نورفشان

حضرت علی (ع) در سیره نظری و عملی امام خمینی (قدس سره)
 مجله پاسدار اسلام آذر1379، شماره 228
 
24
فروغ فروزان
حضرت علی (ع) شخصیت بی بدیلی است که حکمت الهی - میمون ترین فرصتها را با سرنوشت او پیوند می زند: در خانه کعبه دیده به جهان می گشاید و در منزل خاتم رسولان و واپسین فرستاده پروردگار عالمیان پرورش می یابد و در طول زندگی مصداق راستین آیه شریفه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون » (1) می گردد، زیرا در همه حال به عبادت مشغول بوده و در تمامی صحنه های زندگی اعم از خانه، مزرعه، نخلستان، مسند زمامداری و میدان کارزار در محضر خدا حضور داشته است . به اعتراف دوست و دشمن این ستاره درخشان آسمان امامت و ولایت در طول حیات بابرکت خود ویژگیهای متعالی را در وجود خویش تجسم عینی بخشید و سرانجام، در محراب عبادت به شهادت رسید و بدین گونه رستگاری را در آغوش کشید .

سخن گفتن از چنین وجود ملکوتی که دوستان از هراس، فضایلش را مخفی کردند و دشمنان به دلیل کینه و حسد از وصف مکارم و فضایلش امتناع نمودند، کار ساده ای نمی باشد . او بیست و پنج سال سکوت کرد و خودخواهیها، نقشه های حیله گرانه و برخی ناملایمات و دشواریها را تحمل نمود تا نیروهای خودی را برای محو دشمن مشترک بسیج کند و توان صفوف مسلمین را برای درهم پیچیدن طومار مشترک و الحاد و رذالت تقویت نماید، اما با وجود اینکه در این سکونت پرمعنی و خاموشی خردمندانه درسهای زیادی نهفته است و حقایق ارزنده و آموزنده ای در خود دارد، متاسفانه هم شیعیان سکوت نموده و هم پژوهشگران اهل سنت از آن عبور کرده اند و این وضع موجب شده که بزرگترین تجلی علی و میزان وارستگی، فداکاری و جانبداری وی از حقیقت در این دوره نسبتا طولانی، بر اذهان و افکار مردم روشن نباشد; حتی آن دوره بیست و سه ساله که این جانشین راستین حضرت محمد (ص) برای اعتلای ایمان و معنویت در جامعه آغشته به کفر و جهل و شرک، مشعل توحید را روشن کرد و در حمایت از آیین نبوی و سنت محمدی وظایفی خطیر را عهده دار گردید و ناگوارترین شرایط را به جان خرید و از یاری دین و سپاه حق لحظه ای دریغ نورزید، آن گونه که شایسته و بایسته است بر تشنگان معارف معرفی نشده است .

علی (ع) کسی است که بدون تردید دین حق را برپا می داشت و به طور آشکار به احکام و فرایض حکم می فرمود; همان کسی که پس از پیامبر بهترین مردم بود . (2) او قریب به پنج سال به منظور تحقق عدالت و گرفتن انتقام مظلوم و استقرار حق و نابودی باطل (در چهره های گوناگون) حکومت کرد، سیمای پرواز و رمز علی (ع) با آن جاذبه ها و دافعه هایی که از چشمه اخلاص و ایمانش سرچشمه می گرفت، موجب گردیده که دانشوران و عالمان تنها به پرتوی از این فروع درخشان اشاره کند و از دریای صفات و کردار پسندیده اش به قدر تشنگی بنوشند .

جرج جرداق، نویسنده مسیحی در مورد شخصیت الهی می نگارد: ای دنیا! تو را چه می شد اگر تمام نیروهای خود را بسیج می کردی و در هر عصر و زمانی بزرگمردی به نام علی (ع) را بدان عقل و قلب و زبان و بدان ذوالفقارش به انسانیت عطا می کردی . (3)

ابن ابی الحدید معتزلی مذهب می نویسد: فضایل آن حرت چنان عظمت، شکوه و اشتهاری دارد که نمی توان متعرض بیانش شد یا به تفصیل آن پرداخت و سخن گفتن درباره اش مثل این است که بخواهند درباره پرتو روز درخشان یا فروغ ماه تابان سخن گویند که بر هیچ کس پوشیده نیست . (4) به قول میخائیل نعیمه: قهرمانهای امام علی (ع) به میدان رزم محدود نمی گردد، بلکه او در روشن اندیشی، پاکی وجدان، فصاحت بیان و کلام، عمق و ژرفای انسانیت، شور و حرارت ایمان، بلندی همت و فکر، حمایت از رنجدیده ها در برابر جفاکاران و فروتنی در مقابل حق و هر کجای دیگر که تجلی کند نیز قهرمان بود . و شیخ محمد عبده خاطر نشان می کند: قطع نظر از سخنان علی (ع) به طور کلی روح آن امام همام وسیع، همه جانبه و چند بعدی است و همواره به این خصلت ستایش گردیده است; در محراب عبادت می گرید و در میدان نبرد خندان است . سربازی است قاطع، اما رهبری است مهربان با رقت قلب . حکیمی است ژرف اندیش، فرماندهی لایق، معلمی است که به فصاحت خطبه می خواند و قاضیی است که در عین حال نویسنده هم می باشد، زمامداری است که کشاورزی هم می کند . او انسان کاملی است که بر تمامی دنیای روحی بشریت احاطه دارد . (5)

عطوفت و معرفت
در میان عالمان شیعه و پرواپیشگان پرمایه این مذهب، حضرت امام خمینی (قدس سره) درخشندگی ویژه ای دارد; زیرا این عبد صالح خداوند توانست در پیروی از فرامین قرآنی و منابع روایی بر همگان و همگنان خویش سبقت گیرد و سیره خویش را به شیوه زندگی پیشوایان راستین نزدیک نماید و بر حضرت علی (ع) تاسی جوید و خود اسوه ای برای جویندگان معارف و احکام گردد . این بزرگمرد تاریخ تشیع از سلاله پاک رسول خدا (ص) بود که در بوستان ذریه خاندان عترت و طهارت چون گلی شکفت و وجودش جهانی را معطر ساخت . آن الگوی وارستگی دروازه معرفت را گشود، شمشیر حق را از نیام برکشید و فوج باطل و قوم ظالم را بر خاک مذلت نشانید و بیرق ایمان را بر بام اقالیم قبله برافراشت . این خون غیرت و حمیت که در رگهای جوانان جهان اسلام در حال جوشش است، از برکت انفاس قدسی اوست . آن وجود بابرکت از دوران کودکی دل به محبت خاندان عصمت و طهارت سپرد، اما این عشق آتشین که از معرفتی عمیق نشات می گرفت، با اطاعت از فرامین ائمه که در واقع دستورات خداوند است توام بود . امام خمینی کوشید تا تجسمی از سیره حضرت علی (ع) را در زندگی خویش به نمایش بگذارد و از این رهگذر، موفق گردید قوی ترین تاثیر را در عرصه های علمی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی بروز دهد . او برای تبلیغ دین و معرفی فرهنگ قرآن و نهج البلاغه به زبان و بیان اکتفا نکرد، بلکه از طریق تهذیب و تزکیه به درجه ای رسید که اعمال و رفتارش خود معرفی راه حضرت امیرمؤمنان (ع) بود . بسیاری از خصوصیات امام خمینی الهام گرفته از شیوه حضرت علی (ع) است که پرتوهایی از این خورشید درخشان را در اذهان زنده می نماید . در منابع تاریخی آمده است که حضرت علی (ع) با دشمن به شدت و با خشونت رفتار می کرد و در برابر باطل هیچ گونه ملایمت و مدارا نداشت; ولی وقتی به شخص ناتوانی برخورد می کرد، در نهایت عطوفت وی را مورد نوازش قرار می داد . امام خمینی نیز در ستیز با دشمنان بدون آنکه هراسی به دل راه دهد، برخوردی قاطع و سخت داشت، اما در ضمن چنین شدت و صلابتی، وقتی با مردم عادی، خصوصا بینوایان و محرومان رو به رو می شد، مهربانی خصای در وجودش هویدا می گردید .

امام خمینی در معرفی این بعد از سیره حضرت علی (ع) می گوید: «شخصیت این مرد بزرگ که امام امت شد، شخصیتی است که در اسلام و قبل از اسلام و بعدها هم کسی مثل او نمی تواند سراغ کند، یک موجودی که امور متضاد را در خودش جمع کرده [بود] . کسی که جنگجوست اهل عبادت نمی شود، کسی که قوه بازو می خواهد داشته باشد اهل زهد نمی تواند باشد، کسی که شمشیر می کشد و اشخاصی را که منحرف اند درو می کند، این نمی تواند که عاطفه . . . داشته باشد . . . . در عین حالی که غذای او از نان و سرکه و زیت یا نمک بیرون نبوده است; در عین حال قدرت بدنی آن طور . . . است . دری را که از خیبر ایشان کنده است و چندین ذراع دور انداخته است چهل نفر نمی توانستند بلندش کنند . . . آدمی که جنگجوست به آن طور که جنگجویان بزرگ را، دلاوران بزرگ را، به هزیمت وامی دارد و می فرماید: اگر تمام عرب یک طرف باشند به من هجوم کنند من پشت نمی کنم! این آدم در عطوفت آن طور است که وقتی یک خلخال از پای یک زن یهودی ربوده اند می فرماید که مرگ برای انسان آسان است . . .» (6)

در جای دیگر امام خمینی خاطر نشان می نماید: «حضرت امیرالمؤمنین (ع) بعد از اینکه دست دو نفر دزد را قطع می کند، چنان نسبت به آنان عاطفه و محبت نشان می دهد و معالجه و پذیرایی می کند که از مداحان حضرت می شوند . (7)

با این همه عاطفه، روزی هم شمشیر می کشد و افراد مفسد را با کمال قدرت از پا درمی آورد، معنای عدالت همین است .» (8)

آری، حضرت علی (ع) فرمانروایی است که به خود اجازه نمی دهد به احدی ستم شود و حتی پا را از امور مربوط به انسانها فراتر می نهد و می فرماید: اگر چنانچه همه تعالیم دنیا را به من بدهند که بخواهند دانه ای را از دهان مورچه ای بگیرم این را ستم می دانم و نمی کنم . (9) به اعتقاد امام خمینی افراد بشر قادر نخواهند بود چنین حکومتی را تحقق بخشند، ایشان می افزایند: «ما آرزوی یک همچو حکومتی داریم، یک حکومت عادل که نسبت به افراد رعیت علاقه مند باشد، عقیده اش این باشد که باید من نان خشک بخورم که مبادا یک نفر در مملکت من زندگیش پست باشد، گرسنگی بخورد . (10) امام خمینی تاکید می فرمایند: «حضرت علی (ع) مظهر عدالتو رحمت الهی است و عدل خداوند در چهره تابناک حضرت علی بن ابی طالب (ع) ظاهر شده است .» در ادامه توصیه می کنند که مسؤولین و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی در برخورد با مردم برای اجرای عدالت و بروز عطوفت به حضرت علی (ع) اقتدا نمایند . (11)

البته همان گونه که در منابع اسلامی آمده و حضرت امام خمینی هم اشاره فرموده اند، قاطعیت و صلابت حضرت علی (ع) هم خود رحمتی می باشد، در یکی از روزها که شخصیتهای نظام جمهوری اسلامی ایران خدمت امام شرفیاب شدند و مهمانان خارجی هم حضور داشتند، حضرت امام طی بیاناتی خطاب به میهمانان خارجی خاطرنشان ساختند: نخست اینکه جمهوری اسلامی را آنچنانکه می بینید برای مردم کشورتان بازگو کنید . برای مردم بگویید که قتال هم رحمت است و رحمت خدا بر آنان است . (12)

خروش تقدس
حضرت علی (ع) نه از زیادی نیروهای مخالف هراس داشت و نه از قلت نیروهای خودی واهمه ای بروز می داد، در هر شرایطی که پیش می آمد و مقتضیاتی که ایجاب می نمود، می کوشید در حمیت احیای حق و اجرای عدالت و گسترش فضیلت بکوشد و برایش تفاوتی نمی کرد که این فعالیتها را در زمان زمامداری یا غیر آن انجام می دهد . امام خمینی در فراز یکی از بیانات خود گفته اند: «علی بن ابی طالب (ع) همه عالم اگر کافر می شدند به حال او فرق نمی کرد، جز غصه خوردن به اینکه چرا اینها دارند خلاف می کنند و الا در مشی او هیچ تغییری نمی کرد، آن روزی که تو خانه نشسته بود، با آن روزی که یک خلافت دارای آن وسعت که ایران یک جزئش بود تا مصر و در حجاز همه اینها تحت سیطره بود و از اروپا هم یک مقداری . هیچ فرقی در حال روحیش نبود روح الهی بود . روح الهی در آن فرق نمی کند که یک جمعیت کمی تحت نظر او باشد یا یک دنیا باشد حال روحی او فرق نمی کند، او موظف است عدالت کند، می تواند با این چهار تا که هست عدالت بکند و اگر توانست با همه جا، همه جا عدالت را گسترش می دهد . . .» (13)

امام خمینی نیز در خصوص ارزشهای دینی، مقدسات مذهبی و رعایت حریم الهی به حق تعصب و غیرت داشت و به دلیل همین ویژگی، مبارزه با استبداد و استکبار را در راس برنامه های خود قرار داد و این حرکت را وظیفه ای دینی و شرعی تلقی کرد و نه شکست و کمی نیروها و حامیان، او را ناامید نمود و نه پیروزیها و کثرت طرفداران در او غرور ایجاد می نمود . سیاست حضرت علی (ع) در بیرون راندن دشمن اصلی از صحنه چنین بود که آن حضرت به کمی سپاه خود و زیادی قشون معاویه فکر نمی کرد و تحت هیچ شرایطی اجازه نمی داد که آن فروغ امامت از مواضع اصولی دست بردارد، امام خمینی نیز فریاد زد: هیهات که خمینی در برابر تجاوز دیوسیرتان و مشرکان و کافران به حریم قرآن و عترت رسول خدا و امت محمد و پیروان ابراهیم حنیف ساکت و آرام بماند و یا نظاره گر صحنه های ذلت و حقارت مسلمانان باشد . . . قدرتها و نوکران آنها مطمئن باشند که اگر خمینی یکه و تنها بماند به راه خود . . . ادامه می دهد» (14) امام در این مسیر پرخوف و خطر هیچ تزلزلی به خود راه نداد و از چنان اقتداری برخوردار بود که حوادث پرتلاطم نتوانست در وجود او لرزشی ایجاد کند و در سخت ترین شرایط و آشفته ترین رخدادها در امام یک نشاط درونی و آرامش واقعی قابل مشاهده بود و به همین دلیل، می توانست بر دیگران تاثیر بگذارد، و امیدوارشان کند . در روایتی هم آمده است: مومن به سوی مومن آرامش می گیرد چنانچه تشنه با آب سرد آرامش را به دست می آورد . (15) در تصمیم گیریهای نهایی به تنهایی اقدام می کرد و به هیچ عنوان در مقابل معاندین و زورمداران ملایمت نشان نمی داد . به همین دلیل، نویسنده ای اعتراف می کند: . . . او [امام خمینی] از آن روز که پا به میدان گذاشت و با حکومت فساد و بیداد به ستیز پرداخت، نه تنها برای یک لحظه و یا در یک مرحله از مراحل بی شمار جهاد پای سرسختی و استقامت سست نشد، بلکه هر روز سخت تر و استوارتر و قاطع تر گردید . (16)

حضرت علی (ع) تعداد قابل توجهی از دانشوران و پارسایان و فداکاران را تربیت کرد که در میان آنان جمعی از شخصیتهای معنوی چون کمیل بن زیاد، میثم تمار، اویس قرن و رشید هجری درخشندگی دارند، برخی دیگر از پیشتازان اولیه علوم اسلامی محسوب می شوند و عده ای مصادر اولیه علم فقه، کلام، تفسیر، قرائت و . . . . می باشند . (17) امام خمینی نیز یاران فداکاری پرورش داد که تنها در میان اصحاب پیامبر و حضرت علی (ع) می توان مثل آنان را یافت . تحمل شدیدترین شکنجه ها، سختیهای توان فرسا و رسیدن به فیض عظیم شهادت از مختصات عامیان اوست ; کسانی که با استواری و صلابت وصف ناپذیر خود، خاطره یاران نخستین امام را در اذهان زنده کردند .

امام خمینی در حوزه درسی خویش شاگردانی را تربیت کرد که در عرصه های گوناگون علمی، سیاسی و اعتقادی در دفاع از حریم تشیع، به همراه امام از ارزشهای معنوی صیانت کردند و برای محو ظلم و جهل جدیت داشتند; این افراد چون منظومه نورافشانی هستند که در آسمان فضیلت به درخشندگی پرداخته و فضایی سرشار از معنویت را برای علاقه مندان به دیانت به ارمغان آورده اند . تاثیر نفس امام در جلسات علمی و اخلاقی بسیار شگفت بود و شاگردان را منقلب می نمود . (18) در واقع می خواست ضمن تعلیم دانشهایی که مورد نیاز جامعه و مکارم اخلاقی همچنین مبارزه با آفات نفسانی، زمینه های فکری تربیتی لازم را برای ستیز با عواملی که مانع شکوفایی فضایل هستند پدید آورد .

