر همین توجه، آلوده به گناه و معصیت خدا نمی شود و رفتارهایش با نیت خالص و در جهت تقرب به خدا انجام می پذیرد.

دنیا دوستی
یکی دیگر از ویژگی های انسان دنیادوستی است. علت این که انسان زندگی دنیا را دوست دارد، علاقه به جاودانگی و نیز علت دیگر، نقد بودن و مشهود بودن کارآیی های دنیا در گستره زندگی انسان و بر آوردن نیازهای او است. آن چه از برخی از فرازهای صحیفه به دست می آید، این است که دنیا و مادیات نباید به صورت ایده آل و کمال مطلوب درآید، محبتی که مذموم است این گونه محبت است.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، بیانات فراوانی در مورد نگرش به دنیا دارد که از مجموع آنها دو نوع نگرش به دست می آید: نخست مذمت دنیا دوستی، به خاطر زیان های آن، نظیر:

و دوستی دنیای پست را که از آنچه (سعادت و نیکبختی که) نزد تو است منع می نماید، و از طلبیدن وسیله و دست آویز به سوی تو باز می دارد، و از تقرب و نزدیک شدن به (طاعت) تو غافل و بی خبر می گرداند، از دلم برکن.(6)

در این فراز امام علیه السلام به یکی از مهم ترین زیان های دنیادوستی که همان جلوگیری از تقرب به خداست، اشاره می کند و از این جهت دنیا دوستی را مورد مذمت قرار می دهد.

نگرش دوم، درخواست دنیا برای عبادت و بندگی خدا، حضرت امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

و مرا از کسب و روزی به دست آوردن با رنج بی نیاز کن، و بی حساب روزی ده، تا از عبادت و بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم، و زیر بار سنگینی زیان ها و بدی عواقب کسب نروم.(7)

بنابراین ویژگی دنیادوستی با نگرش های مختلف آن، نظیر نگرش مستقل به دنیا یا مقدمه بودن دنیا برای آخرت، از آنجا که منشأ رفتارهایی در انسان می شود از قبیل: حرص و آز، در صورت نگرش مستقل به دنیا داشتن و زهد، تلاش برای آباد ساختن آخرت، در صورت نگرش مقدمه بودن دنیا برای آخرت. از این ویژگی انسان به عنوان یک مبنای تربیتی در صحیفه سجادیه بحث می شود.

غفلت
یکی دیگر از خصلت هایی که دامن گیر انسان است، غفلت و فراموشی است. انسان ذاتا به گونه ای است که در اثر توجه بیش از حد به اموری از دیگر امور و شئونات باز می ماند و غافل می شود. این خصلت اگر چه در مواردی شاید تا حدی به نفع او باشد، ولی متأسفانه در بسیاری موارد وجود این ویژگی در انسان موجب انحرافات و از دست دادن فرصت ها و سقوط و هلاکت او می شود. تا حدی که انسان خدا و خویشتن و اهداف عالیه خویش را فراموش می کند. برای این که دنیا و زیبایی های فریبنده آن، او را مدهوش می کند و قدرت درک و تشخیص را از او می گیرد. برای دفع این آسیب و نجات انسان از دام غفلت، در نظام تربیتی صحیفه سجادیه تدابیری اندیشیده شده است.

حضرت امام سجاد علیه السلام در دعاهای فراوان و با بیانات مختلف به این ویژگی انسان پرداخته و با بیان موارد و مصادیق غفلت، انسان های غفلت زده را بیدار می کند. امام علیه السلام موارد غفلت را بدین صورت بیان می کند: غفلت از خود، غفلت از انجام وظایف و واجبات الهی، غفلت از عالم پس از مرگ، غفلت از وعید، غفلت از نعمت ها و از همه مهم تر غفلت از خداست. در این زمینه می فرماید: و ما را از جانب خود به غفلت و نادانی گرفتار مکن؛ چون ما به سوی تو خواهان و از گناهان توبه کننده ایم.(8)

با توجه به آنچه گفته شد، امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه یکی از ویژگی ها و صفات مذموم انسان را غفلت معرفی می کند. از آنجا که غفلت منشأ امور ناپسندی نظیر خود فراموشی، خدا فراموشی می شود، لذا به عنوان یکی از مبانی تربیت در نظام تربیتی صحیفه مورد تأکید و بحث قرار گرفته است.

اصول تربیتی در صحیفه سجادیه
اصول، مجموعه قواعدی است که با نظر به قانونمندی های مربوط به ویژگی های عمومی انسان (مبانی تربیت) اعتبار شده و به عنوان راهنمای عمل، تدابیر تربیتی را هدایت می کنند. بنابراین، در این نگاه اصول مبتنی بر مبانی هستند.(9)

با بررسی دعاهای صحیفه سجادیه، به برخی از مهم ترین اصول تربیتی نظیر: تقوی، توکل، زهد، ایجاد انگیزش، کنترل و هدایت، و اصل لزوم عمل می رسیم، که امام سجاد علیه السلام از آن ها جهت اصلاح وتربیت انسان ها بهره می برند. شرح برخی از این اصول عبارتند از:

اصل کنترل و هدایت
این اصل مبتنی بر مبانی چندی از جمله: خداجویی، خود دوستی و جاودان خواهی می باشد. با استفاده از این اصل، انسان باید بر اساس مبنای خدا جویی به سوی توحید و یکتاپرستی هدایت شود و بر اساس مبنای خود دوستی محب و مطیع خدا شود و بستری برای رسیدن به کمال و قرب به خدا برایش فراهم گردد. حضرت امام سجاد علیه السلام در دعای بیست صحیفه سجادیه با آوردن نمونه ای از خود دوستی، در مورد کنترل آن می فرماید:

و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سر فراز مفرما جز آن که پیش نفسم مانند آن پست نمایی، و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آن که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری.(10)

امام علیه السلام در این فراز به نمونه هایی از خود دوستی و روش کنترل آنها اشاره می کنند. اگر چنانچه این مصادیق خود دوستی کنترل نشوند، سبب بروز خصلت های زشت خودخواهی، خودپسندی و خود محوری می شود.

بر اساس مبنای جاودان خواهی، انسان باید دنیا را پایان زندگی نپندارد بلکه آن را مقدمه برای حیات جاودان به حساب آورد. بینشی که امام علیه السلام در صحیفه سجادیه به آن اشاره کرده، این است که انسان بیش از حد لازم، دل به دنیا نمی بندد و آنجا که لازم باشد از دنیا دل می کند. حضرت امام سجاد علیه السلام می فرماید:

و تا هنگامی که عمرم در فرمانبری تو به کار رود عمر ده، و هر گاه عمرم چراگاه شیطان شود مرا بمیران پیش از آن که دشمنی سخت تو به من رو آورد، یا خشمت بر من استوار گردد.(11)

در این فراز نگرش امام علیه السلام نسبت به بقا در دنیا به روشنی بیان شده است. حضرت بقا را در راستای خداخواهی می خواهد و آن را به عنوان وسیله ای برای رسیدن به مقصد، که همان مقام قرب الهی است، می خواهد.

اصل تقوا
این اصل بیش تر مبتنی بر مبنای خوف و بیم در انسان است و برای آن است که ترسیدن ها و نگرانی های فطری انسان، کنترل شده و اموری مثبت و مطلوب باشد. به این معنی که اگر قرار است انسان از اموری نگران باشد، باید این ترس فقط از خدا باشد، چرا که ترس های دیگر کاذب و بیهوده است. ترس از خدا یا تقوا و در نتیجه، پرهیز از گناه، از مهم ترین اصول تربیتی در صحیفه سجادیه است.

حضرت امام سجاد علیه السلام در موارد مختلف به این اصل مهم اشاره می کنند و از خدای بزرگ درخواست می کنند:

و پرهیزکاری را به من الهام نما.(12)

و شعار دلم را بپرهیزکاری از خود بنما.(13)

و تقوا و ترس از کیفر خود را از دنیا توشه ام قرار ده.(14)

درخواست های مکرر امام علیه السلام در این دعاها و موارد دیگر مبنی بر توفیق و الهام تقوا، نشان دهنده اهمیت این اصل تربیتی در نظام تربیتی صحیفه سجادیه است.

تقوا دارای آثار تربیتی فراوانی است. مهم ترین آنها حفظ و نگهداری انسان از گناه، لغزش و خطاهاست. حضرت امام سجاد علیه السلام در این زمینه از خدای متعال می خواهد:

و به ترس از تو از گناهان و لغزشها و نادرستیها نگاه داشته شده.(15)

اصل تذکر
اصل تذکر مبتنی بر مبنای تربیتی غفلت است. بنابر این اصل، باید انسان را از خواب غفلت بیدار نمود و آن چه را که دانستنش برای او لازم است، به او فهماند و در موارد مختلف به او تذکر داد و یادآوری کرد تا از عواقب شوم غفلت رهایی یابد. بنابراین، امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه که سراسر ذکر و یاد خداست، با دعاهای گوناگون نظیر دعا به هنگام صبح و شام، دعا به هنگام بیماری، دعا به هنگام دفع بلاها و سختی ها و… انسان را هماره متوجه خدا می کند و بدین وسیله، غفلت را از وی می زداید.

همچنین امام علیه السلام در دعای هشتم “پناه بردن به خدا"،دعای دوازدهم “اقرار به گناه"، دعای سی و نهم “طلب عفو"، و دعاهای دیگر ضمن اشاره به ویژگی غفلت در انسان، راه غفلت زدایی را ذکر و یاد خدا بیان می کند و می فرماید:

و مرا در اوقات فراموشی (پیروی از نفس) بیاد خود آگاه ساز.(16)

و دلهای ما را بیاد خود از هر یادی بکار آر.(17)

حضرت امام سجاد علیه السلام نقش و آثار مهم ذکر را در صحیفه سجادیه چنین بیان می فرمایند:

1. یاد خدا مایه شرافت انسان است؛

2. یاد خدا مانع از رذایلی است که شیطان در دل انسان می افکند؛

3. یاد خدا موجب سلامت قلب می شود.

4. یاد خدا انسان را از غفلت زدگی باز می دارد.

با آگاهانیدن تو مرا، از غفلت و فراموشی خویشتن آگاه شدم.(18)

اصل زهد
این اصل مبتنی بر مبنای دنیا دوستی است. بنابر این اصل، در نظام تربیتی صحیفه سجادیه باید این نوع محبت به دنیا از دل انسان رخت بر بسته و زهد و گریز از دنیا آن هم در حد معقول و پسندیده جای آن را بگیرد. به صورتی که دنیا را صرفا وسیله و ابزاری بیش نداند. برای جلوگیری از ابتلا به گرایش افراطی در دنیادوستی، امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه پیشنهاد می دهد که انسان ها"زهد"پیشه کنندو همان راازخدای خوددرخواست می کند:

و روزیم کن آسایش در زهد و دوری از دنیا را.(19)

امام علیه السلام در این فراز آسایش و راحتی را در زهد و دوری از دنیا بیان می فرماید و از خدا درخواست زهد می کند. در فرازی دیگر، در مورد نشانه های انسان زاهد می فرماید:

و مرا در هر حال به ستایش و نیایش و سپاس گزاریت برگمار تا به آنچه از دنیا به من داده ای شاد نگردم، و به آنچه مرا از آن باز داشت های اندوه گین نشوم.(20)

بر اساس بیان امام علیه السلام ، زاهد کسی است که این دو نشانه را دارا باشد:

1. به دنبال آنچه از دنیا به او داده می شود، شاد نگردد.

2 در پی آنچه از دنیا از وی بازداشته می شود، ناراحت نشود.

خلاصه آن که نقطه شروع تمام بدبختی ها و شقاوت ها در انسان از همین حب دنیا است و اصل تربیتی زهد، که در صحیفه سجادیه بسیار روی آن تکیه شده است، به معنای دوری از تعلقات دنیا و اسیر آن نبودن و آزادی از هر چیزی است که بخواهد در انسان چنان تعلق خاطری ایجاد کند که او را از خدا و یاد خدا و آخرت جدا و غافل سازد.

روش های تربیتی در صحیفه سجادیه
روش های تربیتی حالت رفتاری و جزیی دارند که در مقام عمل نسبت به مبانی و اصول، کاربردی تر هستند و یا حد فاصل مبانی و اصول از یک سو و اهداف از سوی دیگرند و مبتنی بر اصول هستند.

روش های تربیتی صحیفه، به روش های شناختی، گرایشی و رفتاری تقسیم می شوند. اجمالاً با پی جویی و تحقیق در دعاها و فرازهای صحیفه سجادیه، روش های تربیتی از قبیل ذکر خدا، توبه، کم شمردن خوبی ها و زیاد شمردن بدی ها، یادآوری نعمت ها، احترام و تکریم، رفق و مدارا و احسان در برابر بدی ملاحظه می شود. توضیح برخی از این روش ها عبارتند از:

1. روش شناختی
این دسته از روش ها مرتبط به بُعد شناختی انسان می شود. نقش این دسته از روش های تربیتی ارائه بینش و شناخت صحیح به انسان است تا از خطاها و اشتباهات وی جلوگیری کند. روش های تربیتی، که در این دسته مورد بررسی قرار می گیرد، عبارتند از:

الف. روش اعطای بینش که خود سه قسم می باشد:

1. بینش درمورد دنیا.

2. بینش درمورد حقیقت انسان.

3. بینش در مورد مرگ و معاد.

ب روش یاد خدا.

بینش در مورد دنیا: برخی افراد با بینشی مادی به دنیا می نگرند و گمان می کنند که جز زندگی دنیا که در آن زنده می شوند و می میرند زندگی دیگری وجود ندارد؛(21) از منظر دینی با چنین دیدی به دنیا نگریستن خطایی است که خطاهای فراوان دیگری در اعمال و رفتار انسان به دنبال خواهد داشت. پوچ انگاری دنیا و زندگی در آن، که به نوبه خود آثار بسیار سویی در اعمال و رفتار انسان می گذارد، از جمله این خطاهاست. نگریستن به دنیا با چنین دیدی انسان را به ناامیدی و یأس می کشاند، و در نتیجه، قدرت تفکر و اندیشیدن در مورد خویش، و جبران اشتباهات را از انسان می گیرد.

نظام تربیتی صحیفه برای آن که از چنین بینش غلطی جلوگیری کند، با ارائه بینش صحیح به اصلاح رفتارهای انسان می پردازد. در صحیفه سجادیه، زندگی انسان منحصر به زندگی دنیا نمی شود، بلکه در ورای آن، یک زندگی جاودانه برای انسان وجود دارد که رابطه آن دو، رابطه راه و مقصد است یا رابطه وسیله و هدف. با چنین بینشی زندگی دنیا هدف دار می شود و از یک رنگی و یک نواختی خارج می شود. بنابراین، انسان باید با سعی و تلاش روز افزون در دنیا، آخرت خویش را آباد سازد.

حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه درباره دنیا می فرماید: آنچه از کالای دنیای نابود شدنی از من گرفتی پس (عوض و به جای) آن را در گنجینه های خود (در آخرت) که همیشگی است برایم اندوخته نما و آنچه از مال و دارایی دنیا که به من ارزانی داشته ای، و آنچه از کالای آن که برای من پیش انداخته ای وسیله رسیدن به جوار (رحمت) خود و پیوستن به قرب خویش گردان.(22)

حضرت امام سجاد علیه السلام در دعای فوق با بیان این که زندگی دنیا، فانی است و ورای دنیا آخرتی است که مقصود اصلی است و انسان باید برای آخرت تلاش بکند تا بتواند به مقام قرب الهی نایل آید، به ارائه بینش صحیح نسبت به دنیا پرداخته است.

در نظام تربیتی صحیفه، دنیا گذرگاه و وسیله ای برای رسیدن به مقصد است. لذا امام سجاد علیه السلام پیرامون روزی دنیوی و در خواست آن از خدای بزرگ، به پیشگاهش عرضه می دارد:

و مرا از کسب و روزی بدست آوردن با رنج، بی نیاز کن، و بی حساب روزی ده، تا از عبادت و بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم.(23)

در این دعا امام علیه السلام دنیا را برای طاعت و بندگی خداوند می خواهد نه برای خود دنیا.

2. روش گرایشی
این دسته از روش ها مرتبط به بُعد گرایشی انسان می شود و نقش این دسته از روش های تربیتی هدایت و کنترل گرایش ها از انحراف است. روش های تربیتی که در صحیفه سجادیه در این زمینه مورد بررسی قرار می گیرد عبارتند از: روش توبه؛ روش کم شمردن خوبی ها و زیاد شمردن بدی ها؛ روش یادآوری نعمت ها.

روش توبه.یکی دیگر از روش های اصلاح و تربیت در صحیفه سجادیه، روش “توبه"(24) است. امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه در دعاهای فراوانی از جمله با اختصاص دادن دعای سی و یکم به “توبه” و دعاهای دیگر نظیردعای “طلب مغفرت"(25)، دعای “طلب عفو” (26) و دعای “پناه بردن به خدا"(27) به روش فوق اشاره دارد و در یک مورد به روشنی توبه را باعث صلاح و رفع فساد در انسان ها معرفی می کند، آنجا که می فرماید:

ای آن که اصلاح تباهی های ایشان را به وسیله توبه خواسته. (28)

توبه آن گونه که امام سجاد علیه السلام فرموده اند: نوعی توفیق الهی است(29) که انسان گناهکار به آن دست می یابد و از طریق آن، به مقام غفاریت حق تعالی پناه می برد و حالت استغفار و آمرزش واقعی را تحصیل می کند، و دل خود را تطهیر می کند(30) و بر ترک آنچه از او رفته است، عزم نموده و تلافی و تدارک تقصیر گذشته می کند و از دوری ساحت ربوبی به نزدیکی باز می آید. حضرت امام سجاد علیه السلام می فرماید:

بار خدایا به سوی تو، توبه و باز گشت می نماییم، توبه کسی که رجوع به گناهی را در دل نمی گذراند، و پس از توبه در گناهی باز نمی گردد، توبه خالصی که از شک و دو دلی پاکیزه باشد، پس آن را از ما قبول فرما، و از ما راضی و خوشنود شو، و ما را بر آن ثابت و پا بر جا گردان.(31)

اساسا ملاک تشریع توبه، در نظام تربیتی اسلام رهایی از هلاکت به سبب گناه و نجات از تباهی حاصل از معصیت است؛ زیرا توبه وسیله رستگاری و مقدمه دستیابی به سعادت است. به علاوه، توبه وسیله حفظ روح امیدواری در انسان است. چنان که امام علیه السلام می فرماید:

از تو نومید نمی شوم در حالی که درِ توبه و بازگشت به سوی خود را برویم گشودهای. (32)

مادامی که انسان روح نشاط و امید به نجات دارد، در راه تربیت خود عزم می نماید و جدیت به خرج می دهد، اما اگر روح یأس و ناامیدی بر او چیره شود و راه نجات و اصلاح و تربیت را بر خود بسته ببیند، در عمل به سستی وناتوانی وپستی کشیده می شود تا جایی که خود را تا مرز تباهی و هلاکت پیش می برد؛ وتنها راه درمان آدمی ازاین بیماری مهلک، توبه است.

بنابراین توبه به عنوان یک روش تربیتی با دمیدن روح امید در کالبد مأیوس و خسته انسان، انگیزه اصلاح رفتارها را در فرد ایجاد و تقویت می کند. پس روش تربیتی فوق از جهت ایجاد انگیزه اصلاح و تربیت در انسان، یک روش گرایشی به شمار می آید.

3. روش رفتاری
این دسته از روش ها نیز به بُعد رفتاری انسان مرتبط می شود و نقش این روش ها ارائه الگوهای رفتاری صحیح و مناسب است، تا انسان با عمل به این روش های رفتاری به اهداف مورد نظر مربی دست یابد.

این دسته از روش ها عبارتند از: روش نیکی در برابر بدی؛ روش رفق و مدارا با والدین و با همسایگان و روش تکریم و احترام.

از بین روش های رفتاری فوق برای نمونه به “روش نیکی در برابر بدی” می پردازیم

روش نیکی در برابر بدی: در تعلیم و تربیت، تنبیه و تشویق دو روش برای تربیت و اصلاح رفتارهای انسان به شمار می آیند. بدین صورت که خطاکاران را تنبیه، و افراد خوب را تشویق می نمایند. اسلام نیز هر دو روش را مجاز می داند و هر یک را در جای خودش مفید و لازم می شمارد. البته، تشویق همیشه بر تنبیه مقدم است، و مادام که از تشویق بتوان استفاده کرد، نباید به تهدید و تنبیه توسل جست.

حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه راه دیگری نیز برای اصلاح بدی ها معرفی نموده و آن عبارت است از “احسان در برابر بدی".

در فرازهای فراوانی از صحیفه سجادیه امام علیه السلام ، با توجه به اصل تکریم و احترام به شخصیت انسان ها سفارش می کند، با افرادی که خطاکار هستند با احسان و نیکی رفتار شود، به جهت این که انسان قابل احترام و دارای جایگاهی رفیع در بین سایر مخلوقات است. بنابراین، باید برخورد با آنها بر اساس احترام و تسامح و گذشت باشد. امام علیه السلام در این زمینه می فرماید:

بار خدایا مرا بر آن دار که بد کردارشان را به نیکی پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش در گذرم، و درباره همه ایشان خوش گمان باشم و با نیکویی همه آنها را سر پرستی نمایم و با پاکدامنی چشمم را از آنان بپوشانم، و با فروتنی با آنها نرم باشم، و با مهربانی بر گرفتارانشان رقت داشته دلجویی کنم، و در پنهانی و پشت سر، دوستی را برای آنان آشکار سازم و با پاکدامنی نعمت همیشگی را نزد ایشان دوست بدارم، و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می دانم درباره ایشان لازم دانم، و آنچه برای خواص و نزدیکان رعایت داشته در نظر دارم برای ایشان رعایت کنم.(33)

از دعاهای فوق استفاده می شود که راه تربیت و اصلاح بدی ها منحصر به تنبیه و کیفر نیست، بلکه به وسیله بخشش و احسان نیز می توان به اصلاح بدی ها پرداخت. چنان که انسان خطاکار از کیفر عبرت می گیرد و خطاهایش را ترک می کند، گاهی اوقات از احسان دیگران نیز فطرتش بیدار می شود و از کردار بد خود پشیمان می گردد و به راه حق می گراید. انسانی که به شخص خطاکار احسان می کند، برایش الگو می شود و درس نیکوکاری می دهد. بدین وسیله، وجدان او را بیدار و متأثر می سازد، به طوری که اظهار شرمساری می کند.