جامعیت در اندیشه و عمل
حضرت علی (ع) در اندیشه و عمل جامعیت داشت و در تمامی ابعاد انسانی امتیازات فوق العاده و برجسته ای داشت . به همین دلیل، طوایف گوناگون فکری و صنفی و فرقه های گوناگون کوشیده اند خودشان را به آن حضرت نزدیک نمایند، اما آنچه که در وصف این بزرگوار گفته اند بخش اندکی از آن چیزی است که او بوده است . غالبا مسایل که این افراد درک کرده و می نمایند و به پیشگاه مولا علی (ع) عرضه می دارند، آن حقیقت متبلور در شخصیت علی (ع) و متحقق در سیره آن فروغ ولایت را نمی تواند حداقل در سطح مورد قبولی ترسیم نماید . از این جهت امام خمینی خاطر نشان ساخته اند: «[حضرت علی (ع)] وصف کردنی نیست، آنچه که وصف کرده اند از او، دون شان اوست و آنچه شعرا و عرفا و فلاسفه و دیگران درباره او گفته اند، شمه ای از آن چیزی است که او هست . . . لهذا باید در پیشگاه مبارک ایشان عذرخواهی کنیم که ما قاصریم و نمی توانیم بیان کمال شما را بکنیم . . . .» (19)

به اعتقاد امام خمینی همان گونه که قرآن بر جوامع انسانی نازل شده و به سطحی رسیده که ما اکنون آن را به صورتی مکتوب مشاهده می کنیم، حضرت علی (ع) هم چنین بوده است و البته این امر بدیهی می باشد که این دو امانت نفیس - یعنی قرآن وعترت - که رسول اکرم (ص) در میان امت مسلمان باقی نهاد، (20) همان گونه که از هر گونه اشتباه و معصیت مصون هستند و تا روز رستاخیز با یکدیگر پیوندی ناگسستنی دارند، به یکدیگر نیز شبیه هستند; به همین دلیل امام خمینی می فرمایند: «. . . حضرت امیر (ع) . . . هم از وجود مطلق تنزل پیدا کرده است، از وجود جامع تنزل پیدا کرده است و آمده است پایین تا رسیده است به عالم طبیعت . . .» . (21) ایشان در جای دیگر یادآور شده اند: «. . . او [حضرت علی (ع)] یک موجودی بوده، معجزه ای، جمع مابین تضاد، جمع بین همه ضدها را کرده بود، یک آدم در قدرت، آن طور که به حسب نقل از این طرف می زد دو تا می کرد در جنگ می زد می کشت تمام کسانی که بر ضد اسلام بودند . از آن طرف، آدم زاهد، یک آدم عابد [بود که] تا صبح بنشیند نماز بخواند . آدم زاهد و عابد اهل جنگ نیست، آدم جنگجو هم بیشترش اهل زهد و تقوا و امثال ذلک نیست . جمع می کرده او بین همه! ماها نمی توانیم، اما می توانیم اقتدا کنیم به او تا حدودی . . .» . (22)

امام خمینی نیز در این ویژگی به امیرمومنان (ع) شباهتهایی داشت و در زمره آنانی بود که در جمع کردن کمالات، فضایل و علوم، ویژگی منحصر به فردی را در خویشتن پدید آورد، بوده; زیرا در حالی که از روح لطیف و شخصیتی عاطفی برخوردار بود، در صحنه مبارزه چنان می خروشید که از سخن و کلامش لرزه بر اندام خصم می افتاد و آن چنان با قاطعیت سخن می گفت که قوی ترین قدرتها از واکنش قهرآمیزش می هراسیدند . در همین حال، چون به عرفان می پرداخت از قوت کلامش متحیر می ماندند، در همان زمانی که در برابر امریکا ایستاد و فرمود: «امریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند» خطبه عقد برای دو زوج جوان جاری می نمود و دست عطوفت بر سر کودکان می کشید، و آن روحی که فرمان به نبرد با استکبار می داد . گاهی پدر یک شهید با بچه ای، به گریستن وادار می نمود . اگرچه در فقه و عرفان صاحب نظر بود و در این دو رشته تالیفات گران سنگ از خویشتن بر جای نهاد و هیچ گاه این دو را درهم ادغام نمی نمود، لذا روح عارفانه هرگز او را از تعبدی که حتی یک فرد عادی دارد دور نساخت . در عراق حتی یک شب زیارت بارگاه مطهر حضرت علی (ع) را ترک نکرد، اما در همان حال به سعدون شاکر، رئیس سازمان امنیت عراق، فرمود: من از آن سیدهایی نمی باشم که زیارت وظیفه ام را از یاد ببرد! اگرچه از باب استحباب و شفا تربت حضرت امام حسین (ع) را می خورد، اما شجاعت و شهامت آن سالار شهیدان در رگهای او جاری و ساری بود . (23)

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای فرموده اند: «. . . آن بزرگوار قوت ایمان را با عمل صالح و اراده پولادین را با همت بلند و شجاعت اخلاقی را با خرم و حکمت و صراحت لهجه را با صدف و متانت و صفای معنوی و روحانی را با هوشمندی و کیاست و تقوا و ورع را با سرعت و قاطعیت و ابهت و صلابت رهبری را با رقت و عطوفت و خلاصه بسی خصایص نفیس و کمیاب و . . . را با خود هم داشت . . .» (24)

امام در فقاهت بی مانند و در فلسفه بی همتا بود و فقیه دوران و فیلسوف زمان خوانده می شد . (25)

امام وقتی بر مسند فقاهت می نشست، فقیهی توانا بود; چنانچه گویی تمام عمرش را در این دانش صرف کرده است و چون بر جایگاه تدریس اصول قرار می گرفتند به نظر می رسید انسانی است که در این راه تلاشهای زیادی کرده و در نتیجه اصول گرایی به تمام معنا است . و چون برای موعظه و نصایح اخلاقی لب به سخن می گشود .

شنونده تصور می کرد تمامی لحظات عمر شریف ایشان در سیر و سلوک، اعمال صالح، رعایت احکام و روی آوردن به مستحبات و اجتناب از مکروهات سپری شده است; ولی وقتی تمام فضایل ایشان را آدمی در کنار هم در وجود آن روح قدسی مشاهده می کند، درمی یابد ک این فرد عبد صالح خداوند است، کسی که نه تنها تخصص و مهارت در علوم گوناگون رنگ خاصی به او نبخشیده، بلکه برای رسیدن به عالی ترین هدف خود در این دانشها را به عنوان ابزار و وسیله به کار می برد . (26)

خلاصه اخلاص
ویژگی بارز حضرت علی (ع) در عرصه های سیاسی و میدانهای کارزار، فضیلت روحی، معنویت و اخلاص است . حضرت امام خمینی به این جهت امام اول تاکید داشت و می فرمود: «. . . ضربت علی (ع) [در جنگ خندق] که افضل از عبادت ثقلین است . (27) نه به واسطه همان صورت دنیایی عمل بوده که کسی دیگر اگر آن ضربت را زده بود باز افضل بود، گرچه به ملاحظه موقعیت مقابله کفر و اسلام خیلی انجام این عمل مهم بوده که شاید شیرازه لشکر اسلام از هم پاشیده می شد، ولی عمده فضیلت و کمال عمل آن حضرت به واسطه حقیقت خلوص و حضور قلب آن حضرت بوده و در انجام این وظیفه الهیه; لهذا مشهور است که وقتی غضب بر آن حضرت مستولی شد به واسطه جسارت آن ملعون، از کشتن او خودداری فرمود تا آنکه عمل به هیچ وجه شایبه انیت و جنبه یلی الخلقی نداشته باشد . با آنکه غضب آن ولی الله مطلق غضب الهی بود . ولی باز عمل را خالص فرمود از توجه به کثرت و یکسره خود را فانی در حق فرمود و عمل به دست حق واقع شد و چنین عمل در میزان سنجش برنیاید . . .» (28)

امام در تاریخ هفدهم تیر ماه سال 1364 طی بیاناتی در جمع وعاظ و روحانیون تهران، به این موضوع اشاره فرمودند و یادآور شدند: «. . . این ضربه، ضربتی بود که از روح امیرالمؤمنین (ع) سرچشمه گرفته بود . همه ایامی که ضربت می زد فضیلتش بالاتر از همه بود; برای اینکه قلب، قلب الهی بود، قلبی بود که غیر از خدا در او راه نداشت، ضربتی که از آن قلب سرچشمه بگیرد، تصمیمی که از آن قلب سرچشمه بگیرد، این ارزشش همان است که فرموده است افضل از همه چیزهایی که در عالم واقع شده است .» (29) امام خمینی در سیره عملی خود کوشید با تزکیه، عبادت و پارسایی راه اخلاص را بپیماید و خود را به امیرمؤمنان نزدیک نماید . بین اعمال و نیات او هماهنگی کامل وجود داشت و ارتقای معنویش به شکلی بود که تمامی تلاش و همت والای خود را به کار گرفت تا در مزرعه اعمال و رفتار هیچ بذری جز خشنودی خدا نباشد و با آنکه بر جهانیان چون آفتاب واضح است و همگان بر این حقیقت اعتراف کرده اند که امام خمینی از آغاز مبارزات تا زمانی که در قید حیات بودند محور تمامی کوششهای مبارزان و قیام کنندگان بر علیه باطل بوده اند و آن حرکت مقدس عمومی که چون سیل خروشان بساط ستم و استکبار را بر کند، به برکت وجود اوست . امام بارها نقش خود را در این نهضت مقدس ناچیز جلوه می داد و ارتباطش با مردم عادی از حالت معمولی گذشته و به عشق آتشین مبدل گردیده بود . همین حالات توام با اخلاص موجب گردید که چشمه های حکمت از قلب امام بر زبانش جاری گردد و مطالب مطابق با واقعیت را که حتی فکر انسانهای متفکر به آنها نمی رسد، خداوند بر دل و ذهنش وارد نماید . حضرت آیت الله العظمی محمد علی اراکی خاطر نشان ساخته بود: ما در مدت پنجاه سال که با این شخص بزرگ آشنایی پیدا کردیم، جز تقوا، سخاوت، شجاعت، شهامت و بزرگی نفس و قلب و کثرت دیانت و جدیت در علوم عقلی و نقلی در او نیافتیم و ندیدیم . این مرد قد مردانگی علم کرد و در مقابل کفر ایستادگی نمود و ید غیبی هم با او همراهی نمود . او مانند جدش علی بن ابی طالب (ع) است، داستان عمر بن عبدود را شنیده اید، با آن نعره هایی که از حلقوم وی بیرون می آمد که همه اصحاب پیامبر را در روز جنگ به یک لقمه عرض می کرد و چنین به نظرش کوچک می آورند . بسیار مغرور به قوت و شجاعت خودش بود، همه اصحاب رنگ از صورتشان پریده بود و خود را باخته بودند . مرتب نعره می زد و مبارزه می طلبید تا اینکه پس از چند بار که حضرت امیر بلند شد و پیامبر اجازه نفرموده، اجازه میدان دادند . آن ملعون قریب هشتاد سال داشت و حضرت امیر بیست ساله بودند . اما ایشان به یک ضربت آن غول شجاعت را بر زمین انداختند، یک چنین جراتی را خداوند به حضرت امیر (ع) داده بود . حالا فرزندش [امام خمینی] نیز این طور است، این همه عمر بن عبدوها در دنیا نعره می زنند، ولی ابدا از آنان واهمه ای ندارد . (30)

پرورش یافته ای پرمایه
وجود مقدس امیرالمؤمنین (ع) با آن فضایل و مکارم فوق العاده و غیر قابل وصف، پرورش یافته مکتب حضرت رسول اکرم (ص) است و همان گونه که آن خاتم رسولان معلم بشریت است، بعد از او حضرت علی نیز معلم انسانها خواهد بود . امام خمینی پس از وصف ویژگیهای شگفت انگیز حضرت علی (ع) می افزاید: «اگر چنانچه پیغمبر اسلام (ص) غیر از این موجود تربیت نکرده بود، کافی بود برایش اگر چنانچه پیغمبر اسلام مبعوث شده بود برای اینکه یک همچو موجودی را تحویل جامعه بدهد این کافی بود . . . البته کس دیگری به پای او نخواهد رسید .» (31)

امام خاطر نشان نموده است: «پیغمبر می خواست همه مردم را علی بن ابی طالب کند، ولی نمی شد و اگر بعثت هیچ ثمره ای نداشت الا وجود علی بن ابی طالب . . . این هم توفیق بسیار بزرگی بود .» (32) و در فرازی از یکی از پیامهای خود می نویسد: «صلوات اسلام بی پایان به رسول اعظم که چنین وجود الهی را در پناه خود تربیت فرمود و به کمال لایق انسانیت رسانید و سلام و درود بر مولای ما که نمونه انسان و قرآن ناطق است و تا ابد نام بزرگ او باقی است و خود الگوی انسانیت و مظهر اسم اعظم است .» (33) در همین پیام، امام به این حقیقت اشاره دارد که علی (ع) حقیقت ناشناخته ای است که با شناختهای محجوب و مهجور نمی توان پی به وجودش برد . سپس معرفیهایی که دانشمندان، عارفان و اهل فلسفه با تمامی دانش ارجمندشان درباره حضرت علی (ع) به جامعه عرض کرده اند، کافی ندانسته و افزوده است: «کدام شخصیت است که می تواند ادعا کند از خردسالی تا آخر عمر رسول اکرم (ص) در دامن و پناه و تحت تربیت وحی و حامل آن بوده است، جز علی بن ابی طالب (ع) که وحی و تربیت در اعماق روح و جان او ریشه دوانده؟ پس او به حق عبدالله است و پرورش یافته عبدالله اعظم . و اما کتاب نهج البلاغه که نازله روح او برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیت و در حجاب خودخواهی، معجونی است برای شفا و مرهمی است برای دردهای فردی و اجتماعی . . .» . (34) اما باید متوجه این واقعیت بود که آن امامی که گوینده خطبه های متعدد و چندین هزار کلمات قصار است، در زمان حضرت رسول اکرم (ص) مهر خاموشی بر لب داشت و با رحلت رحمت عالمیان خصوصا در دوران زمامداری خود با غرش قابل تحسینی از طریق خطبه های خردمندان و سخنان حکیمانه خود، دلها را تسخیر نمود و کاخها را لرزانید و در دل خصم هراس افکند و در اعماق قلوب محرومان صالح بذر امید و اعتماد و نشاط باشید . آن سکوت وظیفه بود، چنانچه شکستن آن مهر خاموشی نیز جزو وظایف آن فروغ فروزان به شمار می رفت . امام خمینی نیز در دوران زعامت حضرت آیت الله العظمی بروجردی سکوت با شکوهی اختیار نمود که تا زمان رحلت آن مرجع عالیقدر (یعنی شوال سال 1380 ه . ق مطابق فروردین سال 1340 ه . ش) ادامه یافت . در این دوران ایشان به تدریس، تالیف، سعی در تهذیب نفوس و تذکر به مراجع، خصوصا به مرحوم آیت الله بروجردی پرداختند، زیرا امام مشارالیه را زعیم جهان تشیع می دانست و از این جهت، اگر اعتراض بر رفتار مخالفان اسلام داشتند به حضرت آیت الله بروجردی منتقل می نمودند تا آن مرجع بزرگ اعتراض مذکور را مطرح نماید . (35)

با رحلت آیت الله بروجردی امام احساس نمود که در این خلاء وجودی تا مشخص شدن مرجع بعدی امکان دارد که رژیم ستم شاهی برنامه هایی منفی را به اجرا بگذارد که به زیان اسلام تمام شود، لذا اعلامیه ای داد که مورد توجه مردم قرار گرفت . از این زمان، فعالیت سیاسی و مبارزات عمیق و ریشه دار امام خمینی شکل جدی و قاطعی به خود گرفت و تصمیم او بر آن بود که با تحرکات دستگاه استبداد مقابله کند . نخستین اعلامیه امام درباره انجمنهای ایالتی و ولایتی صادر شد که اولین گام ایشان در مسایل سیاسی بود، آن هم رخ به رخ شاه و دستگاه طاغوتی (36) و بدین گونه روح الله روشن ضمیر عصر حاضر، با عصا و ید بیضای موسوی و حکمت مصطفوی و شجاعت علوی به رهایی مظلومان و محرومان کمر همت بست و دل آنان را به نور امید روشن ساخت و به آدمیان کرامت، به مؤمنان عزت، به مسلمین اقتدار و ابهت و به دنیای خفته در جهل و بی خبری مادیت، معنویت عطا فرمود .

پی نوشت ها:

1 . قرآن کریم، سوره ذاریات، آیه 56 .

2 . مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ص 35 .

3 . امام علی صدای عدالت انسانی، ترجمه سید هادی خسروشاهی (چاپ تهران، فراهانی)، ج 1، ص 69 .

4 . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، مقدمه مؤلف .

5 . نهج البلاغه صبحی صالح، مقدمه .

6 . تبیان، دفتر دوازدهم (سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی)، ص 206 - 207 .

7 . نک: فروع کافی، ج 7، ص 264 .

8 . ولایت فقیه، امام خمینی، ص 73 - 74 .

9 . نک: نهج البلاغه، خطبه 15 .

10 . صحیفه نور، ج 5، ص 29 .

11 . ماخوذ از بیانات امام در جمع اعضای سپاه پاسداران (صحیفه نور، ج 12، ص 130)

12 . روزنامه کیهان، ش 16947، ص 13 .

13 . تبیان، دفتر دوازدهم، ص 226 .

14 . صحیفه نور، ج 20، ص 113 .

15 . اصول کافی، ج 3، ص 345 .

16 . انقلاب ایران و مبانی رهبری امام خمینی، سیروس پرهام، ص 76 .

17 . نک: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 6 - 9; شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص 20 .

18 . مصاحبه با حجة الاسلام والمسلمین ربانی املشی، مجله پیام انقلاب، ش 78 .

19 . صحیفه نور، ج 19، ص 135 .

20 . اشاره به حدیث ثقلین دارد که از رسول اکرم (ص) روایت شده است و دانشمند بزرگ شیعه مرحوم میر حامد حسین (متوفی به سال 1306 ه . ق) آن را از حدود 200 نفر از علمای اهل سنت نقل کرده و مجموع تحقیقات این عالم بزرگ در خصوص حدیث مذکور در شش مجلد به چاپ رسیده است .

21 . تبیان، دفتر دوازدهم، ص 211 .

22 . همان، ص 243 .

23 . یاد یار (ویژه اولین سالگرد رحلت امام خمینی) روزنامه جمهوری اسلامی، 13 خرداد 1369، ص 10 .

24 . روزنامه اطلاعات ویژه نامه صدمین سال ولادت امام) ش 21735 و نیز ویژه نامه یاد یار، ص 9 .

25 . بررسی و تحلیل از نهضت امام خمینی، سید حمید روحانی، ج 1، ص 36 - 37 .