بنابراین، خود این احسان، به عنوان نوعی تنبیه محسوب می شود و طرف را به اظهار ندامت وادار مینماید.(34)

البته، به کار بردن این روش در همه جا و نسبت به هر کس و در هر شرایطی صحیح و مؤثر نیست بلکه اگر درست انجام نگیرد ممکن است آثار سویی به همراه داشته باشد. مربی باید موارد را خوب بررسی کند و هر جا که صلاح دانست از این روش استفاده کند.(35)

اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه
هدف در تعلیم و تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است که به طور آگاهانه، سودمند تشخیص داده شده است و برای تحقق آن، فعالیت های مناسب تربیتی انجام می گیرد. اهداف تربیتی صحیفه سجادیه،ا با ملاک و معیار قرار دادن خود انسان به اهداف غایی و واسطه ای و اهداف واسطه ای را به سه دسته کلی دیگر و هر یک از آن دسته ها به تقسیمات جزیی تر، تقسیم می شود. آنگاه با استفاده از فرازهای صحیفه سجادیه به بررسی و تحقیق در مورد هر یک از اهداف تربیتی فوق می پردازیم.

هدف نهایی
امام علیه السلام در سراسر صحیفه سجادیه، هدف نهایی تربیت را خدای متعال معرفی می کند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یکتا راهنمایی می کند. امام علیه السلام با محور قرار دادن خدا در دعاهای مختلف، به ما می فهماند که محور زندگی انسان در تمام شؤون آن، باید خدا باشد و منظور از این محور و هدف بودن خدا، همانا حضور خداوند در متن زندگی است. اساسا نقش هدف نهایی در مسیر زندگی، چیزی جز استمرار حضور و احساس آن نیست. همچنین حضرت علیه السلام راه های ارتباط انسان با خدا را قرب، عبادت، حیات طیبه و… بیان نموده است.

در این میان، یک سری اهداف واسطه ای نیز وجود دارد که حلقه های میانگین برای دستیازی به هدف نهایی است که مطلوبیت و ارزش خود را از هدف نهایی کسب می نماید و در طول آن قرار دارد. اهداف واسطه ای به سه دسته کلی خلاصه می شوند:

الف. اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خدا
پیوند انسان با خدا در صحیفه سجادیه از معرفت و شناخت خدا آغاز می شود و با گرایش های عملی در قالب عبادت، توکل و شکرگزاری گسترش می یابد. محورهای کلی اهداف تربیتی در رابطه با خداوند در معرفت خدا، ایمان به او، تقوای الهی، عبودیت و شکرگزاری خلاصه می شود. در این مقاله، به مهم ترین هدف، که محور تمام اهداف تربیتی در رابطه با خداوند است، اشاره می کنیم.

معرفت خدا
یکی از اهداف واسطه ای تربیت در صحیفه سجادیه “معرفت خدا” است. این هدف، کلید رسیدن به هدف نهایی است. شناخت هر چه بیش تر خدا، نقش مهمی در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند تقرب به او امکان پذیر نیست.(36) تخلق به اخلاق الهی، کسب ایمان و تقوی، توکل به او و غیره همه در گرو شناخت هر چه کامل تر اوست. شناخت سطحی، تمسک و ارتباط ضعیف را اقتضا می کند و بر عکس، هر چه شناخت وسیع تر و عمیق تر گردد، زمینه ارتباط مستحکم تر می شود.

از این رو، یکی از مهم ترین اهداف تربیتی حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه تقویت هر چه بیش تر شناخت خداوند است. بدین منظور امام علیه السلام در دعاهای بسیاری به مسأله “خداشناسی” پرداخته است و با اشاره به موضوعاتی چون توحید و مراتب آن، ذات خدا و صفات خدا همچون خالق، قادر، علام، رحیم، غنی، قوی، منعم، عزیز، حکیم و… به تقویت و تعمیق شناخت ما کمک می کند. حضرت امام سجاد علیه السلام در نخستین دعا، ضمن حمد و سپاس خداوند به شناساندن خدا می پردازد و می فرماید:

خدایی که دیده های بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه های وصف کنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این که از روی مثال و نمونه ای باشد.(37)

در این دعا امام علیه السلام با اشاره به ذات خداوند و این که قابل رؤیت نیست و همچنین با اشاره به صفت خالقیت خداوند، ما را به معرفت و شناخت خداوند هدایت می کند.

همچنین در فرازهای نخستین دعای عرفه(38) امام علیه السلام به “خداشناسی” می پردازد و بدین وسیله بر شناخت و معرفت ما می افزاید. امام علیه السلام در فرازهایی از دعای عرفه می فرماید:

تویی آن که در آفریدنت شریک و نیازی یاریت نکرده و در کارت (آفریدن هر چیز) وزیر و معاونی تو را یاری ننموده، و بیننده و مانندی برای تو نبوده است.(39)

البته، ناگفته نماند که شناخت خدا، عنایتی است از سوی خدا به بندگان تا بتوانند ولی نعمت خود را بشناسند و وظایف خود را از قبیل شکرگزاری و ایمان به او، ایفا کنند. امام سجاد علیه السلام در این زمینه در نخستین دعا می فرماید:

سپاس خدایی را که خویشتن را (وجود، علم، قدرت وحکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس خود را به ما الهام نمود و درهای علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود. و بر اخلاص در توحید و یگانگیش راهنمایی مان فرمود.(40)

بنابراین، با توجه به این فرازها و دعاهای فراوان دیگر که در صحیفه سجادیه آمده است و تأکیدی که امام علیه السلام در این زمینه دارند، روشن می شود که یکی از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه هدایت پیروان به شناخت خدا و تصحیح نظام اعتقادی آنها است.

ب. اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خود
هدف واسطه ای دیگر از سلسله اهداف تربیتی صحیفه سجادیه، در محدوده ارتباط انسان با خود مطرح می گردد. انسان همان طور که با خدای خود ارتباط بر قرار می کند و از مراحل تربیتی حاکم بر این ارتباط، اهدافی خاص برداشت می شود، همچنین دارای کنش ها و واکنش هایی با خود است که بر مراحل تربیتی آن نیز اهداف خاصی حاکم است.

اهدافی که در این باب در صحیفه سجادیه مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت، اهداف گرایشی است که از دو بُعد گرایش های مختص انسان از قبیل: خداجویی و فضیلت خواهی و گرایش های مشترک بین انسان و حیوان از قبیل: خوردن و آشامیدن و غرایز جنسی، تشکیل شده است.

در اینجا به یکی از اهداف گرایشی برای نمونه اشاره می شود.

پرورش حس خدا جویی
یکی از اهداف گرایشی تربیت در صحیفه سجادیه “پرورش حس خدا جویی” است. گرایش به خدا به عنوان خالق انسان و رفع کننده نیازها و مشکلات او در همه وجود دارد. این گرایش در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممکن نیست.(41) امام سجاد علیه السلام در دعایی با اشاره به فطرت خدا جوی انسان می گوید:

به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این که از روی مثال و نمونه ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت.(42)

برای پرورش این گرایش ابتدا باید به تقویت آن و برطرف کردن موانعی همچون گرایش های پست غرایز حیوانی و اشتغالات روزمره، که انسان را از شناخت خدای متعال بازمی دارد، بپردازیم. حضرت امام سجاد علیه السلام درباره این دسته از موانع عرض می کند:

بار خدایا من داخل در صبح و داخل در شب می شوم در حالی که، عمل و کردارم را اندک می بینم، کردارم مرا هلاک ساخته و هوای نفس و خواهشم تباهم گردانیده و شهوات و پذیرفتن خواهش های نفسم مرا بی بهره نموده است.(43)

همان طور که ملاحظه می شود، امام علیه السلام در این فرازها، هوای نفس و شهوات و رفتارهایی که از این دو ناشی می شود را به عنوان عوامل اصلی باز دارنده انسان از فطرت خدا جویش و مسیر هدایت و سعادت، معرفی می کند.

در مرحله بعد، باید گرایش فوقْ هدایت و راهنمایی شود تا به پرستش معبودهای دیگری از قبیل بت، ماه، ستاره و حتی دلبستگی مفرط به مقام، ثروت و غیره منجر نشود. به همین دلیل خدای متعال فطرت خدا جویی در نهاد انسان قرار داده است تا انسان خودش را به یک حقیقتی وابسته و پیوسته بداند و خود را به آن حقیقت نزدیک و او را تسبیح و تقدیس کند.(44) همچنین عامل ضعف و ناتوانی ذاتی انسان در اداره امورش، مهم ترین عامل در راهیابی انسان به خالق خود است. این ضعف و فقر ذاتی، گویی در عمق جان انسان، احساس نیاز به موجود بی نیاز را به وجود آورده است. این احساس باطنی که غالبا ناخود آگاه و پنهان است، گرایش و میل و کشش به سوی غنی بالذات را پدید می آورد. بنابراین، با تقویت این احساس و تشدید آن، میل و گرایش مذکور نیز نیرومندتر و اثر آن در زندگی بیش تر خواهد شد. از این رو، امام سجاد علیه السلام در دعاهای بسیاری با تأکید فراوان بر فقر و نیازمندی انسان به خدا، تأکید می نماید:

بار خدایا، من نیازمندترین نیازمندان به توام.(45)

و بر فقر و نیازمندیم بدرگاهت بیافزا.(46)

انحراف انسان، از اشتباه او در یافتن مصداق بی نیاز نشأت می گیرد. وقتی او در تشخیص بی نیاز مطلق از نیازمند دچار اشتباه گردید، آنچه را که مانند خود فقیر و نیازمند است به جای مبدأ اصلی انتخاب کرده و به سوی آن میل می کند. امام سجاد علیه السلام می فرماید: و خوارترین آن ها نزد تو کسی است که تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.(47)

بنابراین، پرورش خداجویی به عنوان یک هدف واسطه ای، احیا و تقویت این تمایل و هدایت آن به سوی متعلق واقعی آن یعنی خداوند است، به نحوی که نه تنها در شرایط دشوار بلکه در شرایط عادی نیز با قوت بروز پیدا کند و این در صورتی میسّر می شود که انسان دایما نقصان و فقر وجودی خود و غنا و بی نیازی خداوند را متذکر شود و در تشخیص مصداق بی نیاز مطلق به بیراهه کشانده نشود.