26 . فرازهای فروزان، از نگارنده، ص 175 .

27 . اشاره است به حدیث «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین » که از حضرت رسول اکرم (ص) روایت شده است .

28 . سر الصلوة، امام خمینی، ص 16 - 17 .

29 . صحیفه نور، ج 8، ص 66 .

30 . سرگذشتهای ویژه از زندگی امام خمینی، ج 6، ص 12 - 13 .

31 . تبیان، ج 12، ص 207 .

32 . همان، ص 207 - 208 .

33 . از پیام امام به شرکت کنندگان در کنگره هزاره نهج البلاغه (صحیفه نور، ج 14، ص 225)

34 . صحیفه نور، همان، ص 224 - 225 .

35 . نک: پابه پای آفتاب، حمید رضا ستوده، ج 3، ص 206 - 207 .

36 . همان، ج 2، ص 24 - 25 .

«امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا پایان امام علی (ع)»
 
  مجله پاسدار اسلام مهر 1379 - شماره 226
 
(من این عید سعید را به همه مسلمین جهان و به ملت بزرگ خودمان و به همه مظلومان در طول تاریخ تبریک عرض می کنم.)

(درباره حضرت امیر سلام الله علیه این قدر گفته شده است و نوشته شده است و باز هم حقش ادا نشده است; یعنی این معجزه الهی تاکنون معلوم نشده است که چه شخصیتی است. همه طوایف مختلفی که در اسلام هستند و خصوصا در شیعه مذهب ها، این حضرت را به خودشان نسبت می دهند; عرفا، حکما، فقها، فلاسفه و اقشار مختلفه حتی دراویش، صوفیه و حتی کسانی که به اسلام اعتقاد ندارند از کلمات ایشان استشهاد می کنند.)

(این موجود یک اعجازی است که نمی شود در اطراف او آن که هست صحبت کرد، هر کس به اندازه فهم خودش و به اندازه نظری که دارد در این باب صحبت کرده است و حضرت غیر از این معانی است; یعنی ما نمی توانیم به آن جایی که بتوانیم از ایشان به آن جور که هستند مدح کنیم. آن صفات متضاده که در اشخاص نمی شود باشد، در ایشان هست.)

(هر کسی یک بعدی از او را گرفته است و خیال کرده است که بعد واقعی این است و تاکنون آن بعدی که ایشان دارند، آن بعد معنوی ای که ایشان دارند، برای کسی کشف نشده است، مگر برای اشخاصی که همطراز او هستند.)

(حضرت امیر - سلام الله علیه - در بسیاری از اموری که برایش خیلی سخت بود، دندان روی جگر می گذاشت و موافقت می کرد برای مصالح کلی، برای مصالح اسلام، ما اگر تبعیت از او داریم، باید این طور باشیم، اگر یک مقدار هم تبعیت داریم، یک مقداری همین طور باشیم. در هر صورت آنی که در یک همچو موقعی برای ما باید خیلی مورد نظر باشد، این که الآن دارند از اطراف دنبال این می روند که ما را از باطن از بین ببرند، در داخل ما را خرد کنند، نتوانستند در خارج بکنند، نقشه ها همه نقش بر آب شد و از بین رفت لکن حالا الآن این نقشه، نقشه مهمی است که می خواهند در داخل، هی چیزهایی می گویند «در کجا چی واقع شده، معلوم شد چه شده است، کی با کی دعوا دارد، کی با کی چه دارد» و اینها تاثیر دارد اگر چنانچه توجه نکند انسان به خدای تبارک و تعالی، از خدای تبارک و تعالی در واقع نخواهد این را که انسان را از این شرها نجات بدهد، ممکن است انسان در دام بیفتد.) (23/12/65)

(حضرت امیر سلام الله علیه حقیقتا مظلوم است و مظلوم بوده است، حتی در بین شیعیان هم مظلوم است. وقتی می خواهند تعریف کنند از حضرت امیر، تعریف می کنند به چیزهایی که بر خلاف واقع است و توهین به حضرت است، مثلا می گویند که انگشترش را که می خواسته هدیه بدهد به فقیر، قیمتش خراج شامات بوده است! آن کسی که لباسش آن است، انگشتر می پوشد که قمیتش خراج باشد؟! این یک دروغی است که اگر روایت هم داشته باشد، دروغ است - در صورتی که ندارد - وقتی می خواهند معرفی کنند حضرت امیر را، به این جهات معرفی می کنند، به همین جهات چیز. یا آنهایی که عارف لفظی هستند - عرفان حقیقی که کم است در دنیا - آنها هم وقتی که می خواهند از حضرت نقل کنند، یک حرف های درویشی نقل می کنند. آنی که هست واقعیتش را که نمی دانند، و این جهات ظااهری هم که حضرت داشته است برای جهالت هایی که بوده است، منحرف کردند از واقعیتش.) (11/12/66)

(علی ابن ابی طالب فقط بنده خدا بود و این بزرگترین شاخصه اوست که می توان از آن یاد کرد، و پرورش یافته و تربیت شده پیامبر عظیم الشان است و این از بزرگترین افتخارات اوست. کدام شخصیت می تواند ادعا کند که عبدالله است و از همه عبودیت ها بریده است، جز انبیاء عظام و اولیاء معظم که علی(ع) آن عبد وارسته از غیر و پیوسته به دوست که حجب نور و ظلمت را دریده و به تمدن و به معدن عظمت رسیده است، در صف مقدم است. و کدام شخصیت است که می تواند ادعا کند از خردسالی تا آخر عمر رسول اکرم در دامن و پناه و تحت تربیت وحی و حامل آن بوده است جز علی بن ابی طالب که وحی و تربیت صاحب وحی در اعماق روح و جان او ریشه دوانده. پس او بحق عبدالله است و پرورش یافته عبدالله اعظم.) (27/2/60)

(بعضی کمالات حضرت که شاید یک قدری مخفی مانده باشد از ادعیه حضرت معلوم می شود. دعای کمیل یک دعای عجیبی است، بسیار عجیب. بعض فقرات دعای کمیل از بشر عادی نمی تواند صادر بشود. «الهی و سیدی و مولای و ربی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک » کی می تواند این طور بگوید؟ کی این طور عشق به جمال خدا دارد که از جهنم نمی ترسد، لکن می ترسد که وقتی که در جهنم برود، نازل شده از مقام خودش و به مرتبه ای برسد که محروم بشود از عشق او؟ از فراق حضرت حق تعالی ناله می زند. این عشقی است که در باطن قلب او گداخته شده همیشه و تمام اعمالی که از او صادر می شود، از این عشق صادر می شود، از این عشق به خدا صادر می شود. ارزش اعمال روی این عشق و محبتی است که به حق تعالی هست، روی این فنا و توحیدی است که در انسان هست و این سبب شده است که «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین ». فرضا که این ضربت را کس دیگر از دفاع اسلام زده بود اما از روی عشق نبود، کارش هم اسباب این شده بود که اسلام ترویج پیدا کند، لکن چون مبدا، مبدا عشقی نبود، «افضل من عبادة ثقلین » نخواهد شد. انگیزه اعمال انگیزه روحانیت اوست نه صورت او.) (23/6/63)

رمز جاذبه علی
 
 

 


سبب دوستی و محبت علی در دلها چیست؟

رمز محبت را هنوز کسی کشف نکرده است،یعنی نمی توان آنرا فرموله کرد و گفت اگر چنین شد چنان می شود و اگر چنان شد چنین می شود،ولی البته رمزی دارد.چیزی در محبوب هست که برای محب از نظر زیبایی خیره کننده است و او را به سوی خود می کشد.جاذبه و محبت در درجات بالا«عشق »نامیده می شود.علی محبوب دلها و معشوق انسانهاست،چرا؟و در چه جهت؟فوق العادگی علی در چیست که عشقها را بر انگیخته و دلها را به خود شیفته ساخته و رنگ حیات جاودانی گرفته است و برای همیشه زنده است؟چرا دلها همه خود را با او آشنا می بینند و اصلا او را مرده احساس نمی کنند بلکه زنده می یابند؟

مسلما ملاک دوستی او جسم او نیست،زیرا جسم او اکنون در بین ما نیست و ما آن را احساس نکرده ایم.و باز محبت علی از نوع قهرمان دوستی که در همه ملتها وجود دارد نیست. هم اشتباه است که بگوییم محبت علی از راه محبت فضیلتهای اخلاقی و انسانی است و حب علی حب انسانیت است.درست است علی مظهر انسان کامل بود و درست است که انسان نمونه های عالی انسانیت را دوست می دارد اما اگر علی همه این فضایل انسانی را که داشت می داشت:آن حکمت و آن علم،آن!284 فداکاریها و از خود گذشتگی ها،آن تواضع و فروتنی،آن ادب،آن مهربانی و عطوفت،آن ضعیف[نوازی]،آن عدالت،آن آزادگی و آزادیخواهی،آن احترام به انسان،آن ایثار،آن شجاعت،آن مروت و مردانگی نسبت به دشمن،و به قول مولوی:

در شجاعت شیر ربانیستی در مروت خود که داند کیستی؟

آن سخا و جود و کرم و…اگر علی همه اینها را که داشت می داشت اما رنگ الهی نمی داشت، مسلما این قدر که امروز عاطفه انگیز و محبت خیز است نبود.

علی از آن نظر محبوب است که پیوند الهی دارد.دلهای ما به طور نا خود آگاه در اعماق خویش با حق سر و سر و پیوستگی دارد،و چون علی را آیت بزرگ حق و مظهر صفات حق می یابند به او عشق می ورزند.در حقیقت پشتوانه عشق علی پیوند جانها با حضرت حق است که برای همیشه در فطرتها نهاده شده،و چون فطرتها جاودانی است مهر علی نیز جاودان است.

نقطه های روشن در وجود علی بسیار است اما آنچه برای همیشه او را درخشنده و تابان قرار داده است ایمان و اخلاص اوست و آن است که به و جذبه الهی داده است.

سوده همدانی،بانوی فداکار و دلباخته علی،در مقابل معاویه بر علی درود فرستاد و در وصفش گفت:

صلی الاله علی روح تضمنها قبر فاصبح فیه العدل مدفونا قد حالف الحق لا یبغی به بدلا فصار بالحق و الایمان مقرونا

درود خداوند بر روانی باد که او را خاک بر گرفت و عدل نیز با وی مدفون گشت.با حق پیمان بسته بود که به جای آن بدلی نگزیند،پس با حق و با ایمان مقرون گشته بود.

صعصعة بن صوحان عبدی نیز یکی دیگر از دلباختگان علی بود،از کسانی بود که در آن دل شب در مراسم دفن علی با عده معدودی شرکت کرد.پس از آنکه حضرت را دفن کردند و بدنش را خاک پوشانید،صعصعه یک دست خویش را بر قلبش نهاد و با دست دیگر خاک بر سر پاشید و گفت:

«مرگ گوارایت باد!که مولدت پاک بود و شکیبایی ات نیرومند و جهادت بزرگ.بر اندیشه ات دست یافتی و تجارتت سودمند گشت.

بر آفریننده ات نازل گشتی و او تو را با خوشی پذیرفت و ملائکش به گردت در آمدند.در همسایگی پیغمبر جایگزین گشتی و خداوند تو را در قرب خویش جای داد و به درجه برادرت مصطفی رسیدی و از کاسه لبریزش آشامیدی.

از خدا می خواهیم که از تو پیروی کنیم و به روشهایت عمل کنیم،دوستانت را دوست بداریم و دشمنانت را دشمن بداریم و در جرگه دوستانت محشور گردیم.

دریافتی آنچه را دیگران در نیافتند و رسیدی به آنچه دیگران نرسیدند.در پیشگاه برادرت پیغمبر جهاد کردی و به دین خدا آنچنانکه شایسته بود قیام کردی تا سنتها را بر پا داشتی و آشوبها را اصلاح نمودی و اسلام و ایمان منظم گشت.بر تو باد بهترین درودها!

به وسیله تو پشت مؤمنان محکم شد و راهها روشن گشت و سنتها بپا ایستاد.احدی فضایل و سجایای تو را در خود جمع نکرد.ندای پیغمبر را جواب گفتی.به اجابتش بر دیگران پیشی گرفتی.به یاری اش شتافتی و با جان خویش حفظش کردی.با شمشیر ذوالفقار در مراحل ترس و وحشت حمله بردی و پشت ستمگران را شکستی.بنیانهای شرک و پستی را درهم فرو ریختی و گمراهان را در خاک و خون کشیدی.پس گوارایت باد ای امیر مؤمنان!

نزدیکترین مردم بودی به پیغمبر.اول کسی بودی که به اسلام گرویدی.از یقین لبریز و در دل محکم و از همه فداکارتر[بودی]و نصیبت از خیر بیشتر بود.خداوند ما را از اجر مصیبتت محروم نکند و پس از تو ما را خوار نگرداند.

به خدا سوگند که زندگی ات کلید خیر بود و قفل شر،و مرگت کلید هر شری است و قفل هر خیری.اگر مردم از تو پذیرفته بودند،از آسمان و زمین نعمتها بر ایشان می بارید اما آنان دنیا را بر آخرت برگزیدند.» (13)

آری،دنیا را برگزیدند و در مقابل عدل و عدم انعطاف علی تاب نیاوردند و عاقبت دست جمودها و رکودها از آستین مردمی بدر آمد و علی را شهید کرد.

علی علیه السلام در داشتن دوستان و محبان سر از پا نشناخته که در راه ولاء و محبت او سر دادند و بر سر دار رفتند،بی نظیر است.تاریخچه های شگفت و جالب و حیرت انگیز آنها صفحات تاریخ اسلام را مفتخر ساخته است.دست جنایت ناپاکانی از قبیل زیاد بن ابیه و پسرش عبید الله و حجاج بن یوسف و متوکل و در راس همه اینها معاویة بن ابی سفیان به خون این زبده های انسانیت تا مرفق آلوده است.

https://hawzah.net/fa/Article/View/59973/%D8%B1%D9%85%D8%B2-%D8%AC%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%84%DB%8C

حیات عارفانه امام علی
 
 

 

منبع : فصلنامه قبسات، شماره 19 ,
 

آیت الله عبدالله جوادی آملی

رابطه حیات، اندیشه و انگیزه
حیات، نحوه خاص از هستی است که مبدا ظهور علم و قدرت شده و عامل هماهنگ کننده «اندیشه علمی » و «انگیزه عملی » است، به طوری که اندیشه علمی بر انگیزه عملی اشراف و نظارت داشته و انگیزه عملی تحت هدایت اندیشه علمی، به صورت کوشش عینی ظهور می یابد .

هر اندازه حیات، قوی تر باشد موجب شکوه اندیشه علمی و قدرت انگیزه عملی خواهد بود و هر اندازه اندیشه و انگیزه نیرومندتر باشد کاشف کمال حیات و شدت آن است . گرچه از قدرت هر کدام می توان به نیرومندی دیگری پی برد لیکن راه عمیق در استدلال، پی بردن از سبب (حیات) به مسبب، (اندیشه و انگیزه) است و راه سهل و سمح پی بردن از مسبب، یعنی اندیشه و انگیزه به سبب، یعنی حیات است; زیرا دسترسی به حقیقت حیات و همچنین پی بردن به نحوه حیات شخص معین دشوار است، ولی تا حدی از بررسی علم و عمل او می توان با درجه وجودی حیات آن شخص آشنا شد و درباره کیفیت زیستن او سخن گفت; چون انگیزه عملی تحت رهبری اندیشه علمی سامان می پذیرد و اوج و حضیض آن وامدار صعود و هبوط اندیشه علمی است و هماره «عزم عملی » با هدایت «جزم علمی » تحقق می یابد و با وزن علم، موزون عمل در میزان حق و باطل و صدق و کذب و حسن و قبح توزین می شود . از این رو اختصاص بحث به بررسی اندیشه علمی و انصراف از گفت وگو در مدار انگیزه عملی به نظم صناعی و منطقی نزدیک تر است .

تقسیم علم به حصولی و حضوری
اندیشه علمی از جهات گونه گون قابل تقسیم است: یکی از آن جهات تقسیم علم به لحاظ معلوم است، زیرا معلوم یا وجود است یا مفهوم به معنای اعم که شامل ماهیت نیز خواهد بود; اگر معلوم وجود بود و علم به وجود تعلق گرفت چنین علمی «شهودی » و «حضوری » است; زیرا براساس اصالت وجود، عینیت متن هویت آن است و هرگز وجود به ذهن نخواهد آمد وگرنه انقلاب ذات به معنای هویت لازم می آید و انقلاب ذات، خواه به معنای «ماهیت » و خواه به معنای «هویت » مستلزم جمع دو نقیض و ممتنع است .

بنابراین، در جریان علم به وجود، هیچ راهی جز حضور عالم به محضر معلوم و شهود عینی و حضوری آن نیست و هیچ گاه معلوم پیش عالم نخواهد آمد وگرنه معلوم عینی به مفهوم ذهنی منقلب می گردد و این همان انقلاب مستحیل است .

اما اگر معلوم، مفهوم به معنای اعم بود، چنین علمی «حصولی » و «صوری » است; یعنی صورتی از معلوم نزد عالم حاصل می گردد و عالم به وسیله صورت ذهنی به بیرون از خود آگاه می شود و از این رهگذر تقسیم علم، به علم بی واسطه و علم با واسطه پدید می آید; زیرا در علم حضوری بین عالم و معلوم واسطه ای نیست، ولی در علم حصولی بین عالم و معلوم صورت ذهنی واسطه است که عالم به وسیله آن صورت ذهنی به موجود عینی آگاه می شود . در علم حصولی آن چه نزد عالم بدون واسطه حاضر است آن را «معلوم بالذات » گویند و آن چه با واسطه حاصل است آن را «معلوم بالعرض » نامند . البته علم نفس به خود مفهوم ذهنی، حضوری و بی واسطه است، گرچه علم آن به خارج از ذهن حصولی است .

از این جا معنای بازگشت همه علم ها به علم حضوری واضح می شود، زیرا مفهوم ذهنی گرچه به لحاظ حکایت از موجود عینی و خارجی علم حصولی است، ولی به لحاظ حضور ذات آن در محضر نفس و مشهد ذهن علم حضوری و شهود است، لیکن چنین علم شهودی در بحث کنونی مراد نیست، بلکه منظور از اندیشه حضوری در این نوشتار، تنها علم شهودی مطرح در عرفان است و آن همانا شهود متن واقع و حضور در ساحت عین بدون وساطت هیچ گونه مفهوم و ماهیت است; مانند شهود روح و حضور شئون علمی و عمل نفس برای خودش که در این صحنه هیچ حایلی بین عالم و معلوم عینی نیست، گرچه نفس بتواند پس از مشاهده شئون علمی و عملی خود از آن ها مفاهیم متعدد انتزاع کند و از راه مفهوم مجددا به آن ها علم حاصل کند، لیکن این علم پدید آمده، حصولی است و آن علم بدون حجاب مفهوم، حضوری است . بنابراین، هر دو قسم علم، یعنی حضوری و حصولی هم به لحاظ نفس و شئون علمی و عملی آن و هم به لحاظ خارج از ذهن و اشیاء و اشخاص عینی قابل ترسیم و تصویر است .

البته راه اصیل شهود خارج و حضور عین همانا تقویت شهود نفس و حضور روح است . هر اندازه نفس در شناخت خود و معرفت مبدا و منتهای خویش و آگاهی به رابط وجودی بین اول و آخر جهان نیرومندتر بود شهود او نسبت به اعیان خارجی قوی تر خواهد بود و از این جا قدرت حیات و شدت آن کشف می شود .

راهیابی خطا و بطلان در علم حصولی
در علم حصولی از آن جهت که بین عالم و معلوم واسطه موجود است و آن واسطه مفهومی است که نمایانگر واقع است، جریان صواب و خطا و حق و باطل و صدق و کذب به معنای انطباق حاکی و محکی و عدم انطباق آن ها با هم مطرح می شود، ولی در علم شهودی از آن جهت که بین شاهد و مشهود واسطه ای نیست، معنای صواب و حق و صدق همان ثبات و استمرار و اتقان عینی است، نه انطباق; چنان که هرگز مجالی برای خطا و باطل و کذب نخواهد بود; زیرا اولا: هرگز شی ء معین با خودش سنجیده نمی شود و ثانیا: از خودش سلب نمی شود . از این رو خطا و مانند آن در علم حضوری راه نمی یابد .

آری این مطلب مخصوص موردی است که نفس انسان با مثال منفصل یا عقل منفصل یا با نگرش ویژه ای به متن وجود مادی خارج دیدار شهودی داشته باشد، نه با مثال متصل که در این حال محتمل است شهود او خطا و کشف او کذب و حضور او غیبت از واقع باشد .

ادراک حضوری روح و تبیین حصولی
انسان ها از نظر «سیر بدنی » و حرکت طبیعی آن دو گونه اند: برخی قوی و مقتدرند، از این رو هم خودشان سیر و حرکت می کنند و هم قیادت و رهبری دیگران را برعهده گرفته، آنان را به سیر و حرکت وا می دارند تا به دنبال قائد و محرک خود سیر و حرکتی پیدا کنند و بعضی ضعیف و عاجزند، از این رو نه تنها قادر بر قیادت و تحریک دیگران نیستند، بلکه توان سیر و حرکت خود را نیز ندارند، لذا به قیادت و رهبری دیگری متحرک می شوند .

از نظر «سیر روحی » و حرکت فراطبیعی نیز انسان ها دو سنخ اند: برخی در معرفت نفس قوی و مقتدرند، از این رو هم خود را به خوبی می شناسند و هم سعی دارند هویت دیگران را به آنان معرفی کنند . از این جهت براهین متعددی درباره اصل وجود روح، تجرد روح، اشتمال روح بر شئون علمی و عملی و . . . اقامه می کنند و همه آن چه را خودشان نیرومندانه در قلمرو هستی خویش مشاهده و آن را علم حضوری ادراک کردند مقتدرانه برای سنخ و گروه دوم، که در معرفت نفس ضعیف و در سیر روح عاجزند، تبیین می کنند تا آنان، یعنی سنخ دوم اصل وجود روح، تجرد روح، اشتمال آن بر شئون نظر و عمل و . . . را که به نحو اجمال ادراک می کنند و تفصیلا از آن غافلند به نحو تفصیل با علم حصولی ادراک کنند .

این گروه که خود را به وسیله دیگران می شناسند حتما اسرار جهان هستی را در صورت شناخت از راه مفهوم حصولی درمی یابند . اما گروه اول که در معرفت نفس مقتدرند چون هویت خویش را با علم شهودی شناختند اسرار نهفته هستی را از راه مصداق حضوری آگاه می گردند و چون عنصر محوری حیات را علم و آگاهی تشکیل می دهد کسی که هویت خود را با تعلیم دیگری می شناسد باید بداند که اصل حیات علمی او مرهون احیای دیگری و اصل یقظه و بیداری او وامدار ایقاظ و بیدار کردن دیگران است .

مراتب معرفت
آن چه از راه احساس سمعی و بصری و مانند آن به دست می آید، صرف ترتب محمول بر موضوع است و هرگز ضرورت ترتب را نمی توان اثبات کرد; چنان که انحصار را نیز نمی توان اثبات کرد; یعنی نمی توان ثابت کرد تنها موضوعی که این محمول خاص بر آن ترتب دارد همین موضوع است، به طوری که نتوان این محمول را در غیر موضوع مفروض یافت .

بنابراین، گذشته از آن که معرفت حسی تنها درباره محسوسات مادی کاربرد دارد و درباره موجود مجرد اصلا داوری ندارد و هیچ گاه حکم آن، چه در سلب و چه اثبات موجود مجرد نافذ نیست، درباره خود محسوسات نیز از اثبات برخی از امور عاجز است; مانند اثبات «ضرورت » و «تلازم حتمی بین موضوع و محمول » و «انحصار محمول در موضوع مفروض » به طوری که محمول یادشده اصلا در غیر موضوع مفروض پدید نمی آید .

بنابراین، از نظر معرفت شناسی، درجه «شناخت حسی » ضعیف ترین مرحله معرفت است . البته بین افراد یا اصناف شناخت حسی برخی بر بعضی رجحان دارد و از این جاست که گفته می شود: «لیس الخبر کالمعاینة .» (1) شنیدن کی بود مانند دیدن . و برتر از شناخت حسی «شناخت عقلی » است که در حکمت و کلام و سایر علوم استدلالی کاربرد دارد و مرحله برتر معرفت «شناخت قلبی » است که در عرفان مطرح است و قله هرم شناخت «معرفت وحیانی » است که گرچه از سنخ علم شهودی و معرفت حضوری است، لیکن بر اثر عصمت از آسیب خلط بین متصل و منفصل و گزند التقاط عقل جزئی و کلی و غبار نفوذ ابلیس و ایادی مغالطه و غمام سهو و نسیان و دیگر آفات معرفتی، مصون است و این مصونیت مایه میزان شدن و معیار ارزیابی قرار گرفتن سایر انحای معرفت است و حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام از آن جایگاه برتر برخوردار است و از آن سوی خبر می دهد و به آن کوی آشنا می کند و بر آن دژ تکیه می کند و برای امامت و رهبری آن قله اقتدار در بخش شناخت اسرار و رموز جهان کوشش می کند .

تفاوت عرفان با کلام و حکمت
اهل علم و آل معلوم
عرفان همانند علوم دیگر دارای موضوع، مسائل، مبادی و روش است و در ابعاد گوناگون با علوم عقلی دیگر مانند حکمت و کلام اختلاف دارد .

آن چه هم اکنون مطرح است امتیاز عرفان از علوم دیگر از منظر منهاج و روش است، زیرا هر کدام از علوم استدلالی دیگر مانند حکمت و کلام، در عین تمایز از یکدیگر دارای جهت مشترک اند و آن استمداد از علم حصولی و استعانت از مفهوم و اعتماد بر وجود ذهنی و استناد به برهان عقلی یا نقلی است، ولی عرفان تکیه گاه منحصر آن، علم حضوری است . از این رو از دانش شهودی استعانت می جوید و بر آن اعتماد و به آن استناد می کند و اگر گاهی پس از اثبات شهودی و احراز حضوری مطلب از برهان عقلی یا دلیل نقلی معتبر سخن به میان می آورد تنها صبغه تایید و تقویت و تانیس و ایجاد انس دارد و برای اثبات اصل مطلب نیست .

هرگز با استدلال عقلی یا نقلی نمی توان به واقع و متن خارج رسید; زیرا هرچند بین وجود ذهنی و بین علم، فرق عمیق است و مسئله دقیق علم کاملا از مسئله پیچیده وجود ذهنی جدا است، لیکن هر چه در محدوده نفس وجود دارد گرچه از منظر حکایت از واقع و ارائه خارج عین مطرح شود ولی متن واقع نیست . حتی عنوان «واقع » و «خارج » که در ذهن حکیم یا متکلم ترسیم می شود و از آن جا خارج را ارائه می کند، وقتی با دقت تحلیل شود معلوم خواهد شد که عنوان «واقع » و عنوان «خارج » هر کدام به «حمل اولی » واقع و خارج است، لیکن همه آن ها به لحاظ «حمل شایع » موجود ذهنی است، نه واقعی و خارجی . بنابراین، حکیم و متکلم هماره از پشت پرده مفهوم با مصداق در ارتباط و از ورای حجاب ذهنی با عین مرتبط است و هرگز بدون پرده و بی حجاب با مصداق و موجود عینی مرتبط نیست .

تمایز علم و معلوم
تمایز علم و معلوم و تفاوت آن ها با یکدیگر گاهی زیاد است و گاهی کم . در موردی که معلوم عینی دارای ماهیت است گرچه وجود عینی آن که اصیل است به ذهن نمی آید، لیکن ماهیت ذهن پذیر آن در محدوده نفس جا می گیرد . از این رو می توان از اهیت خارجی که قابل ترسیم در ذهن است آگاه شد، گرچه هیچ اثری بر آن مترتب نیست; چون اثر از آن وجود عینی است که به ذهن نمی آید و آن چه به ذهن می آید ماهیت است که بر اثر اعتباری بودن بی اثر است، ولی در موردی که معلوم عینی منزه از ماهیت و مبرای از جنس و فصل است نه تنها هویت آن به ذهن نمی آید، بلکه ماهیتی که از آن حکایت کند از باب سالبه به انتفای موضوع به ذهن نمی آید . فقط مفهومی از آن به ذهن می آید که از چندین جهت مفهوم یادشده غیر از مصداق عینی و موجود خارجی است، زیرا اولا: مفهوم کلی است و آن موجود عینی نظیر واجب تعالی شخص است و کلی غیر از شخص است . ثانیا: مفهوم، غایب است و آن موجود عینی مانند واجب تعالی هماره حاضر است و غایب غیر از حاضر است . ثالثا: مفهوم ذهنی مسبوق به جهل و ملحوق به سهو و نسیان است; یعنی محکوم به دگرگونی است و آن موجود عینی مانند خدای سبحان منزه از هرگونه دگرگونی است و چیزی که دگرگون می شود غیر از چیزی است که دگرگون نمی گردد . . . .

بنابراین، در موارد حساس و مهم معارف توحیدی آن چه بهره اهل استدلال فلسفی و کلامی می شود غیر از آن چیزی است که بر اثر شهود وجدانی نصیب آل عرفان می گردد . گرچه هیچ شاهد محدودی توان اکتناه شهودی مشهود نامحدود را ندارد . از این رو همواره معرفت عارفان با اعتراف آنان همراه است و شهود آن ها آمیخته با غیبت، بلکه مقدار مورد اعتراف و غیبت آنان نامتناهی است و اندازه مشهود و معروف آن ها متناهی است، زیرا شاهد به اندازه خود که محدود است مشهود نامحدود را می نگرد، نه به اندازه نامتناهی مشهود .

جهاد اکبر و هجرت کبرای عارف
اکنون که قیاس عقل استدلالی نسبت به قلب شاهد روشن شد، هویت انسان مشتاق شهود برای گذر از مفهوم صادق به عین مصداق و عبور از ذهن به خارج و بالاخره هجرت از حصول به حضور نیاز به جهاد اکبر دارد; زیرا آن چه تا کنون انجام داده است جهاد اصغر یا اوسط بوده است; یعنی نبرد با دشمنی مهاجم بیرونی که تهاجم به وطن مالوف و تاراج آن را در سر دارد «جهاد اصغر» است و نبرد عقل و نفس اماره شهوت گرا و غضب آلود «جهاد اوسط » است و نبرد قلب و عقل و جنگ حضور و حصول و دفاع شهود عین در برابر فهم ذهن «جهاد اکبر» است، که هجرت کبرا را به همراه دارد .

«فن اخلاق » برای پرورش مجاهد نستوه جهاد اوسط است تا از کمند هوا برهد و از کمین هوس نجات یابد و به منطقه امن قسط و عدل برسد و «فن عرفان » برای پرورش سلحشور مقام جهاد اکبر است تا از مرصاد علم حصولی برهد و از رصد برهان عقلی رهایی یابد و از محدوده تاریک مفهوم و باریک ذهن نجات پیدا کند و به منطقه ای که مساحت آن بیکران است بار یابد و از طعم شهود طرفی ببندد و از استشمام رایحه مصداق عینی متنعم شود .

پیام مجاهد فاتح میدان جهاد اکبر به مقهور دالان تنگ مفهوم ذهنی و استدلال عقلی این است که عقل فقط برای ادراک اولیات است، نه بیش از آن و مطالب نظری و پیچیده را باید با بصیرت دل مشاهده کرد، نه با دلیل عقل فهمید و آن کس که چشم قلب او باز است حقایق را می نگرد و آن کس که نابیناست با عصای استدلال و با کمک برهان چونان نابینایی است که با استمداد از دست و با استعانت از پا چیزی را ادراک می کند و برخی از خواص آن ها را می فهمد، بدون آن که از رنگ آن ها باخبر باشد . (2)

و اگر کور بکوشد بینا گردد برای ادراک آن چه در برابر اوست با یک نگاه موفق خواهد شد و هرگز محتاج به عصا از یک سو و کمک گرفتن از نیروی لمس دست و پا از سوی دیگر نمی شود . البته تا پیروزی جهاد اکبر فاصله زیاد است و تا استشمام بوی یوسف صبر چندین ساله از یک سو و ذهاب بصر و پدید آمدن نابینایی ظاهری از سوی دیگر لازم است، تا باصره دل بینا گردد و شامه قلب بویا شود و چشمه درون بجوشد و کوثر شهود جاری گردد . به امید آن مرحله .

جناب سید حیدر آملی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چنین نقل می کند:

«خلق الله العقل لاداء حق العبودیة، لا لادراک الربوبیة; (3) وظیفه عقل همانا قیام به عبودیت خدا و اقدام به بندگی اوست، نه معرفت خدا و شناخت ربوبیت او .» با دلیل عقلی نمی توان خدا را شناخت . کسانی که در صدد معرفت خدا از راه حکمت و کلامند طبق داوری سید حیدر آملی مشمول آیه «الم تر انهم فی کل واد یهیمون » شعراء/225 هستند .

وی در بسیاری از این نقدها نه تنها حکیم را چون متکلم می داند، بلکه اشراقی را چون مشایی مشمول خشم عرفانی قرار می دهد و هر دو گروه را نابینایانی می داند که حائرانه به چانه چسبیده یا دندان ندامت می گویند و مصداق خطبه امیر المؤمنین علیه السلام می داند که در نقد عالم نمایان گژ اندیش ایراد فرموده اند . (4)

نقش ابزاری برهان برای عرفان
گرچه علم حضوری قوی تر از دانش حصولی و ادراک شهودی برتر از ادراک مفهومی است، لیکن نیل به آن آسان نیست; هرچند برخی سالکان واصل، آن را آسان تلقی کرده اند و راه آن را سهل تر از راه های پر پیچ و خم حکمت و کلام دانسته اند .

هنگامی که عارف در پرتو عنایت و موهبت الهی به شهود حقایق بار یافت مادامی که در حال حضور است تردید در ثبات و استقرار و عینیت آن ها ندارد; چنان که در آن حال فرصت تعلیم دیگران و انتقال شهود خود به آنان را ندارد، لیکن هنگام رجوع از حضور به حصول و بازگشت از شهود به غیبت ممکن است برای او شک حاصل آید که آیا مشهود وی در قلمرو مثال متصل او بود یا در منطقه مثال منفصل . برای برطرف کردن چنین احتمالی نیازمند به برهان قطعی معقول است و نیز اگر بخواهد آن چه را یافت به دیگران منتقل کند و به آنان تعلیم دهد برای چنین کاری محتاج به فرهنگ محاوره است، که همراه با استدلال عقلی میسور است .

بنابراین، براهین عقلی برای عرفان به منزله ابزار منطق است نسبت به حکمت و کلام، که هم با آن صحیح از سقیم جدا می شود و هم به وسیله آن معارف به دیگران منتقل می گردد و مادامی که مشهود عرفانی معقول فلسفی نگردد برای دیگران قابل پذیرش نیست، مگر آن که عارف بصیر چنان صاحبدل باشد که در قلوب مصاحبان خود نفوذ یابد و مشابه مشهود خود را به اشهاد دل های آنان برساند، که در این حال آنان نیز آن چه را او یافت می یابند .

معلوم بالذات و بالعرض
نام گذاری موجود اصیل و واقعی به معلوم بالعرض و تسمیه موجود ظلی و اعتباری به معلوم بالذات در علم حصولی به منزله در بر کردن پوستین مقلوب و نعل وارونه است که هرگز گزندی به موجود عینی اصیل نمی رساند و مایه افزایش درجه موجود ظلی نمی شود، زیرا هرگز چنین نام گذاری که از نقص علم و ضعف اطلاع عالم حکایت می کند مایه وهن موجود عینی نخواهد شد .