ج. اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با دیگران
فعالیت های انسان علاوه بر رفتارهای فردی، شامل سلسله ارتباطات او با دیگر انسان ها نیز می شود که با توجه به تنوع ارتباطات، دیدگاه های خاص تربیتی را می طلبد. این امر گاهی رنگ اجتماعی پیدا می کند و گاهی از دیدگاه سیاسی مورد بررسی قرار می گیرد و گاهی هم با رویکرد اقتصادی به آن نظر می شود. با مطالعه دعاهای صحیفه سجادیه، که در زمینه ارتباط انسان با دیگران است، می یابیم که نظام تربیتی آن در صدد هدف مند کردن رفتارهای انسان در حیطه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. در این بخش به ذکر نمونه ای از اهداف تربیتی فوق بسنده می کنیم:

یکی از اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباطات اجتماعی، نحوه ارتباط انسان با والدین است. از مهم ترین اهداف امام سجاد علیه السلام این است که هر چه بیش تر فرزندان را نسبت به وظایفشان از قبیل اطاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان، آشنا سازد و آنان را نسبت به آن وظایف تشویق نماید. امام سجاد علیه السلام برای این منظور در دعای بیست و چهارم که دعا برای والدین است، به مقام و شخصیت والای پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال آنان اشاره نموده، می فرمایند:

بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما، و دلم را بر آنها مهربان کن، و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان.(48)

یکی دیگر از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در خصوص ارتباط با والدین، “حق شناسی و سپاس گزاری” از زحمات و تلاش آنان برای پرورش و رشد فرزندان است. همان طور که کفران نعمت و اجتناب از توجه به حق منعم، عقوبت ابدی را به دنبال دارد، روی گردانی از والدین وکوتاهی در حق آنان موجب دوری از مسیر قرب الهی می گردد. یکی از تعالیم تربیتی صحیفه که از بارزترین مصادیق حق شناسی درباره والدین است، طلب خیر و برکت برای آنها در قالب دعاست، حضرت امام سجاد علیه السلام می فرماید:

بار خدایا! آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامی داشتنم پاداش ده، و آنچه در کودکی از من محافظت نمودهاند برای آنها نگاه دار.(49)

همچنین امام علیه السلام در فرازهای دهم و یازدهم دعا نیز به زحمات و تلاش هایی که والدین در پرورش و تربیت فرزندان متحمل شده اند، اشاره می کند، سپس در حقشان طلب پاداش و غفران می کند و می فرماید:

و پدر و مادر مرا به بهترین چیزی (پاداش) که اختصاص داده ای به آن پدران و مادران بندگان با ایمانت را امتیاز ده.(50)

و مرا به وسیله دعای برای ایشان و ایشان را به سبب مهربانی شان به من بیامرز. آمرزش پا برجا، و به شفاعت و میانجی گری من برای ایشان از آنها راضی و خوشنود شو، خوشنودی یکسره و آنها را با گرامی داشتن به جاهای آسایش برسان.(51)

··· پی نوشت ها
1. برگرفته از: پایان نامه “بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه"، مقطع کارشناسی ارشد، رشته الهیات و معارف اسلامی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی رحمه الله

2. دعای 7/ بند1

3. دعای 1/ بند3و4

4. دعای 13، 22، 29

5. دعای20/ بند12

6. دعای47/ بند 109

7. دعای20/ بند24

8. دعای34/ بند4

9. خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، چاپ چهارم، انتشارات مدرسه، 1376، ص65.

10. دعای20/ بند4

11. دعای20/ بند 5

12. دعای20/ بند 16

13. دعای 21/ بند 9

14. دعای 21/ بند11

15. دعای 25/ بند10 و 11

16. دعای20/ بند 29

17. دعای11/ بند 1

18. دعای 13/ بند 16

19. دعای20/ بند 27

20. دعای 21/ بند 9

21. قرآن شریف از این مردم چنین حکایت دارد: آنها گفتند: “چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کار نیست؛ گروهی از ما می میریم و گروهی جای آنها را می گیرند؛ و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی کند". (جاثیه/24)

22. دعای30/ بند 5و6

23. دعای20/ بند 24

24. “توبه"به معنی رجوع و بازگشتن است،(معجم مقاییس اللغه، ج1، ص357)

25. دعای 9

26. دعای 39

27. دعای 10

28. دعای12/ بند10

29. و سپاس خدای را که ما را به (حقیقت) توبه و بازگشت (از گناه) راهنمایی نمود، توبه ای که آن را نیافته ایم جز به فضل و احسان او.(22/1)

30. بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و نیکی بازگشت از گناه را روزی ام فرموده و به توبه پاکم گردان.(33/16)

31. دعای 45/ بند52

32. 7 /12

33. دعای 26/ بند 3

34- 35. مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ بیست و ششم، انتشارات صدرا، 1374، ص365.

36. عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق درقرآن، چ اول، نشر اسراء، 1377، ص341

37. دعای1/ بند2و3

38. دعای عرفه از نخستین بند تا بند سی ام.

39. دعای47/ بند14

40. دعای1/ بند10

41. این فطرتی است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست؛ این است آیین استوار؛ ولی اکثر مردم نمی دانند. (روم/30).

42. دعای1/ بند 3و4

43. دعای 52/ بند 7

44. محمود رجبی، انسان شناسی، چاپ سوم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1378، ص71.

45. دعای10/ بند 3

46. دعای 47/ بند118

47. دعای52/ بند2

48. دعای24/ بند6

49. دعای24/ بند7

50. دعای24/ بند12

51. دعای24/ بند14
 

https://hawzah.net/fa/Article/View/87903

نگاهی به ترجمه های صحیفه سجادیه

مجله پرسمان ویژه نامه سجاده های مکتوب

 
 
یکی از آثار مهم اسلامی، صحیفة سجادیه است. شرح ها و ترجمه های بسیاری از این کتاب گران سنگ در اختیار امت اسلامی قرار گرفته که برخی از آنها عبارتند از:

ترجمه آقا هادی مازندرانی
محمّد هادی مازندرانی معروف به آقا هادی، فرزند مرحوم ملاّ صالح مازندرانی است، پدرش، شارح اصول و روضة کافی و مؤلّف آثار ارزشمند دیگری است و مادرش آمنه بیگم، دختر شیخ محمّد تقی مجلسی و خواهر علاّمه محمّد باقر مجلسی است. وی فقیهی وارسته بود و در رشته های ادبیات، معانی بیان و تفسیر نیز تبحّر داشت و آثاری از وی در این زمینه ها به جا مانده است.

ترجمة سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی
او در سال ۱۲۸۳ ش. در خمینی شهر اصفهان به دنیا آمد. وی صاحب اجازات اجتهاد و روایی ارزشمندی از مراجع و محدثان عالی مقام بود و سه کتاب عظیم و مقدس قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را ترجمه و شرح نمود که این کار وی موجب آشنایی عموم مردم فارسی زبان با این سه کتاب پر ارج شد.

ترجمة سیدصدرالدین بلاغی اصفهانی
این ترجمه که توسط ناشران مختلفی مانند دارالکتب اسلامیه، امیرکبیر و حسینیه ارشاد به چاپ رسیده، به زبان روز است و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.

ترجمة جواد فاضل
ترجمة جواد فاضل، ترجمة کاملی نیست و شاید طبع داستان نویسی جناب فاضل، به نحوی در فن ترجمه وی دخیل شده باشد.

ترجمه و شرح محی الدین الهی قمشه‎ای
ترجمة الهی قمشه ای بر خلاف ترجمة قرآن وی که همچنان از پرطرفدارترین ترجمه هاست، نتوانسته توفیق چاپ های مکرر را داشته باشد. برخی، امروزی نبودن زبان و گفتار این ترجمه را علت ناکامی نسبی آن دانسته اند.

ترجمة حسین عمادزاده اصفهانی
این ترجمه بارها به چاپ رسیده است.

ترجمه حسین انصاریان
تسلط استاد انصاریان در روان کردن متون و ملموس کردن معارف دینی برای مخاطبان عام و خاص، در ترجمة صحیفة سجادیة وی نیز به روشنی قابل مشاهده است. این خصوصیت به همراه تلاش و همت شخصی وی و موسسة دارالعرفان در تبلیغ و انتشار معارف اهل بیت علیهم السلام، با محوریت آثار استاد انصاریان، موجب پیشی گرفتن ترجمة وی از دیگر ترجمه ها در بازار کتاب امروز شده است.

ترجمة محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی

این ترجمه در سال 1376ش. توسط انتشارات الهادی قم به چاپ رسیده است.

ترجمة علی شیروانی
علی شیروانی مترجم کتاب های درسی حوزه‎های علمیه است و ترجمة وی توسط انتشارات دارالفکر در تیراژ وسیع انتشار یافته است.

ترجمة عقیقی بخشایشی
شیخ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، مؤسس دفتر نشر نوید اسلام، یکی از فاضلان و مؤلفان و مترجمان پرکار حوزة علمیة قم بود. مرحوم بخشایشی در ترجمة صحیفه سجادیه، از دو ترجمة شعرانی و بلاغی استفاده کرده است.

ترجمة ابوالحسن شعرانی
در شرح احوالات او گفته اند: وی از معدود افراد جامع بین معقول و منقول در قرن اخیر و صاحب نظر در علومی چون فلسفه، عرفان، ریاضیات، ستاره شناسی، طب، شعر، ادبیات فارسی و عربی، تاریخ، ترجمه و تفسیر قرآن، حدیث شناسی، فقه و… بود و در مسائل علمی و آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام دقت و تعمق فراوان داشت.

ترجمة عبدالمحمد آیتی
وی پژوهش گر، نویسنده و مترجمی صاحب نام در حوزة فلسفه، تاریخ و ادب فارسی و عربی بود. ترجمة سلیس و روان مرحوم آیتی همراه با صحت و سلامت ترجمه و تأیید آن از سوی اهل فن، آن را در شمار ترجمه های قابل توجه قرار داده است.

ترجمة سید احمد فهری زنجانی
او بنیان گذار حوزة علمیة دمشق و ۲۹ سال نمایندة حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب در سوریه و لبنان بود. مرحوم فهری از شاگردان آیت الله سیدعلی قاضی و همچنین سید هاشم حداد بوده است. ترجمة صحیفه سجادیه مرحوم زنجانی، از جهت قابل فهم بودن و روانی متن، قابل توجه است.

ترجمة سید علی موسوی گرمارودی
این ترجمه از سوی سازمان چاپ و انتشارات ادارة اوقاف منتشر شده و اکنون چاپ نهم آن منتشر شده است. استاد گرمارودی در سرسخن ترجمة خود چنین نوشته است: اساس کار من در این ترجمه، همان است که در ترجمة قرآن کریم به کار برده ام؛ یعنی زبان معیار، همراه با اندکی باستان گرایی؛ تا سایه ای از قدمت متن به ترجمه منتقل شود و سرانجام، نزدیک کردن دو قطب زیبایی و وفاداری به همدیگر.

از دیگر ترجمه های موجود، می توان از ترجمة محمدمهدی رضایی، صفایی بوشهری، عبدالحسین موحدی، داریوش شاهین، محسن محمودزاده، محمدتقی خلجی، حسین استاد ولی، لطیف راشدی، سید احمد سجادی، سید کاظم ارفع و محمدمهدی فولادوند و… یاد کرد.

با صحیفه سجادیه، «زبور آل محمد» آشنا شویم

مجله مبلغان مهر و آبان 1382، شماره 46

 
 
 
علی بن حسین بن علی علیهم السلام چهارمین امام شیعیان، در سال 38 هجری قمری، روز سوم شعبان دیده به جهان گشود . نام مادرش شهربانو، «شهر بانویه » «شاه زنان » و … ، و مشهورترین القاب آن حضرت «زین العابدین » و «سجاد» می باشد .

دوران کودکی را در مدینه سپری کرد، و مدت دو سال از امامت جدش، امیرمؤمنان علیه السلام و ده سال از امامت عمویش، امام حسن مجتبی علیه السلام و ده سال از امامت پدر بزرگوارش، امام حسین علیه السلام را درک نمود . (1)

در محرم سال 61 هجری قمری در جریان قیام امام حسین علیه السلام، در سرزمین کربلا حضور داشت و پس از آن فاجعه دردناک به امامت رسید و با توجه به وضعیت زمان و اختناق حاکم در آن دوران، اقدام به یک سلسله برنامه های ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود، بدون آنکه حساسیت حکومتها را برانگیزد و فعالیتهایی انجام داد که مهم ترین آنها عبارتند از:

1 . زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و رساندن پیام آن به مردم آن زمان;

2 . پند و ارشاد امت;

3 . تبیین معارف از طریق دعا و مناجات .

× کتابهای منسوب به امام سجاد علیه السلام

دوران امام سجاد علیه السلام، با توجه به برنامه های پیش گفته حضرت، طلیعه درخشش فرهنگ تشیع شمرده می شود و حدیث و دعا رونقی دیگر می یابد .

در این دوره، آثار مکتوب بر جای مانده از امام سجاد علیه السلام بسیار است .

در شمارش نوشته های به جا مانده از این امام همام به کتبی بر می خوریم که برخی از آنها از این قرار است:

1 . صحیفه سجادیه; (که مقاله حاضر، در ادامه به معرفی این اثر می پردازد).

2 . مناسک الحج: یکی دیگر از کتب آن حضرت است که فرزندان آن حضرت این کتاب را نقل کرده اند و در بغداد نیز به چاپ رسیده است . (2)

3 . رساله حقوق: از دیگر آثار گرانسنگ آن حضرت که جامع آداب سلوک فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط زیادی قرار گرفته است، رساله حقوق آن حضرت است . (3)

4 . الجامع فی الفقه: عنوان یکی دیگر از آثار آن حضرت است که ابوحمزه ثمالی نقل کرده است . (4)

5 . صحیفة الزهد: کتاب دیگری است که توسط ابوحمزه ثمالی نقل شده است . (5)

6 . کتاب دیگری که توسط داود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، کتاب حدیثی است که امام سجاد علیه السلام آن را گردآوری نموده است . (6)

7 . کتاب علی بن الحسین علیه السلام: عنوان کتاب دیگری است که در ضمن مصادر از آن یاد شده است . (7)

آنچه در پیش رو دارید، قدمی است در معرفی صحیفه سجادیه، بدان امید که جامعه ما، مخصوصا جوانان عزیز با این کتاب آشنایی بیشتری پیدا کنند و از دریای معرفت آن، گوهرها به دست آورند، و دنیا و آخرت خویش را با انس گرفتن با آن برای همیشه آباد کنند .

× صحیفه سجادیه را بشناسیم
مدت سیزده قرن است که کتاب صحیفه سجادیه مونس بزرگان زهاد و صالحان و مرجع و ملجا مشاهیر علما و مصنفان بوده و هست . برای آشنایی با این گنج معنوی بحث را در چند بخش پی می گیریم .

الف) سند صحیفه
از نظر سندی، صحیفه سجادیه در حد تواتر بلکه فوق آن است، شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می گوید: «الصحیفة الاولی المنتهی سندها الی الامام زین العابدین … و هی من المتواترات عند الاصحاب لاختصاصها بالاجازة والروایة فی کل طبقة وعصر … ; (8)

صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین علیه السلام می رسد … از متواترات [و قطعیات] نزد اصحاب است; چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته اند .» کار شهرت سند صحیفه به جایی رسیده که مرحوم محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد . (9) و همین طور شیخ محمد بن نعمان مفید (م 413) در ارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد صدوق بن بابویه (م 381) و احمد بن عیاشی (م 401) و ابوالفضل شیبانی، و … . آن را نقل نموده اند، و از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و حافط سلیمان بن ابراهیم القندوزی (م 1294) در ینابیع المودة از صحیفه اسم برده، بخشهایی از دعای آن را نقل نموده اند . (10)

ابوالفضل شیبانی سندش به این صورت است: حدیث کرد ما را عامربن عیسی بن عامر سیرافی در مکه در سال 381، و گفت: حدیث کرد مرا ابو محمد حسن بن محمد بن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام، گفت: حدیث کرد مرا پدرم و او از عمیر بن متوکل، او از پدرش متوکل بن هارون و او از یحیی بن زید، پس از شهادت پدرش در حالی که به سوی خراسان در حرکت بود و مردی را به پایه و عقل او ندیدم … . که او صحیفه کامله ای را که دعاهای علی بن الحسین علیه السلام در آن بود، به من نشان داد . (11)

گذشته از کتب تاریخی و رجالی، هیچ کتاب دعای معتبری از دعاهای صحیفه سجادیه خالی نیست، مانند: 1 . «مصباح المتهجد» شیخ طوسی (385 - 460) .

2 . «سلوک الحزین » قطب الدین بن سعید بن هبة الله راوندی (م 573) که کتابش مشهور به «دعوات الراوندی » می باشد .

3 . «اختیار المصباح » از سید علی بن حسین بن باقی .

4 . «اقبال و جمال الاسبوع و فتح الابواب » سید رضی الدین علی بن طاووس (م 589) .

5 . «زوائد الفوائد» ابوالقاسم علی بن رضی الدین .

6 . «البلد الامین » ابراهیم بن علی کفعمی (م . 868) و … .

از همه آنها گذشته، علامه مجلسی اول، به نقل آیت الله مرعشی نجفی، در بسیاری از اجازات خود اشاره کرده که او صحیفه را شفاها و بلاواسطه از حضرت حجة بن الحسن صاحب الزمان علیه السلام نقل می کند . مجلسی می گوید:

«در بین خواب و بیداری دیدم که گویا در مسجد جامع عتیق اصفهان ایستاده ام و حضرت مهدی علیه السلام نیز ایستاده بود . من چند مسئله را که برایم مشکل شده بود، از محضر آن حضرت پرسیدم، پس جواب آن را برایم بیان فرمود . آنگاه از کتابی که به آن عمل کنم سؤال کردم و آن حضرت مرا به مولانا محمد التاج حواله داد و من [نزد او رفتم] و از او کتابی گرفتم، به نظرم آمد که آن کتاب دعا بود، پس آن را بوسیدم و بر چشم نهادم، ولی وقتی به خویش آمدم [و از خواب بیدار شدم] آن کتاب را در دست خود نیافتم، پس تا صبح گریه کردم، فردای آن روز به دنبال «محمد تاج » راه افتادم تا رسیدم به «دارالبطیخ » ، مرد صالحی را که آقا حسن نام و «تاجا» لقب داشت دیدم، به او سلام کردم، او مرا فرا خواند و به کتابخانه خود برد، اولین کتابی که به دست من داد، همان کتابی بود که در خواب دیده بودم، آنگاه شروع نمودم به گریه و گفتم همین کتاب مرا بس است . و از آنجا به نزد شیخ محمد مدرس رفتم و به مقابله آن نسخه با نسخه ای که جد پدر محمد مدرس از روی نسخه شهید نوشته بود، پرداختم . دیدم نسخه ای که حضرت صاحب الزمان به من مرحمت فرموده بود، درست مطابق نسخه صحیفه شهید می باشد . (12)

ب) نامهای صحیفه سجادیه
معروف است که «صحیفه سجادیه » پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ ترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می رود و به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی به آن «اخت القرآن »: خواهر قرآن، «انجیل اهل بیت » ، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله » نیز گفته می شود، (13) و قندوزی نیز چنین تعبیر نموده است:

«فی ایراد بعض الادعیة والمناجاة التی تکون فی الصحیفة الکاملة للامام الهمام زین العابدین … وهی زبور اهل البیت الطیبین علیهم السلام; (14) در بیان بعضی دعاها و مناجاتهایی که در صحیفه کامله امام زین العابدین علیه السلام آمده است … و آن زبور اهل بیت پاک است .»

و علت اینکه آن را «صحیفه کامله » نامیده اند، این است که در نزد طایفه «زیدیه » از صحیفه نسخه ای هست که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه موجود می باشد . به این جهت، به صحیفه موجود [در دست شیعیان دوازده امامی] صحیفه کامله گفته شده است . (15)

ج) شرحهای صحیفه
مرحوم علامه «شیخ آقا بزرگ تهرانی » در کتاب الذریعه در حدود پنجاه شرح - غیر از ترجمه ها - بر صحیفه سجادیه نام برده است . (16)

علاوه بر این شرحها، گروهی از دانشمندان گذشته و معاصر، ترجمه های متعددی (17) بر صحیفه نگاشته اند، که در این بخش به عنوان نمونه به برخی شرحها اشاره می کنیم:

1 . «الازهار اللطیفة فی شرح مفردات الصحیفة » ، تالیف سید علامه محمد رضا اعرجی حسینی .

2 . شرح میرزا محمد مشهدی جمال الدین طوسی صاحب دقائق التنزیل .

3 . شرح محمد علی بن محمد نصیر چهاردهی رشتی (م 1334)، صاحب کتاب «شرح الوقت و القبلة » .

4 . شرح سید افصح الدین محمد شیرازی .

5 . شرح مولا تاج الدین مشهور به (تاجا) .

6 . شرح مفتی، میر محمد عباس جزائری (م 1306) .

7 . شرح مولی حبیب الله کاشانی .

8 . شرح ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابی القاسم بن مفتاح الزیدی الیمنی .

9 . شرح مولی خلیل قزوینی .

10 . شرح آقا هادی ابن مولا صالح مازندرانی .

11 . شرح مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی .

12 . شرح سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی یمنی زیدی از علمای قرن 13 .

13 . شرح سید محسن بن احمد شامی حسنی یمنی زیدی (متوفای 1251) .

14 . شرح سید جمال الدین کوکبانی یمنی الاصل ساکن هند (م 1339) . (18)

د) مستدرکات صحیفه
عده ای از علما و دانشمندان مستدرکاتی بر صحیفه نوشته اند .

مقصود از این مستدرکات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد علیه السلام است که در صحیفه کامله نیامده است . در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

1 . «صحیفه ثانیه » ، تالیف شیخ محمد بن حسن الحر العاملی، صاحب وسائل الشیعه .

2 . «صحیفه ثالثه » ، گردآوری شده توسط مورخ و رجالی معروف، میرزا عبدالله افندی، صاحب کتاب ریاض العلماء .

3 . «صحیفه رابعه » ، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی .

4 . «صحیفه خامسه » ، علامه محسن امین حسینی عاملی .

5 . «صحیفه سادسه » ، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی .

6 . «صحیفه سابعه » که توسط شیخ هادی بن عباس آل کاشف الغطاء نجفی، صاحب کتاب مستدرک نوشته شده است .

7 . «صحیفه ثامنه » ، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری .

8 . «ملحقات صحیفه » ، مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی می باشد که از شاگردان برجسته مرحوم شیخ بهایی بوده و ملحقات را در سال 1023 به پایان رسانده است . (19)

ه). جایگاه صحیفه نزد علما
دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت و کمال فصاحت از علوم الهی و معارف یقینی برخوردار است که عقلها در مقابل آن رام است و فحول علما در مقابل آن سر تسلیم و خضوع فرود آورده اند .

این حقیقت برای صاحبدلان حقیقت بین بانگاهی به صحیفه آشکار می گردد; زیرا عبارات صحیفه خود بیانگر آن است که فوق کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است; لذا هم از دسترس اوهام جاعلان برتر و بالاتر است و هم علما و بزرگان سخت بدان توجه و از آن ستایش کرده اند که به نمونه هایی اشاره می شود:

1 . ابن شهر آشوب (م 588) در کتاب مناقب خود می گوید: «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم . آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند [و هیچ جمله ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت . (20) »

2 . در سال 1353 ه . ق مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره » فرستاد . وی پس از دریافت و تشکر از چنان هدیه ای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین تر می یابم . (21) »

تعجب از این مفسر معاصر است که لااقل به منابع اهل سنت به دقت توجه نکرده; چرا که امثال قندوزی قسمتهایی از صحیفه سجادیه را در کتابهای خود نقل نموده اند . (22)

3 . از میرزا هادی مشهدی ذاکر نقل شده که ابن جوزی در «خصائص الائمه » چنین گفته است: «اگر امیرالمؤمنین علی علیه السلام نبود، توحید مسلمانان و عقاید ایشان کامل نمی شد; زیرا آنچه پیغمبر اکرم بیان فرمود، اصول عقاید و فروع مهم دین بود، ولی دقائق عقائد را [همچون صفات ذات و فعل، و عینیت صفات با ذات را] مسلمانان مدیون و ریزه خوار خوان نعمت امیرالمؤمنین علیه السلام و شاگردان او می باشند …» ، آنگاه درباره امام سجاد علیه السلام می گوید: «علی بن الحسین زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد; زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی دانستند; لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند … (23) »

و) مروری بر دعاهای صحیفه
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا وبیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه دریایی بیکران از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح و بیان شده است .