چون بازگشت بالذات و بالعرض در این تقسیم به این است که سهم آگاهی عالم از مفهوم ظلی و اعتباری بیش از بهره وی از موجود اصیل و واقعی است . آن معلوم بالعرض در حقیقت موجود بالذات است و این معلوم بالذات موجود بالعرض و همین قصور و فتور سبب شد تا «نعل ظلی » بیش از «لعل اصلی » معلوم شود، ولی در علم حضوری آن لعل اصیل معلوم بالذات است و این نعل ظلی نیز که ترجمه حصولی از آن موجود اصیل و واقعی یا شهود حضوری است معلوم بالذات خواهد بود، زیرا مفهومی که از شهود انتزاع می شود در محدوده ذهن ذاتا حاضر است; چنان که روح آگاه عالم در علم شهودی در قلمرو عین ذاتا حضور یافته و عین موجود اصیل را مشاهده کرده است، بلکه می توان گفت که اصلا در علم حضوری معلوم بالعرض یافت نمی شود، زیرا مادامی که مفهومی از مشهود انتزاع نگردد بیش از یک علم عینی نیست و آن هم با معلوم همراه است و هنگامی که مفهوم ظلی از آن مشهود عینی انتزاع شد خود آن مفهوم منتزع نیز معلوم بالذات خواهد بود .

ره آورد برین علم حضوری
فرق علم حضوری و حصولی تنها در محدوده آگاهی و کیفیت آن ختم نمی شود، بلکه علم حضوری ره آوردهای فراوانی دارد که اشاره به برخی از آن ها زمینه اشتیاق به تحصیل علم حضوری و ترجیح آن بر حصولی و در نتیجه تقدیم عرفان بر حکمت و کلام را فراهم می کند و آن این که هرگونه گزارش علمی و گرایش عملی از صاحبان علم حصولی مانند حکیم و متکلم پدید آید بالذات متوجه همان موجود ذهنی و مفهوم ظلی، و بالعرض متوجه موجود عینی و مصداق اصیل است; زیرا همه کشش ها و کوشش های روح مسبوق به آگاهی اوست و نفس انسان به چیزی ایمان می آورد و به آن دل می بندد و به آن عشق می ورزد و برای صیانت آن از هیچ جهاد و اجتهادی دریغ نمی کند که معلوم راستین و بالذات او باشد و چیزی که معلوم بالعرض اوست هرگز بالذات مورد امور مذکر قرار نمی گیرد .

بنابراین، ایمان حکیم و متکلم به معلوم بالذات، یعنی مفهوم ذهنی بالذات است و به معلوم بالعرض، یعنی موجود اصیل خارجی بالعرض و آنان هماره ایمان به غیب دارند، نه بیش از آن، ولی ایمان عارف به موجود اصیل خارجی بالذات و از سنخ ایمان به شهادت خواهد بود که کامل تر از ایمان به غیب است، نه از صنف ایمان به غیب و آن چه در وصف مؤمنان و مفلحان آمده است که «اینان به غیب ایمان دارند» بیان مرتبه اقل ایمان است وگرنه مرتبه اعلی و اجل آن همانا ایمان به شهادت است .

خلاصه آن که، حیات حکیمانه و متکلمانه بالاصاله در مدار صورت ذهنی دور می زند و بالذات در محور مفهوم به معنای اعم می گردد و هرچه حکیم یا متکلم بیشتر با صورت ذهنی و مفهوم حاصل نزد خود مانوس می شود از موجود اصیل عینی و مصداق خارجی دورتر می شود; همانند کودکی که صورت درخت مثمر را در چهره آیینه می بیند و با آن رابطه وداد و علقه قلبی برقرار می کند و فقط درباره آن می اندیشد و به سمت آن می گراید که هرچه این گرایش ها بیشتر شود فاصله او از درخت واقعی و ثمره حقیقی آن افزایش می یابد . در این هنگام یکی از معانی حجاب کبیر یا حجاب اکبر بودن علم (حصولی) معلوم خواهد شد; گرچه برای این گفتار نغز معانی دیگر ارائه شده است .

تذکر: بعضی از آل معرفت گویند: «هر علمی که با تحصیل در دنیا حاصل می شود «علم ابدان » است و هر علم که بعد از مرگ حاصل می شود «علم ادیان » . . . نور چراغ را دیدن علم ابدان و سوختن در آن علم ادیان است .» (5) آنان که با موت اختیاری همانند مردگان به موت طبیعی حقایق برزخ و آثار آن را شهود عینی دارند از علم ادیان برخوردارند .

جایگاه حیات حکیمانه
لازم است به این نکته اساسی کاملا عنایت شود که اگر در خلال مباحث گذشته یا مطاوی مطالب آینده، عقل برهانی مورد نقد قرار گرفت یا از وهن و فتور آن سخنی به میان آید، و ناکارآمد بودن آن مطرح شد یا از ضعف آن گفت وگو می شود، همه این امور از ارزیابی برهان عقلی نسبت به شهود عرفانی است و از سنجش عصای استدلال با عطای شهود است وگرنه برهان عقلی نسبت به ادراک های حسی و خیالی و وهمی سرآمد بوده، رهبری همه آن ها را برعهده دارد .

حیات حکیمانه که از اندیشه برهانی مایه می گیرد و پایه آن بر دلیل متقن عقلی استوار است از سایر اقسام حیات که غیر از داده حسی و بافته خیالی و یافته وهمی ره توشه ای ندارد برتر است . در بررسی علوم استدلالی نیز گرچه دانش ریاضی نام ملکه علوم را نزد برخی به خود اختصاص داده، لیکن با بررسی معرفت شناسانه معلوم خواهد شد که یقین برهانی در علوم تجربی فراوان نیست، بلکه به ندرت یافت می شود و سهم مهم کارآمدی دانش های حسی و تجربی بر عهده طمانینه و ظن متاخم است، نه جزم علمی .

اما علوم ریاضی گرچه یقین آور است و مسائل جزمی آن فراوان است، لیکن هم در مبادی اساسی خود مانند هستی شناسی، معرفت شناسی، موضوع شناسی و مانند آن نیازمند حکمت الهی است و هم قلمرو نفوذ آن محدود است; زیرا در موجود عینی و خارجی که از قید هرگونه اندازه منزه است و از بند هرگونه مقدار مبراست اصلا دانش ریاضی کارآمد نیست و اگر گاهی از فرمول های ریاضی برای حل برخی از معارف ماورای طبیعی استعانت می شود و از مبادی فن ریاضی برای تحریر و تحلیل مسائل تجریدی صرف استمداد می شود، حتما بعد از ترقیق مطلب منزه از کمیت و اندازه و بعد از تشبیه معقول به محسوس است وگرنه موجود مجرد محض که از تهدید به تحدید زمانی، زمینی، طول و عرض و عمق و نظایر آن مبراست، هرگز در کمان حساب یا کمند هندسه در نمی آید و تنها با برهان عقلی ناب صید می شود . آن گاه سلطنت فلسفه الهی و ملکه بودن آن نسبت به سایر علوم استدلالی از قبیل طبیعی، ریاضی، منطقی و اخلاقی معلوم می شود . البته همچنان نسبت به دانش شهودی از باب «حسنات الابرار سیئات المقربین » (6) احساس نقص و فتور می کند .

تفاوت عرفان با تجربه دینی
گرچه در مطاوی بحث مقصود از عرفان در برابر حکمت و کلام روشن شد، لیکن برای پرهیز از اشتباه آن با برخی از حالت های وجدانی و یافته های درونی که گاهی از آن به «تجربه دینی » یاد می شود، لازم است عنایت شود که منظور از عرفان همانا شهود واقع و معاینه حقیقت عینی است، نه با ابزار حسی و نه با آلات و وسایل مثال متصل، زیرا آن چه در مثال متصل به نفس یابنده مشاهده می شود از مخلوقات روح او و از مختلقات نفس وی است که دلیلی بر صحت و سلامت آن از دس و جعل و تحریف روح او وجود ندارد; نظیر «اضغاث احلام » که نفس در حال خواب بدن می بافد و می یابد و پس از بیداری تن همان را به یاد دارد . این گونه از مشاهدات نفسانی در حالت منامیه برای برخی مرتاضان یا سالکان خام و ساده لوحان پدید می آید . تمیز آن از مشهودات مثال منفصل میسور هر کسی نیست .

سهم برهان عمیق عقلی برای تشخیص صحت و سقم یافته های اهل معرفت فراوان است، زیرا آنان بعد از خلع از خلسه و رفع حالت منامی و مانند آن در میزان اعتبار مشهودهای خویش تامل دارند; گاهی ممکن است با توزین آن با میزان وحی و نقل معتبر مشکل تردید را برطرف کنند و زمانی نیز با تطبیق آن با مقیاس برهان عقلی معضل شک را علاج کنند .

از این جهت گفته می شود: وزان فلسفه برای عرفان، وزان منطق است برای فلسفه، یعنی براهین متقن حکمت برای ارزیابی حق و باطل یافته های اهل معرفت به منزله قواعد منطقی است برای سنجش صحت و سقم اندیشه های اهل حکمت .

غرض آن که، مقصود از عرفان در این نوشتار که ارج آن برتر از حرمت کلام و والاتر از ارزش حکمت است همانا شهود واقع و معاینه حقیقت خارجی است که منزه از هرگونه نسج حس و بافت خیال و دسیسه نفس در منطقه مثال متصل است .

جهان بینی عارفانه امام علی علیه السلام
علم شهودی به کتاب تدوینی و تکوینی الهی
اکنون که انحای جهان شناسی عقلی از قبیل ادراک حصولی حکیمانه و متکلمانه معلوم شد و جهان بینی شهودی مانند ادراک حضوری عارفانه روشن گشت و رجحان ادراک شهودی بر علم حصولی روشن شد لازم است درباره کیفیت جهان بینی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام مطالب کوتاهی از قرآن کریم و سنت معصومین علیهم السلام ارائه شود تا در پرتو آن نحوه حیات و سنخ سیرت و سنت آن حضرت معلوم گردد .

قرآن کریم که مهم ترین کتاب آسمانی است و بر سایر صحایف الهی گذشته از تصدیق آن ها هیمنه و سیطره و نظارت و حراست دارد: «مصدقا لما بین یدیه » بقره/97 «مهیمنا علیه » مائده/47 حبل ممدود خداست که یک طرف آن که عربی مبین است در دست مردم است و طرف دیگر آن که منزه از وضع، لغت، اعتبار، و مبرای از مفهوم و معنای ذهنی است نزد خدای سبحان است: «انا جعلنا قرانا عربیا لعلکم تعقلون× و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم » زخرف/3- 4 .

این صحیفه مهیمن با تمام بطون و تاویلات و با همه ظهور و تنزیلات نزد انسان کاملی چونان علی بن ابی طالب علیه السلام مشهود است، زیرا از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رسیده است که یکی از مصادیق بارز آیه کریمه «قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب » رعد/43، برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام است . (7) و چون معارف قرآن به طور تمام و کمال نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است معلوم می شود علم آن حضرت به معارف قرآنی از قبیل علم حصولی نیست، بلکه از سنخ علم حضوری و شهودی است و از آن جهت که قرآن کتاب تدوینی خداست و جهان خارج کتاب تکوینی اوست و این دو صحیفه کاملا هماهنگ است، به نحوی که اگر قرآن به صورت آفرینش تکوین تمثل یابد همین جهان مشهود خواهد شد و جهان مشهود اگر به صورت کتاب تدوینی تجلی کند همین قرآن کریم می شود، پس کسی که به همه ابعاد قرآن علم شهودی دارد به اسرار و رموز جهان تکوین نیز علم حضوری دارد .

مشاهده کتاب ابرار
قرآن کریم پرهیزکاران و نایلان به مقام قرب الهی را به «اصحاب میمنت » و «ابرار» و «مقربین » تقسیم کرده است و منزلت مقربین را برتر از دیگران دانسته و یکی از علایم این برجستگی همانا اشراف و اطلاع مقربین از خبایای رخنه کرده در خاطرات ابرار و از رموز مسطور در صحایف اعمال آن هاست که همه این امور راجع به عقاید، اخلاق و افعال ابرار را مقربان الهی شاهدند: «ان کتاب الابرار لفی علیین× و ما ادریک ما علیون× کتاب مرقوم× یشهده المقربون » مطففین/18- 21 . و ظاهر شهود در این آیه همان علم حضوری است، نه حصولی .

گرچه آیه مزبور صریحا توان اثبات علم حضوری مقربین نسبت به همه جهان آفرینش را ندارد، لیکن قدرت اثبات علم شهودی آنان نسبت به بخش وسیع و گسترده صحیفه عقاید، اخلاق و اعمال انسان را داراست و هرچه از لحاظ درجه وجودی از آن ها نازل تر است مشمول شهود مقربان خواهد بود و چون حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام از کامل ترین مصداق های مقرب الهی است، پس حتما به نحو شهود از باطن و ظاهر اعمال همه جوامع بشری آگاه است و هرچه از لحاظ درجه وجودی از آن ها نازل تر است مشمول علم حضوری آن حضرت علیه السلام خواهد بود .

شهود قیامت
قرآن کریم به صاحب نظران علم یقینی بشارت صاحب بصر شدن را داده و در این باره چنین فرموده است: «کلا لو تعلمون علم الیقین× لترون الجحیم× ثم لترونها عین الیقین » تکاثر/5- 7، و منظور از رویت جحیم، ادراک درایی آن از نظر برهان عقلی نیست; چنان که مقصود از آن ادراک روایی آن از جهت دلیل معتبر نقلی نخواهد بود، زیرا شرایط رؤیت جهنم، علم یقینی به آن اعلام شده است; یعنی کسی که به جهنم علم یقینی دارد، خواه این یقین از راه «برهان عقلی » حاصل شده باشد یا از «دلیل نقلی » و گفتار قطعی معصوم علیه السلام، واجد شرط انتقال از فهمیدن به دیدن و از دانستن به یافتن و بالاخره هجرت از علم حصولی به علم حضوری است و هرگز منظور از رؤیت اول، دیدن پس از مرگ نیست، زیرا در آن مرحله، یعنی پس از مردن، انسان تبهکار ملحد نیز دوزخ را مشاهده می کند و به وجود آن علم حضوری پیدا می کند .

بنابراین، قرآن کریم برای عده ای رؤیت شهودی که برتر از درایت عقلی و روایت نقلی است قایل است و بی تردید حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام از بارزترین مصداق های واجدان شرط رؤیت دوزخ است و چون در بسیاری از آیات، جریان انذار و صحنه جهنم و ساحت دوزخ به تنهایی مطرح است و این حیات و انفراد فقط جنبه تربیتی و ارشاد دارد، نه حصر، می توان گفت که برخی از مؤمنان که علی بن ابی طالب علیه السلام مثل اعلای آنان است از نعمت شهود قیامت اعم از جنت و جحیم برخوردارند و البته هر چیزی که از لحاظ درجه وجودی نازل تر از ساحت قیامت باشد مشمول شهود انسان کامل چونان علی بن ابی طالب علیه السلام است .

تذکر: در ذکر شواهد قرآنی به همین اندازه بسنده می شود; گرچه ممکن است ادله دیگری از قرآن مجید راجع به علوم شهودی اولیای الهی که علی بن ابی طالب علیه السلام بارزترین مصداق آن هاست استنباط کرد; مانند: «قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون » توبه/105، که علی بن ابی طالب علیه السلام مصداق بارز مؤمنین ویژه این آیه است که اعمال همگان را مشاهده می کند . (8)

همسانی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و علی علیه السلام در شهود عرفانی

اکنون نموداری از آن چه رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم درباره علم شهودی علی بن ابی طالب علیه السلام فرموده است ارائه می شود: «خلقت انا و علی من نور واحد» (9) این مضمون که رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امیرالمؤمنین علیه السلام از یک نور آفریده شدند در جوامع روایی کاملا مضبوط است; چنان که حیات و ممات این دو بزرگوار هماهنگ است; چون رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم دارای جهان بینی شهودی بود، نه حصولی; چنان که حیات آن حضرت عارفانه بود، نه حکیمانه و متکلمانه . علی بن ابی طالب علیه السلام نیز که در نور آفرینش همتای رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است و در حیات و ممات همسان آن حضرت است، گرچه در نبوت و رسالت تشریعی سهمی ندارد، می توان گفت که جهان بینی علی بن ابی طالب علیه السلام شهودی بود، نه حصولی و حیات آن حضرت علیه السلام عارفانه بود، نه حکیمانه و متکلمانه; چنان که از آیه کریمه «و انفسنا و انفسکم » آل عمران/61 می توان همسان بودن این دو ذات نورانی را در شهود عرفانی استظهار کرد .

همین تقارن در نحوه شهود و حیات در احادیث دیگر ملحوظ است; نظیر آن چه از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم رسیده است که فرمود: «یا علی ما عرف الله الا انا و انت و ما عرفنی الا الله و انت و ما عرفک الا الله و انا» (10) زیرا معلوم می شود چنین انسان کاملی که معرفت او جز برای خداوند مقدور دیگری نیست و شناخت خداوند به آن اندازه که برای موجود امکانی مقدور است فقط میسور اوست در جایگاه رفیع اعتلای روح قرار دارد و چنان روح کاملی حتما اسرار جهان امکان را در پرتو تجرد تام عقلی خود مشاهده می کند و در این جهت علی بن ابی طالب علیه السلام همتای رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم خواهد بود .

البته امتیاز حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم همچنان محفوظ است، لیکن تعبیر آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم از علی بن ابی طالب علیه السلام به این که «علی نسبت به من به منزله سر من از بدن من است » (11) مفید چنان اهتمامی است .

تذکر: در نقل احادیث نبوی به همین مقدار اکتفا می شود البته متتبع ماهر مستحضر است که از تعبیرهای متعدد آن حضرت درباره شخصیت والای امیرالمؤمنین می توان کیفیت جهان بینی شهودی حضرت علی علیه السلام را کاملا استظهار کرد .

علم شهودی امیر مؤمنان علیه السلام از زبان خویش
اکنون نموداری از سخنان درربار امیرالمؤمنین علیه السلام که درباره خویش یا درباره مسائل علمی ایراد فرموده اند بازگو می شود تا کیفیت شهود علمی آن حضرت روشن گردد .

لازم است قبلا عنایت شود که هرگونه مدح و ثنایی که از آن حضرت درباره خودش رسیده باشد ناظر به تبیین شخصیت حقوقی او، یعنی ولایت و خلافت الهی است که امانت دینی است و باید از آن پاسداری شود و نحوه حراست آن دارای جهات متعدد است; مانند تبیین، تعلیل، تسدید و دفاع و حمایت و . . . و هرگز از سنخ «تزکیة المرء نفسه » (12) نیست تا ناروا باشد . به هر تقدیر، آن چه از آن حضرت به لحاظ شهود علمی درباره خویش رسیده فراوان است که شمه ای از آن عبارت است از:

1- قرآن ناطق و وحی ممثل
«انا کلام الله الناطق » (14) «انا علم الله . . . و لسان الله الناطق » (15). همان طور که قبلا بازگو شد قرآن کریم درجات فراوانی دارد که برخی از آن ها از محدوده عبری، عربی، سریانی و فارسی بودن منزه است; زیرا قرآن در آن مرتبه «علی حکیم » زخرف/4 است و بر همه مراحل مادون اشراف شهودی دارد و کسی که قرآن ناطق و وحی ممثل است اطلاع حضوری بر اسرار جهان خواهد داشت; یعنی هم از آن ها آگاه است و هم اطلاع وی از آن ها از سنخ حضور است، نه حصول; چنان که علم الهی نسبت به آن ها بالذات و بالاصالة چنین است . از این رو علم خلیفه و عبد صالح او که مظهر علم خدا و آیت اطلاع الهی است بالعرض و بالتبع چنین خواهد بود .

2- مفاخر هفت گانه
«لقد اعطیت السبع التی لم یسبقنی الیها احد: علمت الاسماء، و الحکومة بین العباد، و تفسیر الکتاب، و قسمة الحق من المغانم بین بنی آدم، فما شذ عنی من العلم شی ء الا و قد علمنیه المبارک و لقد اعطیت حرفا یفتح الف حرف، و لقد اعطیت زوجتی مصحفا فیه من العلم ما لم یسبقها الیه احد خاصة من الله و رسوله .» (16)

ماثر سبعه ای که در این حدیث بشارت آن ها اشارت شده همه از سنخ علم است و مبدا فاعلی چنین تعلیمی نیز خدای تبارک و تعالی است و چون وجود مقدس نبوی و علوی به منزله نور واحدند آن چه در بیان علوی آمد که علم من مسبوق به علم دیگری نبود ناظر به بیگانه است، نه راجع به رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و مقصود از «تعلیم اسماء» همان است که در قصه آدم علیه السلام مطرح شد، زیرا در آن داستان منظور مقام منیع آدمیت و انسان کامل است و شخص آدم علیه السلام به عنوان یکی از مصادیق آن عنوان شد، نه به طور انحصار، (17) و آن چه درباره حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بازگو شد از سنخ علم ویژه الهی است که به عنایت خدا و برکت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بهره آن انسان کامل شده است و چون تعلیم اسماء با معنای تعلیم حقایق اشیا و چنین علمی شهودی است نه حصولی، پس آن حضرت به نحو علم حضوری از حقایق جهان آگاه شد و ذکر برخی از مفاخر هفت گانه بعدی ظاهرا از قبیل خاص پس از عام یا ذکر مقید بعد از مطلق یا ذکر جزء بعد از ذکر کل و مانند آن است، زیرا همه آن ها زیر عنوان اسمای حسنای الهی مندرج است .

3- شهود ملکوت
«. . . و لقد نظرت فی الملکوت باذن ربی فما غاب عنی ما کان قبلی و لا ما یاتی بعدی . . .» (18) «. . . سبحانک ما اعظم ما یری من خلقک و ما اصغر کل عظیمة فی جنب قدرتک و ما اهول ما یری من ملکوتک » (19) نظر در ملکوت آسمان ها و زمین همان است که خدای سبحان انسان ها را به آن ترغیب فرموده است: «اولم ینظروا فی ملکوت السموات و الارض » اعراف/185 نظر به معنای نگاه عقلی است، نه نظر حسی; زیرا این آیه همگان را به نظر ملکوت دعوت می کند، خواه مخاطب او بینا باشد یا نابینا . پس ناظر اعم از اعمی و بصیر است; چنان که منظور خصوص ملکوت است که با نظر حسی نگاه نمی شود . قهرا چنین نظری به معنای نظریه پردازی است، نه نظر به معنای نگاه فیزیکی .

نظر گاهی به بصر و رویت می رسد و گاهی به آن نمی رسد، لیکن برخی نظرها حتما به بصر و رؤیت بار می یابند . آن چه در بیان علوی علیه السلام آمده ناظر به نظر منتهی به رؤیت است . نه منقطع از آن، زیرا این نظر خصوصی که به اذن خدای سبحان صورت پذیرفته باعث حضور همه اشیا و اشخاص شده و چیزی از قلمرو آن نظر پنهان نمانده است . از این رو آن حضرت علیه السلام در این باره چنین فرموده: «چیزی از گذشته و آینده از من غایب و مستور نمانده است » ; یعنی نه تنها به همه امور جهان عالم شدم، بلکه همه آن ها در محضر و مشهد من قرار گرفت و چیزی از من غایب نمانده و این همان علم شهودی به اشیاست که انسان کامل از آن برخوردار است; مانند آن چه خداوند درباره حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام فرموده است: «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین » انعام/75، که در این آیه کریمه آن چه مطرح است همانا رؤیت خلیل خداست که با عنایت الهی به ارائه ملکوت حاصل شد . البته چنین شهود و رؤیتی آثار فراوانی دارد که یکی از آن ها پیدایش یقین است; یعنی یقین پایدار و ثابت که صاحب آن به عنوان موقن شناخته می شود، نه یقین مقطعی گذار .

بنابراین، اگر حضرت علی علیه السلام از خودش به عنوان «علم الله » ، «قلب الله » و «لسان الله الناطق » یاد کرده است (20) و اگر امام صادق علیه السلام درباره آن حضرت فرمود: «. . . و عیبه غیب الله و موضع سره . . .» (21) ناظر به همین دو مطلب است: یکی گستره علم علوی و شمول آن نسبت به همه آن چه مقدور موجود امکانی است و دیگری شهودی و حضوری بودن آن علم .

البته آن چه از امام صادق علیه السلام رسیده مسبوق به مطلبی است که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره علی علیه السلام نقل شده است: «علی . . . و هو عیبه علمی » (22) و چون علم رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم علم الهی است پس علی بن ابی طالب علیه السلام صندوق علم الهی خواهد بود و این همان محتوای حدیث امام صادق علیه السلام است و از آن جهت که علی بن ابی طالب علیه السلام صندوق اسرار الهی است و در قلب او محرم رموز جهان هستی است همه چیز به اذن خداوند نهادینه و تعبیه شده آن حضرت مصداق بارز امام مبین است که همه اشیا را خداوند در درون او احصا و شماره کرده است; چنان که از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رسیده که مقصود از امام مبین در آیه «و کل شی ء احصیناه فی امام مبین » یس/12 امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است . (23) که از این تعبیر همان دو مطلب قبلی فهمیده می شود: یکی گستره علم علوی علیه السلام و دیگری شهودی بودن آن، زیرا حقایق اشیا در متن سعه وجودی آن حضرت احصا شده، نه مفاهیم و صور ذهنی آن ها .

4- مبداشناسی شاهدانه
از آن جهت که مهم ترین معرفت آن است که به بهترین معروف تعلق بگیرد و بهترین معروف خدای سبحان است، بنابراین، عالی ترین معرفت آن است که به خدای تبارک و تعالی تعلق بگیرد; چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره فرموده است:

«معرفة الله سبحانه اعلی المعارف .» (24) «من عرف الله کملت معرفته .» (25) و چون بهترین سنخ معرفت همان شناخت شهودی است، زیرا آن چه در علم حصولی عاید عالم می شود مفهومی بیش نیست، از این رو حضرت علی علیه السلام سعی داشت شناخت از خدا را از سنخ شهود فراهم کند، نه حصول .

امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام مشغول ایراد خطبه بر منبر کوفه بود، مردی به نام «ذعلب » که دارای زبانی رسا و قلبی شجاع بود از آن حضرت علیه السلام پرسید: آیا پروردگارت را دیده ای؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: ای ذعلب من هرگز نمی پرستم پروردگاری را که ندیده باشم; «ما کنت اعبد رب لم اره » . ذعلب گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام چگونه او را دیدی، فرمود: ای ذعلب چشم ها او را از راه مشاهده دیده ها نمی بینند، لیکن دل ها او را با حقیقت ایمان دیده اند . (26) یعنی هویت الهی نه تنها منزه از طبیعت است، از این رو با ابزار حسی ادراک نمی شود، بلکه مبرای از عالم مثال و هرگونه تمثل است، از این رو با ابزار خیالی و مثالی، اعم از مثال متصل و منفصل، ادراک نخواهد شد، وگرنه دارای مقدار و وضع و مجازات خواهد بود، گرچه ماده نخواهد داشت و چنین وصفی هم برای موجود مطلق و غنی محض محال است . بلکه تنها راه ادراک حضوری ذات اقدس خدا شهود قلبی است و چنین حضوری بهره دل مؤمن است که حقیقت ایمان در متن آن نهادینه شده باشد و معلوم است که حقیقت ایمان که اولین شرط شهود خدای سبحان است نه محسوس است نه متخیل . از این رو خود حقیقت ایمان را نه با ابزار حسی می توان ادراک کرد و نه با تمثل خیالی می توان تصویر کرد .

معبود چنین عارفی همانا مشهود راستین اوست و اگر کسی به چنین بارگاه منیعی، حضور نیافت معبود او همان معقول اوست، نه مشهود و چنین عبادتی عابدانه یا زاهدانه و مانند آن است، نه عارفانه; زیرا برهان عقلی یا دلیل نقلی متقن از منطقه مفهوم عبور نمی کند و به قله شهود نمی رسد و دستی از دور بر بلندای هرم شهود دارد . قهرا آثار مترتب بر چنین ادراکی عارفانه نیست .

به هر تقدیر، علی بن ابی طالب علیه السلام خداوند را با قلب متحقق به حقیقت شناخت و همان مشهود واقعی خود را در همه شئون عبادی خویش اعم از اندیشه های علمی یا انگیزه های عملی می پرستید و خداوند را از هر مرئی حسی، شفاف تر می دانست; زیرا باصره حسی خطاهای فراوان دارد و بصیرت ایمانی انسان معصوم منزه از هر اشتباه است . از این رو در این باره چنین فرموده: «الله هو الحق المبین احق و ابین مماتری العیون .» (27)

نکته فاخری که نباید از آن غفلت کرد این است که خداوند مبدا فاعلی و غایی همه ما عدای خود است، به طوری که نظام علی و معلولی از لحاظ مبدا فاعلی از ذات او شروع می شود از جهت مبدا غایی به ذات او ختم می شود . پس او هم در نزول و هم در صعود و هم به لحاظ اول و هم به لحاظ آخر علة العلل است .

این مطلب نیز ثابت است که علم به علت مستلزم علم به معلول است و در این باره چنین گفته اند: «ذوات الاسباب لا تعرف الا باسبابها» (28) یعنی نه تنها علم به سبب موجب علم به مسبب است، بلکه تنها راه علم به مسبب همانا علم به سبب است و این قاعده همان طور که در علم حصولی مطرح است، از این رو در صناعت برهان منطق از آن استعانت می شود تا «برهان لم » از «برهان ان » جدا شود و امتیاز آن از دیگر براهین معلوم گردد، در علم حضوری نیز کاملا کاربرد دارد; یعنی کسی که علت در مشهد و محضر او حاضر باشد و او نیز از شهود علت آگاه گردد حتما معلول نیز در مشهد او حاضر خواهد بود و اگر همین مطلب با ارجاع «علیت » به «تشان » صبغه عرفانی پیدا کند و عنوان مصدر و صادر به عنوان ظاهر و مظهر بالغ شود، شهود ظاهر دلمایه شهود همه مظاهر آن خواهد بود و کسی که خداوند ظاهر را با چشم ایمانی دل مشاهده کرد همه مظاهر آن را با شعاع همان دید عرفانی می بیند و علم او به اسرار و رموز جهان، تجلی و تشان شهودی خواهد بود، نه حصولی .

گرچه معرفت مایه حیات و پایه اقتدار است، لیکن تاثیر آن به مقدار معروف است; هراندازه معروف قوی تر باشد آثار حیاتی آن پرفروغ تر است و هیچ معروفی همتای خدای سبحان و هیچ معرفتی همسان معرفت خدا نیست . از این رو هیچ حیاتی همتای حیات توحیدی نخواهد بود .

از این جهت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام درباره معرفت توحیدی فرمود: «التوحید حیاة النفس » (29) از صاحب چنین حیات والای سزد که صلای: «سلونی قبل ان تفقدونی » (30) را به سمع جهانیان اسماع کند و بر همه خردورزان جهان است که به سمت و سوی چنین صلایی، کاملا استماع و انصاتت کنند، زیرا آن حضرت چونان قرآن کریم سخن می گوید، زیرا خود، قرآن ناطق است و با شهود متکلم توانست از همه کلمات او پرده بردارد و آن ها را ترجمه، تفسیر، تبیین، تعلیل و توجیه کند و نشانه های اقتدار عملی آن حضرت که برگرفته از حیات منیع توحیدی اوست کاملا معلوم است و طرح آن خارج از حوزه رسالت این رساله است که عهده دار شهود علمی و حیات عارفانه آن حضرت علیه السلام است .

5- معادشناسی شاهدانه
چون معاد به معنای عود به قرب مبدا است، نه رجوع به دنیا به نحو تناسخ یا غیر آن، کسی که مبدا فاعلی جهان امکان را به خوبی شناخته باشد نقصی در معرفت معاد و ضرورت رجوع به مبدا ندارد، لیکن آن کس که با برهان حصولی خدا را شناخت و از راه مفهوم عقلی به او علم پیدا کرد، جریان معاد نیز برای او از راه برهان حصولی معلوم می شود و کسی که خدا را در محدوده مقام «احسان » ، یعنی مقام «کان » شناخت، نه مقام «ان » آگاهی او از رجوع به خدا نیز در محور «احسان » یعنی مقام «کان » خواهد بود، نه بیش از آن، و کسی که خداشناسی او در مدار شهود تام، یعنی مقام «ان » بود نه کمتر از آن، معرفت او نسبت به معاد نیز در محور شهود کامل یعنی مقام «ان » است، نه «کان » ، چه رسد به نازل تر از آن، یعنی مقام برهان عقلی .

حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام چون از لحاظ شهود مبدا فاعلی، یعنی آغاز هستی نه نصاب تام بار یافت، آگاهی آن حضرت از مبدا غایی یعنی انجام هستی نیز به نصاب تمام کامل خواهد بود، نه در حد «احسان » ، یعنی مقام «کان » چه رسد به نازل تر از آن یعنی برهان عقلی و مفهوم حصولی; و اگر امام صادق علیه السلام در ستایش آن حضرت علیه السلام فرمود: «. . . و لقد کان یعمل عمل رجل کانه ینظر الی الجنة و النار» (31) یعنی علی علیه السلام کار کسی را انجام می داد که گویا به بهشت و دوزخ می نگرد، منظور آن حضرت بیان مراحل نهایی منزلت امیرالمؤمنین نیست; زیرا قله هرم شهود علی بن ابی طالب علیه السلام مقام «ان » است، نه «کان » ; زیرا از خود آن حضرت علیه السلام درباره شهود معاد چنین رسیده است: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا .» (32) یعنی اگر حجاب رجوع به سوی خدا و پرده بازگشت خلق در قوس صعود به سوی خالق برطرف گردد، چیزی بر یقین من افزوده نمی شود:

آن کس که در یقینش نگنجد زیادی

صدبار اگر ز پیش برافتد غطا علی است

عصاره این بیان اشاره به نفی موضوع یعنی حجاب است و مقصود آن است که بین من و شهود معاد غطایی نیست و روزی که غطا از جلوی دید دیگران برداشته می شود برای من بی اثر است، نه این که هم اکنون من محجوب و محکوم غطا هستم ولی با برطرف شدن آن غطا چیزی بر یقین من افزوده نمی شود .

غرض آن که، علم حضوری حضرت علی علیه السلام به معاد را گذشته از راه تلازم بین آغاز و انجام هستی و هم آهنگی بین شهود مبدا فاعلی و مبدا غایی، از تصریح خود آن حضرت علیه السلام می توان استنباط کرد . بنابراین، ایمان علی بن ابی طالب علیه السلام به قیامت از سنخ ایمان به شهادت بود، نه ایمان به غیب; زیرا معاد برای آن حضرت علیه السلام نه از قبیل امور برهانی حکیم یا متکلم بود و نه از صنف امور نقلی محدث، تا از صنف ایمان به غیب باشد، بلکه از سنخ ایمان به ولایت و امامت خودش بود که از قبیل ایمان به شهادت است و همان طور که درباره ایمان آن حضرت علیه السلام به مبدا فاعلی جهان آفرینش گفته شد که از سنخ ایمان به شهادت بود نه ایمان به غیب، ایمان آن حضرت علیه السلام به مبدا غایی آن نیز از قبیل ایمان به شهادت است و ایمان به غیب حداقل تکلیف است وگرنه آن چه لازم است ایمان به اصول و فروع دین است، خواه آن معارف مشهود باشد و خواه معقول و ایمان به آن ها خواه از سنخ ایمان به شهادت باشد یا ایمان به غیب .

6- رسالت شناسی عارفانه
چون وحی و نبوت و رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نموداری از هدایت و حکمت الهی است و از منظر حکمت و کلام هدایت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فعل ویژه خداست و از مرآی عرفان ظهور خاص الهی است، کسی که خدا را با چشم دل مشاهده کرد افعال و نیز مظاهر او را خواهد دید . بنابراین، علی بن ابی طالب علیه السلام که در پاسخ «ذعلب » سنت دیرپا و سیرت دامنه دار خود را چنین ستود که «من آن نیستم که خدایی را که با چشم قلب و حقیقت ایمان نبینم بپرستم » حتما ایحای خدا و ارسال الهی و انزال صحیفه ربوبی را مشاهده کرده است; زیرا اصل حاکم بر مسبب ها این است که رؤیت آن ها محکوم رؤیت اسباب آن هاست:

«ذوات الاسباب لا تعرف الا باسبابها» (33) طبق این اصل که قبلا مورد استناد قرار گرفت یقینا علی بن ابی طالب علیه السلام شعاع وحی خدا را دیده است .