در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمانهای مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن سالی یکبار، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی هر ماه یکبار، مانند دعای دیدن هلال، و برخی در هفته و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است .

صحیفه سجادیه مشتمل بر 54 دعا است که فهرست عناوین آن بدین شرح است:

1 . ستایش خداوند که با کلمه «حمد» شروع و با کلمه «حمید» پایان می یابد .

2 . درود بر محمد و خاندان او .

3 . درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرب، همچون اسرافیل، میکائیل، جبرئیل، روح، ملک الموت، منکر، نکیر و … .

4 . درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران .

5 . دعای حضرت برای خود و دوستانش .

6 . دعا هنگام صبح و شام .

7 . دعا هنگامی که پیشامدها و حوادث مهمی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه .

8 . پناه بردن به خداوند از ناپسندیها، بدی اخلاق و کردارهای زشت و نکوهیده .

9 . در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند .

10 . پناه بردن به درگاه خداوند .

11 . درخواست عاقبت به خیری .

12 . اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت .

13 . درخواست حوائج از خداوند .

14 . هنگامی که انسان ستمی می بیند و یا از ستمکاران کار ناخوشایندی می بیند .

15 . هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری .

16 . درخواست عفو از گناهان و عیبها .

17 . درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مکر او .

18 . دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت .

19 . درخواست باران هنگام خشکسالی .

20 . درخواست مکارم اخلاق و کردارهای پسندیده از خداوند .

21 . دعا هنگام حزن و اندوه .

22 . دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن کارها .

23 . دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن .

24 . دعا برای پدر و مادر .

25 . دعا درباره فرزندان .

26 . همسایگان و دوستان .

27 . دعا برای رزمندگان و مرزداران کشور اسلامی .

28 . هنگام پناه بردن به خدا .

29 . دعا هنگام تنگدستی .

30 . کمک خواستن بر پرداخت قرض .

31 . توبه و بازگشت به خدا .

32 . دعا بعد از نماز شب .

33 . درخواست خیر و نیکی .

34 . دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی که مبتلا به گناهی را می بیند .

35 . خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیا داران .

36 . دعا هنگامی که انسان به ابرها می نگرد و رعد و برق آسمان را مشاهده می کند .

37 . اعتراف به ناتوانی از ادای شکر الهی .

38 . دعای عذر خواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان .

39 . درخواست عفو و رحمت الهی .

40 . دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ .

41 . درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه .

42 . هنگام ختم قرآن .

43 . هنگام دیدن هلال ماه .

44 . دعای اول رمضان .

45 . دعای وداع ماه رمضان .

46 . دعای روز عید فطر و جمعه .

47 . دعای روز عرفه (نهم ذی حجه) .

48 . دعای روز جمعه و روز عید قربان .

49 . دعا برای دفع مکر و شر شیطان .

50 . ترس عاقلان از خدا .

51 . تضرع و زاری در پیشگاه الهی .

52 . اصرار به درخواست از خدای متعال .

53 . در مقام کوچکی در پیشگاه الهی .

54 . دعا برای دور شدن اندوهها .

ح) نمی از یم صحیفه
اشاره شد که صحیفه تنها شامل راز و نیاز … نیست، بلکه ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و عقیدتی نیز دارد . حضرت در ضمن دعاها، مباحث سیاسی بویژه مسئله «امامت » و رهبری جامعه اسلامی را مطرح کرده که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

1 . امام سجاد علیه السلام در دعای بیستم (دعای مکارم الاخلاق) چنین می گوید:

«خدایا! بر محمد و آل او درود بفرست و مرا بر آنکه بر من ستم روا دارد، دستی (نیرویی) و بر آنکه با من ستیزه جوید، زبانی [و برهانی] و بر کسی که با من دشمنی و عناد ورزد، پیروزی عطا کن، و در برابر آن کس که نسبت به من، به حیله گری و بد اندیشی بپردازد راه و تدبیر و در برابر کسی که بر من آزار رساند، نیرو عنایت کن و در برابر عیب جویانی که بر من عیب جویی و ناسزا گویی می کنند، توان تکذیب [و رد سخنان آنها] و در برابر خطر تهدید دشمنان، به من امنیت عطا فرما …» (24)

در واقع، این بخش از دعا شکوائیه ای است از حضرت در برابر زورگوییهای حکومت و کارگزاران عبدالملک; نظیر «هشام بن اسماعیل مخزومی » حاکم مدینه، و از این جهت بار سیاسی دارد .

2 . در دعای چهل و هشتم که مربوط به عید قربان و روز جمعه است، چنین می خوانیم:

«خدایا! این مقام [خلافت و رهبری امت که اقامه نماز جمعه و عید و ایراد خطبه از شئون آن است] مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو، و این پایگاهها، از آن امنای تو است، که آنان را در رتبه بالایی قرار داده ای، ولی ستمگران [همچون خلفای اموی] آن را به زور، غصب و تصاحب کرده اند … تا آنجا که برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور [و مجبور به سکوت] گشته اند، در حالی که می بینند احکام تو تغییر یافته، کتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجبات دستخوش تحریف گشته، و سنت (و راه و رسم) پیامبرت متروک گشته است . خدایا! دشمنان بندگان برگزیده ات از اولین و آخرین و همچنین اتباع و پیروانشان و همه کسانی را که به کارهای آنان راضی هستند، لعنت کن و از رحمت خود دور ساز … .» (25)

در این دعا امام سجاد علیه السلام با صراحت از مسئله امامت و رهبری امت که اختصاص به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد و غصب شدن آن توسط ستمگران یاد می کند و بدین ترتیب، مشروعیت حکومت بنی امیه و حتی خلفای اول را نفی می کند .

3 . در دعای عرفه (دعای چهل و هفتم) چنین می گوید: «پروردگارا! درود فرست به پاک ترین افراد خاندان پیامبر که آنان را برای رهبری امت و اجرای اوامر خود برگزیده ای و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دینت، جانشینان خود در زمین، و حجتهای خویش بر بندگانت قرار داده ای، و به خواست خود، آنان را از هر گونه پلیدی یکباره پاک کرده ای و آنان را وسیله ارتباط با خود و راه بهشت خویش قرار داده ای … خدایا! تو در هر زمان دین خود را به وسیله امامی تایید فرموده ای که او را برای بندگانت رهبر و پرچمدار، و در جهان گیتی مشعل هدایت قرار داده ای، پس از آنکه او را با ارتباط غیبی، با خود مرتبط ساخته ای و او را وسیله خشنودی خود قرار داده ای و پیروی از او را واجب کرده ای، و از نافرمانی او بیم داده ای، و به اطاعت از اوامر و پذیرش نهی او دستور داده ای، و مقرر داشته ای که هیچ کس از او سبقت نگیرد، و هیچ کس از پیروی او واپس نماند [و سرپیچی ننماید] … (26) .»

حضرت در این دعا با بیان نقش و موقعیت ویژه رهبران الهی و امامان از خاندان نبوت و امتیازهای آنان با دقت تمام شروعیت حکومت زمامداران وقت را نشانه رفته و نشان داده است که مشروعیت حکومت با انتخاب الهی به دست می آید، نه از طریق زور و قدرت و نه حتی از راه جمع آوری آرای مردم .

حسن ختام کلام را گوشه هایی از دعای آن حضرت برای مرزداران و هشدارهایی که بیان می فرماید، قرار می دهیم:

4 . در دعای بیست و هفتم چنین آمده: «خدایا! بر محمد و آلش درود [و رحمت] فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خویش نفوذ ناپذیر گردان و مرزداران را با قدرت خویش تقویت فرما و عطایای آنها را از [خزانه] توانگری خود سرشار ساز .

بارالها! بر محمد و آل محمد درود فرست و عده [مرزداران] را افزون نموده، اسلحه آنها را بران، حوزه های آنان را حراست نمای و نقاط حساس جبهه های آنان را محکم کن و در بین آنها الفت [و همکاری] قرار ده و کارشان رابه خوبی روبه راه کن … و مشکلاتشان را با نصرت خویش حل نموده، با پایداری و صبر تقویتشان کن، و چاره جوییهای دقیق [به ایشان برای مقابله با دشمن] بیاموز … و هنگام برخورد با دشمن فکر دنیای فریبنده را از یادشان ببر و اندیشه ثروت اندوزی و جمع مال را از دلهای آنها بزدای … و با عشق به آخرت و بهشت دمسازشان کن … . (27) »

پی نوشت:

1) محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، (تهران، مکتبة الصدوق)، 1381 ه . ق، ج 1، ص 467، و شیخ مفید، الارشاد، (قم، مکتبة بصیرتی)، ص 256 .

2) سید محمد رضا حسینی جلالی، تدوین السنه الشریفه، (مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1418ق، ص 151) .

3) علی بن شعبه، تحف العقول، (بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394ق)، ص 255 .

4) ابوالعباس نجاشی، رجال النجاشی، (قم، مکتبة الداوری)، ص 116 .

5) الکافی، (دارالکتب الاسلامیه، 1366)، ج 8، ص 17 .

6) رجال النجاشی، همان، ص 157 .

7) همان، ص 115 - 116 .

8) آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، (تهران، المکتبة الاسلامیه)، ج 15، ص 18 - 19 .

9) صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، با مقدمه ای از آیت الله مرعشی نجفی، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ص 9 مقدمه .

10) ر . ک: سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة، (نجف، مکتبة الحیدریة، 1384 ه . 1965 م) ج 1 - 2، ص 599 .

11) مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه سجادیه، (همان)، ص 8 - 9، مقدمه .

12) همان، ص 27 - 29 مقدمه، با تلخیص و تغییر .

13) الذریعه، همان، ج 15، ص 18 - 19 .

14) ینابیع المودة (همان)، ص 599 .

15) مقدمه آیت الله مرعشی نجفی بر صحیفه، (همان)، ص 46 مقدمه .

16) الذریعه، (همان)، ج 3، ص 345 - 359 .

17) مانند ترجمه الهی قمشه ای، فیض الاسلام، ابوالحسن شعرانی، محمد آیتی، و ترجمه سید احمد فهری و حسین انصاریان و … .

18) همان، ص 345 - 359 و ر . ک: مقدمه آیت الله مرعشی نجفی، (همان)، ص 33 - 35 مقدمه .

19) همان، ص 41 - 43 .

20) همان، ص 13 مقدمه .

21) همان، ص 37 مقدمه، و ر . ک: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، (قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام)، ص 270 - 271 .

22) ینابیع المودة، (همان)، ص 599 - 630 .

23) مقدمه آیت الله مرعشی بر صحیفه، (همان)، ص 43 - 45 .

24) صحیفه سجادیه، (همان)، ص 102 - 103 .

25) همان، ص 281 - 282 .

26) همان، ص 254 - 256 .

27) همان، ص 40 - 41، دعای 41 .

قفسه خانواده/آشنایی با کتاب صحیفه سجادیه

مجله طوبی تیر 1388 - شماره 34

 
 
 
دعا، پیوندی عمیق میان انسان و پروردگار است که اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح آدمی دارد. به همین دلیل، دعا در اسلام و دیگر ادیان آسمانی، جایگاه ویژه ای دارد.