گذشته از آن دلیل عام، دلیل خاص دیگری در مسئله وجود دارد که به طور اجمال به آن اشاره می شود . امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره چنین فرموده: «و لقد کان یجاور فی کل سنة بحراء فاراه و لا یراه غیری، و لم یجمع بیت واحد یومئذ فی الاسلام غیر رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و خدیجة و انا ثالثهما، اری نور الوحی و الرسالة، و اشم ریح النبوة، و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحی علیه صلی الله علیه و آله وسلم . فقلت: یا رسول الله ما هذه الرنة . فقال: هذا الشیطان قد ایس من عبادته . انک تسمع ما اسمع و تری ما اری . الا انک لست بنبی و لکنک لوزیر و انک لعلی خیر .» (34)

مطالب فراوانی از این گفتار کوتاه علوی استنباط می شود که به برخی از آن ها پرداخته خواهد شد:

1- وحی و رسالت موجودهایی نورانی و دارای نور معنوی است که آن نور با چشم جان دیده می شود .

2- نبوت همان طور که نورانی و مبصر است معطر و مشموم است .

3- قلب ولی خدا همان طور که بصیر است، شمیم نیز هست; یعنی قلب ولوی هم باصره است و هم شامه . از این رو هم می بیند و هم می بوید .

4- قلب خلیفه الهی گذشته از دیدن و بوییدن نیروی شنوایی هم دارد; یعنی سمیع هم هست که ناله ابلیس را شنیده است .

5- قلب انسان نایل که مظهر تام بسیط الحقیقه است همه کمال های امکانی را بدون ترتب و تکثر داراست .

6- دین نور وحی و رسالت و بوییدن رایحه نبوت و شنیدن ناله شیطان از خصوصیات مقام شامخ ولایت الهی است و اختصاصی به صاحب رسالت تشریعی، یعنی پیامبر ندارد .

7- علی بن ابی طالب علیه السلام که واجد همه کمال های وجودی یاد شده است فاقد منزلت نبوت و رسالت تشریعی است و فقط وزیر رسول صلی الله علیه و آله وسلم است .

8- ایمان علی بن ابی طالب علیه السلام به وحی و رسالت و نبوت از سنخ ایمان به شهادت است، نه ایمان به غیب; همان طور که ایمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به معارف یادشده از قبیل ایمان به شهادت بود، نه ایمان به غیب; زیرا وحی و فرشته ای که پیک وحی است و سایر مآثر غیبی در قلب مطهر نبی گرامی صلی الله علیه و آله وسلم فرود آمد: «نزل به الروح الامین علی قلبک لتکون من المنذرین » شعراء/193 وقتی معارف مزبور بر قلب وسیع و طاهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نازل شود و آن حضرت همه آن حقایق را ببیند، همه آن معارف مشهود وی خواهد بود، نه غایب از او، و ایمان آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به آن معارف از سنخ ایمان به شهادت خواهد بود، و اگر عنوان ایمان به اصول مزبور وصف مشترک رسول گرامی و سایر مؤمنان قرار گرفت منظور از آن همان معنای جامع بین غیب و شهادت است و هیچ گونه اختصاصی به ایمان به غیب ندارد . امور هشت گانه فوق ناظر به علم شهودی علی بن ابی طالب علیه السلام نسبت به وحی و نبوت است .

7- مشاهده فرشتگان
برای شهود فرشته و این که ایمان علی بن ابی طالب علیه السلام به ملائکه از سنخ ایمان به شهادت بود نه ایمان به غیب می توان دو برهان یادشده در مباحث قبلی را ارائه کرد; یکی آن که رؤیت خدا با چشم دل و حقیقت ایمان مستلزم شهود مظاهر الهی است; زیرا علم به سبب موجب علم به مسبب می شود، خواه این مطلب به اصطلاح حکمت و کلام، یعنی نظام علی و معلولی بیان شود و خواه به اصطلاح عرفان، یعنی ظهور و تشان و تجلی به اسما و صفات بازگو گردد; زیرا علم به مصدر و ظاهر سبب علم به صادر و مظهر خواهد بود و تفصیل آن در مباحث قبل گذشت و دیگری آن که آن حضرت علیه السلام درباره کیفیت غسل بدن مطهر رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم چنین فرمود:

«. . . و لقد ولیت غسله صلی الله علیه و آله وسلم و الملائکة اعوانی فضجت الدار و الافنیة، ملاء یهبط و ملاء یعرج، و ما فارقت سمعی هینمة منهم یصلون علیه حتی واریناه فی ضریحه . . .» (35)

مطالب فراوانی از این گفتار کوتاه استظهار می شود:

1- اطلاع علی بن ابی طالب علیه السلام از معارف فرشتگان .

2- خانه و کوی را ضجیج و ناله ملائکه احاطه کرده بود; گرچه لابه های دیگران نیز قابل انکار نیست .

3- فرشتگان فراوانی در مراسم تجهیز و تغسیل رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم حضور یافتند; عده ای از آنان نازل و هابط می شدند و عده ای دیگر که قبلا به مهبط وحی و منزل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هابط و نازل شده بودند عروج و صعود می کردند .

4- فرشتگان در نماز بر جنازه مقدس نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم شرکت کرده بودند .

5- صدای خفی صلوات و تحیات عبادی فرشتگان در مراسم نماز بر آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به طور مستمر در گوش علی بن ابی طالب علیه السلام طنین انداز بود و هرگز این صدا قطع نمی شد، تا آن که بدن مطهر رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم به خاک سپرده شد .

بنابراین، بخشی از ملائکه الهی که در مراسم تجهیز رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم حضور یافتند، اصل وجود آن ها، ضجیج و ناله آنان، هبوط و عروج آن ها، کمک کردن آن ها در غسل، شرکت آنان در نماز، تصلیه و تحیت بر رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم همگی معلوم و مشهود علی بن ابی طالب علیه السلام قرار گرفت . بنابراین، ایمان آن حضرت به ملائکه و شئون یادشده آن ها از سنخ ایمان به شهادت بوده است، نه ایمان به غیب .

8- علم شهودی به معارف دینی
برای این که ثابت شود علم علی بن ابی طالب علیه السلام به آن چه از طرف خدا و به وسیله رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مثلا به او رسیده است علم شهودی بود نه حصولی و هیچ گونه شک و تردیدی هم در آن راه نیافت گذشته از برهان لمی قبل می توان از تعبیر ویژه ای که آن حضرت علیه السلام در این باره فرمود استدلال کرد . آن حضرت در این زمینه فرموده اند: «ما شککت فی الحق مذ اریته » (36) از آن لحظه ای که حق را به من نشان داده و به شهود و رؤیت قلبی ام رسید من هرگز در حق شک نکردم .

مطالبی که از این جمله کوتاه می توان استنباط کرد عبارت است از:

1- علم علی بن ابی طالب علیه السلام از سنخ رؤیت قلبی است، نه روایت نقلی یا درایت عقلی و تعلیم وی نیز از قبیل ارائه است، نه نقل و حکایت یا عقل و درایت .

2- چنین رؤیتی چون کار قلب است نه قالب و رسالت دل است نه وظیفه چشم، منزه از خصیصه طبیعت است و از وجود جمعی و تجردی برخوردار است .

3- چیزی که از تجرد تام برخوردار باشد و انسان کاملی چونان امیرالمؤمنین علیه السلام به آن نایل شود از قلمرو وسوسه، اغواء، اضلال، ازلال، ارسهاء، انساء و مانند آن برتر است . از این رو هرگز شیطان را به آن محدوده که منطقة الفراغ مخلصین است راه نیست; زیرا خداوند سبحان آن منطقه را حمی و حرم امن قرار داد و مجالی برای ابلیس نگذاشت و هم خود شیطان اعتراف کرد که مرا به قله آن هرم راه نیست: «الا عبادک منهم المخلصین » حجر/40 و ص/83 وقتی ابلیس و جنود او در منطقه حراست شده ای راه نیافتند مجالی برای باطل، کذب، زور، غرور، فریه، و بالاخره مغالطه نخواهد بود; زیرا همه انحای مغالطه از ایحای شیطان نشئت می گیرد: «ان الشیطان لیوحون الی اولیائهم لیجادلوکم » انعام/121

4- محدوده ای که در آن جز حق و صدق چیز دیگری نیست مجالی برای پدید آمدن شک نخواهد بود، زیرا همواره شک در جایی پدید می آید که دو چیز در آن منطقه راه داشته باشد و شخص بیننده و ادراک کننده چیزی را ادراک کند و در تطبیق آن بر هر کدام از آن دو چیز تردید حاصل کند، ولی اگر در جایی فقط یک چیز (شخصی یا صنفی یا نوعی یا جنسی) وجود داشت و از غیر آن شخص یا صنف یا نوع یا جنس، اصلا خبری نبود هر ادراک کننده ای یقین دارد که آن شی ء ادراک شده از همین قسم خاص (شخص، صنف، نوع، جنس) است که این منطقه مخصوص اوست و چون باطل در مقام اخلاص محض اصلا راه ندارد از این جهت مجالی برای شک علمی یا تردید عملی نخواهد بود و هرچه در آن محدوده یافت می شود فقط جزم علمی یا عزم عملی است .

از این رو علی بن ابی طالب علیه السلام هماره از جهت ادراک حق صاحب جزم علمی (شهودی) و از لحاظ تصمیم حق صاحب عزم عملی (اخلاص) بوده است و این حالت درباره آن حضرت تحول نیافت و استحاله نشد، زیرا استحاله حق به باطل و صدق به کذب و شهود به شبه برای انسان معصوم مستحیل است .

توجه به این نکته سودمند است که معرفی علی بن ابی طالب علیه السلام احادیثی از خود آن حضرت علیه السلام و معصومین دیگر رسیده است که اگر ظهوری در علم شهودی امیرالمؤمنین علیه السلام نداشته باشد حتما به عنوان تایید مطلب کارآمد خواهد بود; مانند آن چه از خود علی بن ابی طالب علیه السلام نقل شده که فرمود: «انی لعلی بینة من ربی و منهاج من نبیی و انی لعلی الطریق الواضح القطه لقطا .» (37) یعنی تحقیقا من از طرف پروردگارم برهان روشن و نشان آشکار دارم و بر روش پیامبرم هستم و بر راه هویدا قرار دادم که در آن راه قدم برمی دارم . از تعبیر «بینه » و «طریق واضح » می توان تاییدی بر علم شهودی حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام ارائه کرد . آن چه هنگام ارتحال به دختر بزرگوار خود فرمود که: «اگر می دیدی آن چه را که من می بینم، نمی گریستی . . . من صفوف انبیاء علیهم السلام را و هم چنین صفوف فرشتگان را می بینم که منتظر ورود منند» مؤید علم شهودی آن حضرت است .

پی نوشت ها:

1) من لا یحضر، ج 4، ص 378، ح 5788 .

2) زبدة الحقائق، عین القضاة همدانی، ص 27- 28 . با تحریر و تلخیص .

3) جامع الاسرار، ص 485 .

4) جامع الاسرار، ص 472- 490 .

5) مولوی، فیه مافیه، ص 228 .

6) بحارالانوار، ج 25، ص 204 .

7) نورالثقلین، ج 2، ص 523، ح 211 و 217 .

8) نورالثقلین، ج 2، ص 254، ح 328 و 329 .

9) خصال صدوق، ص 31 .

10) مختصر بصائر الدرجات، ص 125; مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 267; ارشاد القلوب، ص 209 .

11) مناقب خوارزمی، ص 148 و 174 .

12) نهج البلاغه، نامه 28، بند 10 .

13) ینابیع المودة، ج 1، ص 214، ح 20 .

14) بحارالانوار، ج 82، ص 199 .

15) توحید صدوق، ص 164، ح 1 .

16) بصائر الدرجات، ص 200، ح 2 .

17) ر . ک، تسنیم، ج 3، ذیل آیه 30 سوره بقره .

18) امالی شیخ طوسی، ص 205، ح 351 .

19) نهج البلاغه، خطبه 109، بند 7 .

20) توحید صدوق، ص 164، ح 1 .

21) اقبال، ج 2، ص 278 .

22) مناقب خوارزمی، ص 87، ح 77 .

23) تفسیر قمی، ج 2، ص 212، ینابیع الموده، ج 1، ص 230 .

24) غرر و درر، آمدی، ح 1674 .

25) همان، ح 7999 .

26) کافی، ج 1، ص 138; نهج البلاغه، خطبه 179 .

27) نهج البلاغه، خطبه 155، بند 2 .

28) اسفار، ج 1، ص 26 .

29) غرر و درر آمدی، ح 540 .

30) نهج البلاغه، خطبه 189 .

31) کافی، ج 8، ص 163 و 173 .

32) بحارالانوار، ج 40، ص 153 .

33) اسفار، ج 1، ص 26 .

34) نهج البلاغه، خطبه 192 .

35) نهج البلاغه، خطبه 197 .

36) نهج البلاغه، خطبه 4 .

37) نهج البلاغه، خطبه 97 .

صداقت و راستی
 
 

 

منبع : مجله حوزه و دانشگاه، شماره 26 , مصطفی ابراهیمی
صداقت و راستی از خصوصیات عالی اخلاق انسانی است که در آموزه های اسلامی از زمینه های اساسی ارجمندی و نیک بختی انسان شناخته شده است. پیشوای صادقان و مولای متقیّان، صداقت را ارجمندترین و والاترین صفت،(2) معرّفی کرده و از راستگویی به عنوان اساس هر نوع اصلاحِ فردی و اجتماعی نام برده است:

اَلصِّدْقُ صَلاحُ کُلِّ شَیْ ءٍ.(3)

راستگویی مایه صلاح هرچیز است. 

در مقابل، کذب و دروغگویی را ریشه همه فسادها و سرچشمه همه تباهی ها دانسته است:

اَلْکِذْبُ فَسادُ کُلِّ شَیْ ءٍ.(4)

دروغگویی موجب تباهی هر چیز است. 

بنابراین اگر همه فعالیت ها و اقدامات انسان بر صدق و راستی بنا نهاده شود و از هرگونه ناراستی پیراسته باشد، زمینه های نیک بختی و گران قدری برای او فراهم می گردد؛ چنان که گشوده شدن دریچه های سعادت و بهروزی به سوی جامعه بشری، جز با استوار کردن پایه صداقت میّسر نمی شود. به همین جهت حق تعالی مؤمنان را در کنار فراخوانی به تقوا، به همراهی با صادقان نیز فرمان می دهد:

یا اَیّها الَّذینَ آمَنوا اِتَّقوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الْصّادِقِینَ.(5)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا بپرهیزید و با صادقان باشید! 

مقصود از صادقان در این آیه شریفه کسانی اند که در اندیشه و پندار و گفتار و کردار و در نهان و آشکارِ وجودشان ذره ای دروغ و ناراستی راه ندارد و وجودشان سراسر صدق و راستی است.

امام علی(ع)؛ حقیقتِ صدق و پیشوای راستی
در اهمیت عنصر صدق و راستی همین بس که راز عروج پیشوای سالکان کوی مجد و کرامت انسانی و عامل صعود راهنمای دیار عزّت و سربلندی به بالاترین قله های عظمت و ارجمندی را در همین عنصر باید جست.

قندوزی در ینابیع المودّه می گوید: روزی سلمان فارسی به حضرت رسول اکرم(ص) عرض کرد آیا آیه «یا اَیّها الَّذینَ آمَنوا اتّقُوا اللّه و کُونوا مَعَ الصّادقینَ» مربوط به همه است یا مخصوص عده ای است.پیامبر(ص) پاسخ داد:

امر و دستور آیه متوجه همه مؤمنان است؛ اما مقصود از صادقان تنها برادرم علی(ع) و اوصیای من پس از او تا روز قیامت می باشند.(6)

سیوطی از ابن عباس نقل می کند که: «وَ کُونُوا مَعَ الْصادِقِینَ» یعنی با علی بن ابیطالب(ع) باشید.(7) 

حاکم حسکانی نیشابوری نیز روایتی از امام محمّد باقر(ع) نقل می کند که: 

وَکُونُوا مَعَ الْصادِقِینَ» یعنی با علی بن ابیطالب(ع) باشید.(8)

کلید طلایی
صداقت و راستگویی کلید طلایی گنج مقصود است که در دارالملک ایمان نهفته است و کسی بی آن، نه ره به سوی سرای ایمان می برد و نه به گنج پربهای دیانت و شریعت دست می یابد. پیشوای راستان، از راستی به عنوان پایه دین و ستون ایمان یاد می کند و می فرماید:

اَلصِّدْقُ عِمادُ الاِسْلامِ وَ دَعامَةُ الایمانِ .(9)

راستی ستون مسلمانی و پایه ایمان است. 

چنان که خیمه بی عمود و سقف بی ستون فروریخته و غیرقابل استفاده است، انسانِ بی بهره از صداقت در دارالامن ایمان و در پناهگاه اسلام جایی و قراری ندارد و از سرای سلامت اسلام و امن ایمان بیرون است، و از نظر حیات دینی و روح ایمانی، مرده ای بیش نیست؛ چراکه ایمان تهی از صداقت، و اسلام منهای راستی در کلام امام علی(ع) بسان پیکر بی سر(10) است.

بنابراین، براساس آموزه های دینی راز گران قدری و ارجمندی انسان، در صدق و راستی نهفته است و خوش بختی و کامرانی تنها برای کسانی که تلاش و فعالیّت آنان توأم با صدق و راستی باشد، میّسر می گردد. کسانی که جز از این ره برای نیک نامی و نیک بختی و نجات و خوش بختی می کوشند، ره به بیراهه سپرده اند و فرجامی جز نگون بختی نخواهند داشت، چراکه: 

اَلْصِدْقُ نِجاةٌ وَ کَرَامَةٌ.(11)

نجات و کرامت، در پرتو صداقت به دست می آید. 

صداقت؛ راز عظمت علی(ع)
امام صادق(ع) به عبداللّه بن ابی یعفور فرمود:

… نظر کن به جهتی که علی(ع) نزد پیامبر اکرم(ص) از آن موقعیت ویژه و جایگاه عظیم برخوردار گردید و به آن جهت پای بند باش! پس تحقیقا علی(ع) به سبب راستگویی و امانت داری نزد پیامبر(ص) به آن مقام والا دست یافت.(12)

ژرفای سخن امام صادق(ع) آن گاه معلوم می گردد که موقعیت ویژه و جایگاه عظیم و منزلت بی بدیل حضرت امیر(ع) نزد پیامبر اکرم(ص) مورد توجّه قرار گیرد؛ موقعیتی که هیچ یک از صحابه و مسلمانان از آن برخوردار نبوده اند. موقعیت ارجمند و منزلت شکوهمند و بی همتایی که پیامبر(ص) درباره آن می فرماید: 

… وَ اِنَ اللّهَ اَعْطَی مُوسَی الْعَصَاءَ، وَ اِبْرَاهِیمَ بَرْدَ النّارِ، وَ عِیسَی اَلْکَلَمَاتِ یُحیِی بِهَا الْمَوتَی وَ اَعْطانَی هَذَا عَلیّا وَلِکُلّ نَبیٍّ آیةٌ وَهَذَا آیَةُ رَبِّی… .(13)

… و خداوند به عنوان معجزه به موسی عصا، و به ابراهیم خنک شدن آتش، و به عیسی کلماتی را که به وسیله آن مرده ها را زنده می کرد، عطا فرمود، و به من علی را عطا نمود. برای هر پیامبر نشانه ای است و این شخص علی نشانه و معجزه پروردگارم می باشد… . 

گستره و ابعاد صدق
برای پیمودن طریقه صداقت و دست یابی به این گوهر گران قدر، شناخت ابعاد و گستره آن ضروری است. در کتب اخلاقی برای صدق، اقسام و مراتبی بیان شده است که در این مختصر به پاره ای از آن ها می پردازیم.

الف) صدق در گفتار
راست گفتاری و سخن خلاف واقع به زبان نیاوردن، شناخته شده ترین قِسمِ صدق و نخستین مرتبه آن است. اگر آنچه را که آدمی به زبان می آورد با واقع هماهنگ باشد، کلید گنج سعادت را در اختیار خواهد داشت. در روایتی از پیامبر اسلام(ص) می خوانیم:

مردی به محضر رسول اللّه(ص) شرفیاب شد و عرض کرد: ای رسول خدا! خصلتی را که تأمین کننده خیر دنیا و آخرت است به من تعلیم نما! پیامبر فرمود: دروغ نگو.(14)

از نظر امام علی(ع) نیز سلامت دین و دنیای انسان در پرتو صداقت تأمین می گردد: 

عاقبَةُ الصدق نجاةٌ و سلامة.(15)

سرانجام صدق و راستی رهایی و سلامت است. 

عظمت و شکوهمندی آدمی نیز در سایه راستگویی به دست می آید:

مَنْ صَدَقَ فِی اَقْوالِهِ جَلَّ قَدْرُهُ(16).

کسی که سخنانش راست باشد مقامش شکوهمند گردد. 

هم چنین فرمود:

مَنْ صَدَقَ مَقالُهُ زادَ جَلالُهُ(17).

کسی که گفتارش راست باشد جلالتش زیاد گردد. 

تأمّل در این گونه روایات، مسلمانِ معتقد و پای بند را به کاوش در گفته ها، نوشته ها و هرآنچه را که در مقام تخاطب به دیگران القا می کند، وامی دارد؛ خواه طرف گفت وگو و خطاب او انسان باشند و خواه در مقام عبادت و تخاطب با خداوند قرار گرفته باشد. بر این اساس است که دین باوران هوشمند و مؤمنان ژرف نگر در واژه ها و جمله هایی که به گاه نماز و نیایش با خدا به زبان می آورند و یا به هنگام توسّل و ابراز ارادت به چهره های قدسی دین زمزمه می کنند، نیک می نگرند تا مبادا سخنی ناراست و ادّعایی کذب در پیشگاه حقیقت ربوبی و در محضر مظاهر حق و پیشوایان الهی به زبان آورده باشند.

ب) صدق در کردار
گاهی سخنی را که انسان به زبان می آورد راست و مطابق با واقع است، امّا عمل و رفتار او برخلاف آن است؛ یعنی عملی که از او صادر می شود، غیر از سخنی است که به زبان می آورد. چنین شخصی از صدق در کردار برخوردار نیست. قرآن کریم کسانی را که میان رفتار و گفتار آن ها هماهنگی نیست، سخت نکوهش کرده و این کار آنان را موجب خشم و نفرت الهی شمرده است:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتا عِنْدَ اللّه ِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ.

ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید. نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نکنید.(18)

مردان راست کردار آهنگِ گفتارشان با آهنگ کردارشان، و خلوتشان با جلوتشان هماهنگ است و جزء کسانی نیستند که: «چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند». از این رو امیر مؤمنان(ع) چنین می فرمایند: 

اَیُّهَا النّاس، اِنّی واللّهِ ما اَحُثُّکُم عَلی طاعَةِ الاّ وَأسْبِقَکُمْ اِلَیْهَا، ولاَ أنْهَا کُمْ عَنْ مَعْصِیَةٍ اِلاّ وَأتَنَاهی قَبْلَکُمْ عَنْهَا.

ای مردم! به خدا سوگند من شما را به هیچ طاعتی وادار نمی کنم، مگر این که پیش از شما خود به آن عمل می کنم؛ و شما را از معصیتی نهی نمی کنم، مگر این که خودم پیش از شما از آن دوری می نمایم.(19)

از نظر پیشوای مؤمنان علی(ع) هر کس در مقام راهنمایی قرار گیرد خواه به عنوان گوینده، نویسنده، مربی و معلم و خواه در مقام زعامت و سرپرستی و مدیریت عدّه ای یا همه جامعه اگر بخواهد به شرط صداقت عمل کند، نه تنها باید بدانچه می گوید و فرمان می دهد، در عمل پای بند باشد؛ بلکه باید از رهجویان و نیروهای تحت امر، جلوتر نیز باشد. امام صادق(ع) فرمود: 

کُونُوا دُعَاةً للنّاسِ بِالخَیرِ بَغَیْرِ اَلْسِنَتِکُمْ، لِیَرَوُا مِنْکُمْ اَلاِجْتِهادَ والصِّدقَ والوَرَعَ.(20)

مردم را با غیر زبانتان به کار نیک فرا بخوانید، تا کوشش، راستی و پرهیزکاری را از شما مشاهده کنند. 

ج) صدق در پندار
انگیزه و اندیشه برای اعمال انسان بسان جان است برای تن. اساس کار را نیّت و فکر آدمی می سازد و اعمال و رفتار انسان در حقیقت برآمده از نیت اوست:(21)

الاعمال ثمار النیات.(22) 

اعمال انسان میوه درخت نیت اوست. 

نه تنها میزان ارزشمندی و گران قدری عمل انسان به اندیشه و فکری بستگی دارد که او را به حرکت و اقدام وامی دارد، بلکه قیمت و ارزش انسان به میزان اندیشه و نیتی است که در سر دارد و برای دست یابی به آن می کوشد:

قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ هِمَّتِهِ وَ عَمَلِهِ عَلَی قَدْرِ نِیَّتِهِ.

ارزش آدمی به اندازه همّت اوست و عملش به مقدار نیتش.(23)

فکر و اندیشه تا آن جا در شکل گیری و تعیین شخصیّت انسان مؤثر است که چهره های آدمیان در سرای آخرت مطابق نیاتشان تصویر و ترسیم می گردد. امام صادق(ع) می فرماید: 

خداوند در روز قیامت مردم را برابر نیّاتشان محشور می گرداند.(24)

و از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که: 

خداوند به ظواهر و اعمال شما نگاه نمی کند؛ آنچه مورد توجّه حضرت حق تعالی قرار می گیرد درون دل های شماست.(25)

بنابراین، انسان برای دست یابی به گوهر نفیس و ارج آفرین صداقت، علاوه بر صدق در گفتار و تطابق میان گفتار و رفتار، به صدق در انگیزه و پندار نیز نیازمند است. راست پنداری و صدق در نیت، پیش نیاز و پایه صدق در گفتار و کردار است تا آن جا که امام کاظم(ع) خطاب به هشام بن حکم، از صدق در نیت، به عنوان روح ایمان و جان دین یاد کرده اند: 

کَمَا لایَقُومُ الجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الْحَیَّةِ کَذلِکَ لایَقُومُ الدِّینُ اِلاّ بِالنِّیَةِ الصَّادِقَةِ وَ لاتَثبتُ النِّیَةُ الصَّادِقَة اِلاّ بِالعَقلِ؛(26)

چنان که بدن جز با جان زنده قوام ندارد، دین جز با نیّت راست برقرار نمی گردد و نیّتِ راست هم جز با عقل ثبات نمی یابد. 

حتی اقدامات ارزشی و پرارجی همچون هجرت، جهاد، شهادت و… تنها در صورتی پذیرفته است که با نیّت و انگیزه الهی به انجام برسد. در روایتی از پیامبر گرامی اسلام(ص) می خوانیم:

اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنّیّاتِ وِ اِنَّمَا لِکُلِّ اِمْرَئٍ ما نَوی فَمَنْ کَانَ هِجْرَتُهُ اِلَی اللّهِ وَ رَسوُلِهِ، فَهِجْرَتُهُ اِلَی اللّهِ وَ رَسوُلِهِ وَ مَنْ کَانَ هِجْرَتُهُ اِلَی دُنْیا یُصِیبُهَا اَوْ اِمْرَأةٍ یُنْکِحُها، فَهِجْرَتُهُ اِلَی مَا هاجَرَ اِلَیْهِ.(27)

اعمال آدمی به نیات او بسته است؛ برای هرکس همان است که نیّت کرده است. کسی که هجرتش تنها به نیت خدا و رسولش باشد، بی تردید به عنوان مهاجر به سوی خدا و رسولش شمرده می شود، و آن کس که به نیت به چنگ آوردن متاع دنیا یا در اختیار گرفتن همسری هجرت کند، هجرت او به سوی همان است که به انگیزه آن هجرت کرده است. 

بدین ترتیب هر کار خوب خواه در قالب عبادی ترین اعمال و خواه به صورت چشمگیرترین خدمات اجتماعی در صورتی که از انگیزه الهی و قصد قربت تهی باشد فاقد ارزش و برباد رفته و پوسته ای بی مغز است. متقابلاً عمل آدمی هرچند اندک و هراندازه کوچک باشد آنگاه که از سر صدق و اخلاق و با انگیزه خدایی انجام گیرد در پرتو ماندگاری و شکوهمندی انگیزه و هدفش، ماندگار و ارزشمند می گردد.

صداقت اساس خوبی ها
عنصر صدق با این گستره فراخ، علاوه بر آن که خود ارزش است، حافظ و دربردارنده و در پی آورنده ارزش های بی شمار دیگری نیز هست؛ عنصری که امام علی(ع) آن را وسیله حفاظت از دین،(28) زیبایی انسان و ستون ایمان می داند:

اَلصِّدْقُ جَمَالُ الانْسَانِ وَ دَعَامَةُ الاَْیمَان.(29) 

راستی مایه زیبایی انسان و ستون ایمان است. 

و در نهایت آن را ملاک و معیار مسلمانی ذکر می کند:

ملاک الاسلام صدق اللّسان.(30)

راستگویی ملاک اسلام و مسلمانی است. 

صداقت پله صعود به مقام صدّیقان
به سبب صدق و راستی، بشر تا بدانجا اوج می گیرد که به مقام صدیقین (همانان که از جهت فضیلت و ارجمندی در مرتبه پس از پیامبران الهی قرار دارند) نایل می شود و نزد پروردگار عالم به عنوان پرافتخار «صدّیق» ملقب می گردد. در روایتی از امام باقر(ع) چنین آمده است:

اِنَّ الرَجُلَ لَیُصَدِّقَ حَتّی یَکْتُبُهُ اللّهُ صِدِّیقا.(31)

آدمی بر اثر صدق و راستی، به مرتبه ای می رسد که خداوند او را صدّیق می نامد. 

مقام «صدیقین» همان صراط مستقیم است که مسلمانان در هر نماز با گفتن جمله «اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم…» از خدا می خواهند که به راه آنان هدایت شوند. این متنعّمان به نعمت الهی که هدایت یافتن به راه آنان آرزوی هر مسلمانی هست، همان کسانی اند که در آیه دیگری از قرآن مجید بدین گونه معرفی شده اند:

وَمَنْ یُطِعْ اللّه َ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَیْهِمْ مِنْ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُوْلَئِکَ رَفِیقا.(32)

و آن کس که از دستورهای خدا و پیامبر اطاعت کند، با کسانی خواهد بود که خداوند نعمت خود را بر آن ها ارزانی داشته است، از: پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان. و آنان رفیق های خوبی هستند. 

وجود یکپارچه صداقت و سراسر حقیقت امام علی (ع) به عنوان کامل ترین مصداق صدّیق که در روایت نبوّی آمده است: (و من الصدیقین علی بن ابی طالب…)(33) نشان دهنده عظمت مقام و والاییِ مرتبه صدیقین است.

از این جا می توان به این نکته دست یافت که درخواست مؤمنین از خدا برای هدایت شدن به راه صدیقان، برای امتثال فرمان الهی به همراهی با صادقان است که در آیه شریفه: «یَا اَیُّهَا الذِینَ امَنوُا اِتَّقوُا اللّهَ وَ کوُنوُا مَعَ الصَّادِقیِنَ»(34) آمده است؛ چراکه همراهی با صادقان جز با پیمودن راه و گام زدن در مسیر آنان محقق نمی شود و توفیق انجام دادن این مهم و توان پرداختن به آن جز با عنایت و هدایت خداوند سبب سازِ بنده نواز به دست نمی آید.

بنابراین اگر برابر فرموده امام باقر(ع) دست یابی و ارتقاء به مقام صدّیقان که مَثَل اعلا و نمونه کامل آن، وجود بی بدیل صدّیق اکبر امیر مؤمنان(ع) است به سبب راستگویی امکان پذیر است و این خصیصه مطابق تصریح امام صادق(ع) یکی از دو سبب برخورداری امام علی(ع) از جایگاه عظیم و موقعیت بی نظیر نزد پیامبر اسلام(ص) است.(35) پس نردبان صعود مسلمان به بالاترین قلّه های سعادت و کلید اصلی دست یافتن مؤمن به گنج ایمان، صدق و راستی با همه گستره و دامنه اش و در همه ابعاد و مراتب آن است و نشانه اش هماهنگی میان برون و درون انسان و مطابقت اندیشه و پندار و نهان با گفتار و کردار و عیان اوست. چه خوب فرمود آن پیشوای صادق امین:

مَنْ لَمْ یَخْتِلفْ سِرُّهُ وَ عَلانیِتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالُهُ فَقَدْ اَدّی الاَْمَانَةَ وَ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ.(36)

آن کس که نهان و آشکار و کردار و گفتارش دوگونه و ناهماهنگ نباشد امانت الهی را ادا کرده و عبادت خدا را خالصانه انجام داده است. 

1 مدرس حوزه و دانشگاه

2 . عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی؛ غررالحکم ودررالکلم، مقدمه و تعلیق میرجلال الدین حسینی ارموی، (چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1373) ج2، ص371.

3 . همان، ج1، ص281.

4. همان، ج1، ص281.

5 . توبه، آیه 119.

6. سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی، ینابیع الموده، باب 38، (لبنان: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، [بی تا]) ج1، ص115.

7. جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بألمأثور، (قم: مکتبة آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1404 ق) ج3، ص291.

8. حاکم حسکانی؛ شواهد التنزیل (بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1393ق/1974م) ج1، ص260.

9. غررالحکم و دررالکلم، ج2، ص40

10. همان، ج3، ص107؛ ج1، ص129؛ ج4، ص47.

11 . همان، ج1، ص179؛ «الصّادقُ عَلی شرفِ مَنجاةٍ وکَرامَةٍ، راستگو بر بلندای رستگاری و گرامی بودن است.» (همان، ج1، ص326).

12 . اصول کافی، ج2، ص104.

13 . سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع الموده (بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات) ج2، ص83، باب 56.

14 . شیخ عباس قمی، سفینة البحار (مؤسسه انتشارات فراهانی) ج2، ص473.

15. غررالحکم ودررالکلم، ج4، ص363.

16. همان، ج4، ص296.

17. همان، ج5، ص278.

18 . صف، آیات 2 و 3.

19 . نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 175.

20 . اصول کافی، ج2، ص86.

21 . غررالحکم. ج1، ص260 و نیز ر.ک: قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج2، ص628.

22 . همان، ج1، ص79.

23. غررالحکم، ج4، ص500.

24 . محاسن برقی، (تهران، مؤسسه اعلمی، 1362) ص262، باب النیّة.

25. بحارالانوار (بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.) ج70، ص248.

26 . همان، ج78، ص312.

27. بحارالانوار، ج7، ص211؛ صحیح بخاری، کتاب الایمان، ص23.

28. «الصّدق لباسُ الدّین؛ صدق لباس و پوشش دین است» غررالکلم، ج1، ص125.

29. همان، ج3، ص143.

30. همان

31 . اصول کافی، ج2، ص86.

32 . نساء، آیه 69.

33. شواهد التنزیل، ج1، ص154.

34 . توبه، آیه 119.

35. فَانَّ عَلِیّا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسوُلِ اللّهِ(ص) بِصِدْق اَلْحَدیثِ وَ اَدَاءِ اَلاَْمَانَةِ» (اصول کافی، ج2، ص85)

36 . نهج البلاغه، نامه 26.