دعاهای امام سجاد(ع) از عمیق ترین و پرمفهوم ترین ادعیه و مناجات هایی است که از پیشوایانمان به ما رسیده و در میان بشر موجود است. از طرفی، این دعاها تنها سلاح برنده و مؤثر امام سجاد(ع) بوده است و آن حضرت در برابر سیل هجوم ستم و تجاوز و انحراف حاکمان وقت، رسالت الهی و نورانی خود را در قالب دعا متبلور ساخت؛ زیرا امام سجاد(ع) در آن دوران اختناق همواره زیر نظر حاکمان اموی بود و آمدوشد حضرت را به شدت کنترل می کردند. آنها، آن بزرگوار را خانه نشین کرده و در خانه ایشان را به روی شیعیان بسته بودند و نمی گذاشتند مردم به راحتی از معارف الهی امام استفاده کنند.

دعاها و مناجات های این امام همام، به نام صحیفه سجادیه معروف است و پس از قرآن و نهج البلاغه، بزرگ ترین و غنی ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می رود، به طوری که بزرگان شیعه آن را اخت القرآن، انجیل اهل بیت(ع) و زبور آل محمد(ص) نامیده اند.[1]

مرحوم مجلسی در مورد دلیل نام گذاری صحیفه به زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل بیت(ع) چنین می نگارد: «همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود(ع) و عیسی بن مریم(ع) جاری شد، صحیفه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید ساجدین، علی بن الحسین زین العابدین(ع) جریان یافت».[2]

برخی مباحث صحیفه به قرار زیر است:

1. مسائل اعتقادی: «توحید خالص، اسماء الله، نبوت و محبت به نبی مکرم(ص)، امامت، معاد»؛ 2. اسلام؛ 3. فرشتگان؛ 4. مباحث اخلاقی؛ 5. طاعات؛ 6. ذکر و دعا؛ 7. سیاست؛ 8. اقتصاد؛ 9. مسائلی درباره انسان و جهان؛ 10. مسائل اجتماعی؛ 11. علم؛ 12. تاریخ؛ 13. مسائل مربوط به بهداشت و سلامت جسم و آرامش روانی؛ 14. مسائل نظامی و یک سلسله مباحث دیگر.[3]

هریک از این مباحث دارای زیرمجموعه های خاص خود است. امام سجاد(ع) در همه موضوع ها، با شیوه ای ابتکاری و نوآوری منحصربه فرد، تصویر روشنی از معارف اسلامی و جامعه اسلامی زمان خویش را ارائه می دهد و تکلیف مسلمانان را بیان می کند.

بعضی از دعاها آن قدر پرمغز و عمیق و آموزنده است که می توان مکتب اخلاقی اسلام را از آن استنباط کرد. محققان اسلامی، دعای مکارم الاخلاق را بهترین نمونه برای معرفی مکتب اخلاقی اسلام شمرده اند.[4]

صحیفه سجادیه کامله
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه ای از 75 دعا و نیایش است که امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و برادرش زید بن علی، آن را در دو نسخه نوشته اند.

متوکل بن هارون، راوی اول صحیفه سجادیه موجود، می گوید:

پس از سفر حج، یحیی بن زید بن علی را ملاقات و او را از حزن و ناراحتی امام صادق(ع) درباره شهادت زید بن علی آگاه کردم و در ضمن به او گفتم که امام صادق(ع) فرمود: یحیی نیز همانند پدرش کشته خواهد شد.

پس از صحبت هایی (که در مقدمه صحیفه آمده است)، یحیی مجموعه ای نفیس از ادعیهِ امام سجاد(ع) را که به خط جناب زید بوده است، به متوکل می سپرد تا پس از کشته شدن او به دست بنی امیه نیفتد.

متوکل این مجموعه را به امام صادق(ع) عرضه و با نوشته امام محمدباقر(ع) مقابله می کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی یابد. او از مجموعه 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می نویسد که در مجموعه حاضر، تنها 54 دعای آن موجود است.

صحیفه سجادیه به منزله یک دائرة المعارف علوم بشری است و آنچه انسان برای سعادت خود بدان نیاز دارد در آن یافت می شود که اصول اعتقادات، احکام، فروعات دین و معارف توحیدی و عرفانی، اصول اخلاقی و مسائل اجتماعی و سیاسی از آن جمله اند.[5]

اگر کمی عمیق تر این دعاها را بررسی کنیم، درمی یابیم که این دعاها فقط دعای محض و نیایش عادی و عرفی نیستند، بلکه در ضمن دعاها یک سلسله مسائل علمی و حساس ترین مسائل حقوقی و روانی و تربیتی بازگو شده که بیانگر محتوای غنی و معارف والای این کتاب ارزشمند است.

نگارش، جمع آوری و نسخه های موجود صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه از معدود کتاب های نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م 413) در کتاب الارشاد، خزاز قمی در کتاب کفایه الاثر و شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود و نجاشی در کتاب رجال به این کتاب اشاره کرده اند. ابن شهر آشوب آن را مشهور به «زبور آل محمد(ص)» و «انجیل اهل بیت(ع)» خوانده است که حاکی از شهرت و جایگاه کتاب است. قطب راوندی، سید بن طاووس، شهید اول ، کفعمی و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در کتاب های خود آورده اند.[6]

صحیفه سجادیه از پرنسخه ترین کتاب های حدیثی است. نسخه های خطی این کتاب در ایران، بیش از سه هزار نسخه است. اگرچه بسیاری از این نسخه ها، برگرفته از نسخه مجلسی اول(ره) است و بدین سبب، این نسخه ها تفاوت چندانی با هم ندارند.

اسناد صحیفه سجادیه
از نظر بسیاری از عالمان، صحیفه کامله سجادیه از کتاب های مشهور و متواتر است و نیاز به سند ندارد، افزون بر آنکه دارای مضامینی عالی و از معجزه های قولی امام سجاد(ع) است.

مرحوم مجلسی اول، تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از 650 طریق می داند.[7] به همین سبب بسیاری از علما ادعیه کتاب صحیفه را مستفیض و متواتر خوانده اند.

فصاحت و بلاغت صحیفه و اشتمال آن بر علوم و معارف الهی، نشانه مهم دیگری است که انتساب آن به مقام امامت را تأیید می کند. مرحوم وحید بهبهانی در بیان نمونه های روایاتی که قوت متن آنها به انتساب به ائمه(ع) گواهی می دهد، از صحیفه سجادیه نام برده است.[8] آیت الله بروجردی نیز انتساب صحیفه به امام سجاد(ع) را از بدیهیات دانسته است.[9] از طرفی، مقبولیت عمومی صحیفه در نزد علمای شیعه و نقل ادعیه و انتساب مسلم آن به امام سجاد(ع) اعتماد به این کتاب را افزون می کند.[10]

امام خمینی(ره) نیز مضمون عالی و فصاحت و بلاغت و مقبولیت این کتاب در نزد اصحاب امامیه را، موجب وثوق آن شمرده است.[11]

ایشان همچنین در وصیت نامه خود، صحیفه سجادیه را از افتخارات شیعه خوانده است.

متمم صحیفه سجادیه
ادعیه امام سجاد(ع) بسیار بیشتر از صحیفه سجادیه مشهور بوده است. ازاین رو بعضی از علما با تألیف متمم صحیفه سجادیه، دیگر دعاهای آن حضرت را جمع آوری کرده اند که به خلاصه ای از آنها اشاره می کنیم:

1. الصحیفة الثانیه: تألیف حر عاملی (م 1104).

2. الصحیفة الثالثه: تألیف میرزا عبدالله افندی.

3. الصحیفة الرابعه: تألیف میراز حسین نوری.

4. الصحیفة الخامسه: تألیف علامه سید محسن امین.

شروح و ترجمه های صحیفه سجادیه
شرح و حاشیه: صحیفه سجادیه، شروح و حواشی متعدد و متنوعی دارد که مشخصات بسیاری از آنها در کتاب الذریعه آمده است.

نخستین شرح در دسترس، شرح کفعمی (م 905 قمری و صاحب کتاب بلد الأمین و مصباح) است. در کتاب حیاة الامام زین العابدین، از 68 شرح صحیفه نام برده شده است. (صص 386 393) مشهورترین شرح صحیفه، کتاب ریاض السالکین تألیف سید علیخان مدنی است که در هفت جلد به چاپ رسیده است. شیخ بهایی نیز شرح زیبایی بر صحیفه داشته که تنها دو دعای آن به چاپ رسیده است و از علم زیاد ایشان حکایت دارد.

در سال های اخیر نیز شرحی هفت جلدی به زبان فارسی و با نام دیار عاشقان به قلم حجت الاسلام حسین انصاریان منتشر شده است.[12]

با توجه به اهمیت والای کتاب صحیفه سجادیه در نزد علما و بزرگان ما، تاکنون ترجمه های متعددی نیز از آن شده است.

در پایان امیدواریم توفیق بهره مندی و انس هرچه بیشتر با این کتاب شریف، قسمت همه ما گردد و بتوانیم غبار مهجوریت را از چهره آن بزداییم.

پی نوشت ها:
 

[1]. معالم العلماء، ص 135.

[2]. بحارالانوار، ج 107، ص 61.

[3]. الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمد حسین المظفر.

[4]. مرتضی مطهری، فلسفه اخلاق، ص 20.

[5]. حسن منتظری، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.

[6]. مجله علوم الحدیث، ش 3، ص 28.

[7] . بحارالانوار، ج 110، ص 61.

[8] . وحید بهبهانی، فوائد، ص 60.

[9] . البدر الزاهر، ص 25.

[10] . مجله علوم الحدیث، ش 3، ص 28.

[11] . المکاسب المحرمه، ج1، ص 320.

[12] . حسن منتظری، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.

صحیفه سجادیه، زبور آل محمد (ص)

مجله پاسدار اسلام خرداد 1376، شماره 186

 
 
 
در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسی در سیره امامان (ع) بررسی دعاها، اشک ها و گریه ها و مناجات های امامان است   در مقاله پیشین از برخی دعاهای معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنی داشته باشیم . اینک بحثی کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان می گذرانیم:

از گنجینه های ارزشمند دعاهای امامان (ع)، صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخی از دعاهای حضرت امام زین العابدین (ع) است . صحیفه سجادیه کانونی از معارف بلند الهی در ابواب مختلف است و در یک ارزیابی واقع بینانه می توان آن را ابزار رسای فرهنگی برای مقابله با هجوم فرهنگی دانست که خلفای ناشایست باب آن را گشوده بودند . بی تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگی در کنار گستره فرهنگی دیگر امامان نبود، این مهاجمان فرهنگی اثری از اسلام ناب محمدی (ص) باقی نمی گذاردند . اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتی جای گرفته است . بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویای جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشان است: 1 - اخت القرآن (خواهر قرآن) ; 2 - انجیل اهل بیت; 3 - زبور آل محمد (ص) (1) .

نقل کرده اند که برخی از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمی نیست من هم می توانم همانند آن را املاء کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت، دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد . (2)

آری همان گونه که با کتاب عظیم وحی الهی کسی را یارای مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدی قرآن (3) هنوز کسی را یارای پاسخ گویی نبوده و نخواهد بود، کتب برگرفته از چشمه وحی نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادی توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد .

صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت، حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت، فرمانروای جهان صدق و عشق، مولای عارفان روشن دل، و پیشوای عاشقان عامل، وجود مقدس حضرت سجاد - علیه السلام - است . این خزانه گنج های حکمت دارد و هر آنچه برای رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است .

صحیفه، مدرسه ای است که معلم آن امام چهارم - علیه السلام است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس می دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامی که باید برسد می رساند . «صحیفه » دریای پرخروش فیض الهی است که لؤلؤ و مرجانش از شمار بیرون و اشیای پرقیمتش از حد احصاء خارج است . «صحیفه » خورشید پرفروغی است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد .

«صحیفه » آفتاب پرحرارت الهی است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین برای تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده، و تا عمق ابدیت از فروغ بخشی باز نخواهد ماند .

«صحیفه » میزان سنجش سره از ناسره، حق از باطل، نور از ظلمت، درستی از نادرستی، حیات از مرگ، دنیا از آخرت و سلامت از مرض است . «صحیفه » چشمه فیض الهی، نجات دهنده از تباهی و رهاننده انسان از گمراهی است . «صحیفه » معلم حکمت، منبع معرفت، جاذب رحمت، ایجاد کننده محبت، سازنده شخصیت، به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است . «صحیفه » ؟ طبیب حاذق، محبوب قلب صادق، آرامش جان عاشق، عذرای دل را وامق، روشنگر مغارب و مشارق، کاشف حقایق، دوای درد نفوس ناطق، کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است . «صحیفه » آرام جان پاک بازان، محرک قلب تیز پروازان، نوای نای دل نوازان قدرت نفس جوانمردان، عشق عاشقان، عرفان عارفان، پناه بی پناهان راز دل راز داران، آه دل مستمندان به وقت شامگاهان، مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است . . .» (4)

«صحیفه سجادیه » فقط کتاب دعا نیست، بلکه کتاب، اعتقادات ، اخلاق، عرفان، مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است .

سند صحیفه سجادیه
در بررسی متونی که از امامان (ع) به ما رسیده است، باید دو محور مورد بررسی قرار گیرد: 1 - سند; 2 - متن .

این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی و عمق متن نیز می تواند دلیلی روشن بر اسناد به امام معصوم باشد . بنابر محور دوم تردیدی نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد (ع) است و جز او کس دیگر را یارای انشای این مضامین بلند نیست . کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:

«ان سند الصحیفة قطعی لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الی حد الیقین مضافا الی بلاغتها الفائقة التی لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم . . . ; (5) همانا سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد (ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است .»

طنطاوی در این باره گفته است که: «فوق کلام المخلوق، دون کلام الخالق; (6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است .»

فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی; مؤلف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه می گوید:

زبوره نور رواق العظمة

یفوق کل الزبر المعظمة

زبوره فی الحمد والتمجید

زینة عرش ربه المجید

فیه من الاخلاص والتوحید

ما لا تری علیه من مزید (7)

زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب های بلند دیگران برتر است . صحیفه او در حمد و ستایش خداوند، زینت عرش خدای بلند مرتبه است . در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمی توان گفت .»

اما از جهت سند، راوی صحیفه «متوکل بن هرون » است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین (ع) گرفته است . او می گوید در آستانه سفری که یحیی به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، او بسته ای را باز کرد، صحیفه ای بیرون آورد، بر مهر آن بوسه زد و گریست، صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم، امام صادق (ع) از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در حفظ و نگهداری آن بکوشی . بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند . متوکل بن هرون می گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق (ع) رسیدم . صحیفه را به آن حضرت نشان دادم، حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعای جدم علی بن الحسین (ع) است آن گاه امام صادق (ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام بیاور . اسماعیل صحیفه ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر (ع) و املای جدم علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . متوکل گوید از امام صادق (ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم . امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم .» (8)

متوکل بن هرون که در سند قرار دارد، نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویی از یحیی نیست . (9) غالب علمای رجال سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است (10) و همین برای وثاقت کافی است، زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست . بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است . در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیاری نقل کنند و اجازات فراوانی در نقل آن بدهند .

علامه فقید، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصری سرانجام به امام باقر (ع) و زید شهید منتهی می شود که آن دو بزرگوار از علی بن الحسین (ع) نقل کرده اند . سپس می نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است . (11)

محقق بزرگ، سید محمد باقر، مشهور به داماد، در شرح خویش بر صحیفه می نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند . (12)

شروح صحیفه
شروح فراوانی که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است، گویای عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانی است . برخی از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ، مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:

1 - شرح صحیفه، اثر میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری، ملقب به وثوق الحکماء، متوفای 1358;

2 - شرح صحیفه، نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم، متوفای 1149;

3 - شرح صحیفه، شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمی صاحب المصباح، متوفای 1905 هجری قمری;

4 - شرح صحیفه، مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر، متوفای 1140 ه . ق;

5 - شرح صحیفه، میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی;

6 - شرح صحیفه، علامه محمد باقر مجلسی;

7 - شرح صحیفه، محقق داماد، میر باقر حسینی استرآبادی;

8 - شرح صحیفه، مولا بدیع هرندی;

9 - شرح صحیفه، مولا محمد تقی مجلسی اصفهانی، متوفای 1070 ه . ق;

10 - شرح صحیفه، سید جمال الدین کوکبانی، متوفای 1339 ه . ق;

11 - شرح صحیفه، مولا حبیب الله بن علی کاشانی;

12 - شرح صحیفه، شیخ حسن عباس بن محمد علی بلاغی نجفی، صاحب تنقیح المقال;

13 - شرح صحیفه، میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجی;

14 - شرح صحیفه، مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی;

15 - شرح صحیفه، محقق آقا حسین خوانساری، متوفای 1099 ه . ق;

16 - شرح صحیفه، مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانی اصفهانی، متوفای 1129;

17 - شرح صحیفه، سید حسین بن حسن بن ابوجعفر، متوفای 1001 ه . ق;

18 - شرح صحیفه، شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثی عاملی، پدر شیخ بهائی، متوفای 948;

19 - شرح صحیفه، مولا خلیل بن قاضی قزوینی;

20 - شرح صحیفه، سید محمد رضا اعرجی;

21 - شرح صحیفه، مولا رضا علی طالقانی;

22 - شرح صحیفه، مولا محمد سلیم رازی;

23 - شرح صحیفه، مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی;

24 - شرح صحیفه، سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی;

25 - شرح صحیفه، مولا جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی;

26 - شرح صحیفه، مفتی میر عباس لکنهوئی;

27 - شرح صحیفه، مولا عبد الغفار رشتی;

28 - شرح صحیفه، ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;

29 - شرح صحیفه، میرزا عبدالله افندی بن میرزا عیسی تبریزی اصفهانی، صاحب ریاض العلاء;

30 - شرح صحیفه، مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی، ساکن قم;

31 - شرح صحیفه، سید صدر الدین علی بن نظام الدین دشتکی شیرازی، متوفای 1120;

32 - شرح صحیفه، شیخ محقق نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالعالی کرکی، متوفای 940;

33 - شرح صحیفه، مولا مفسر ابوالحسن علی بن حسن زواری;

34 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی;

35 - شرح صحیفه، شیخ علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی;

36 - شرح صحیفه، میرزا محمد علی بن نصیر چهار دهر رشتی، متوفای 1334;

37 - شرح صحیفه، شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشی بلخی;

38 - شرح صحیفه، ملا فتح الله خطاط;

39 - شرح صحیفه، شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی نجفی;

40 - شرح صحیفه، سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی زیدی، قرن سیزدهم;

41 - شرح صحیفه، سید محسن بن احمد شای، متوفای 1215;

42 - شرح صحیفه، میرزا محمد بن محمد مشهدی مؤلف تفسیر کنز الدقائق;

43 - شرح صحیفه، شیخ الاسلام بهاء الملة و الدین شیخ بهائی، متوفای 1030;

44 - شرح صحیفه، سید نعمت الله جزائری، متوفای 1112، این شرح به نام «نور الانوار» نامیده شده و نامبرده شرح دیگری بر صحیفه دارد که غیر آن است;

45 - شرح صحیفه، سید علیخان شیرازی، موسوم به «ریاض السالکین » که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامی قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است; (13)

و اما شروح معاصران:
46 - شرح صحیفه، سید علی نقی فیض الاسلام;

47 - فی ضلال الصحیفة السجادیة، از نویسنده پر تالیف مرحوم محمد جواد مغنیه;

48 - شرح صحیفه سجادیه، از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی;

49 - فی رحاب الصحیفة السجادیة، تالیف عباس علی موسوی لبنانی;

50 - دیار عاشقان، در هفت جلد ، شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;

51 - ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، امامی و آشتیانی;

52 - شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری;

53 - تلخیص الریاض، در سه جلد - که تلخیص «ریاض السالکین » است - ; از سید ابوالفضل حسینی;

آنچه گفته آمد، شروحی است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است، اما شروحی که بر برخی از دعاهای آن; مانند شرح «دعاء مکارم الاخلاق » شرح «دعاء توبه » و . . . فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر می کنیم .

آثار دیگر
آثار دیگری که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:

1 - المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، که معجم الفاظ صحیفه است، از سید علی اکبر قرشی;

2 - الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، تالیف شیخ محمد حسین مظفر، که معجم موضوعی صحیفه است;

3 - قاموس الصحیفه، تالیف سید ابوالفضل حسینی، که شرح و توضیح اجمالی برخی از لغات صحیفه سجادیه است .

صحیفه های دیگر
گفتنی است که صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعای امام سجاد (ع) است که برخی از دعاهای آن جناب است، لذا برخی از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه های دیگری تدارک دیده اند که دعاهایی که در صحیفه موجود نیست، در آن گرد آورده اند . این صحیفه ها عبارت اند از:

1 - الصحیفة السجادیة الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است، این را دوم نامیده اند). از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملی صاحب وسائل الشیعه;

2 - الصحیفة السجادیة الثالثة، از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسی بن محمد صالح التبریزی اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلماء;

3 - الصحیفة السجادیة الرابعة، شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقی بن میرزا علی محمد نوری;

4 - الصحیفة السجادیة الخامسة ، تالیف سید محسن بن عبدالکریم بن علی امین عاملی;

5 - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانی الحائری;

مجموعه این صحائف به ضمیمه برخی از دعاهای دیگر امام سجاد (ع) در مجموعه ای کامل تحت عنوان «الصحیفة السجادیة الجامعة » توسط مؤسسة الامام مهدی (ع) قم منتشر شده که به حق کاری ارزشمند و شایسته تقدیر است .

بررسی مضامین بلند این صحیفه نورانی مجالی وسیع می طلبد که به یاری خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتوای دعای امامان (ع) سخن خواهیم گفت، برخی از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد . ان شاء الله .

ادامه دارد

پی نوشت ها:

1) شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 15، ص 18 .

2) مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 137 .

3) اسراء (17) آیه 88 .

4) حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 1، ص 18 و ص 19 .

5) حیاة الامام السجاد، ج 1، ص 117، (به نقل از الذریعة) .

6) امام چهارم، پاسدار انقلاب خونین کربلا، ص 121 .

7) الانوار القدسیه .

8) مقدمه صحیفه سجادیه .

9) رجال نجاشی، ص 426; الفهرست، ص 170; منتهی المقال، ج 5، ص 279 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 177 .

10) منتهی المقال، ج 5، ص 280 .

11) الذریعة، ج 15، ص 18 .

12) میرداماد، شرح صحیفه سجادیه، ص 45 .

13) الذریعة ج 13، ص 345 - 395; شرح مرحوم شعرانی، ص 12 - 14 و ترجمه و شرح صحیفه، واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، ص 43 تا 47 .

لازم به توضیح است که در کتاب «حیاة الامام زین العابدین » جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح برای صحیفه ذکر کرده است .