نورفشان

پرهیب عطوفت/ درس هایی آموزنده از زندگانی امام کاظم «علیه السلام»

مجله شمیم یاس بهمن 1386، شماره 59

 
 
45
امام نیکو سیرتان
گاه آدمی پاسخ یک بدی را با مهربانی می دهد و این پاسخ مهرورزانه او سبب تغییر رویه طرف مقابل می شود. امام کاظم «علیه السلام» را به دلیل این ویژگی به چنین لقبی خوانده اند. در مدینه مردی بود که هرگاه امام را می دید زبان به دشنام می گشود. روزی امام به همراه یاران خویش از کنار مزرعه او می گذشتند که او مثل همیشه، ناسزاگویی را آغاز کرد. یاران امام بر آشفتند و از امام خواستند تا آن مرد بد زبان را مورد تعرض قرار دهند. امام به شدّت با این کار مخالفت کرد و آنان را از انجام چنین کاری بازداشت. روز دیگری امام به سراغ مرد رفت تا او را در مزرعه اش ملاقات کند، ولی مرد عرب از کار زشت خود دست بر نداشت و به محض دیدن امام، ناسزا گفت.

امام نزدیک او رفت و از مرکب خود پیاده شد. به مرد سلام کرد. مرد بر شدت دشنام های خود افزود. امام با خوش رویی به او فرمود: هزینه کشت این مزرعه چه قدر شده است؟ مرد پاسخ داد: یکصد دینار، امام پرسید: امید داری چه اندازه از آن سود ببری و برداشت کنی؟ مرد با گستاخی و طعنه پاسخ داد: من علم غیب ندارم که چه مقدار قرار است عایدم شود. امام فرمود: من نگفتم چه سودی به تو خواهد رسید بلکه پرسیدم تو امید داری چه مقدار سود عایدت شود؟

او که از پرسش های امام گیج شده بود پاسخ داد: فکر می کنم دویست دینار محصول از این مزرعه برداشت کنم. در این هنگام، امام کیسه ای به مبلغ سیصد دینار طلا بیرون آورد به مرد داد و فرمود: این را بگیر و کشت و زرعت نیز برای خودت باشد. امید دارم پروردگار آنچه را امید داری از کشت و کارت سود ببری، عاید تو سازد. مرد سرافکنده و بهت زده، کیسه سکه های زر را از امام گرفت و پیشانی امام را بوسید و از رفتار زشت خود، پوزش خواست.

این درسی بزرگ برای شیعیان و پیروان ایشان است.
پیشوای مهرورزی
امام همواره دوستی و مهربانی را به دیگران سفارش می نمود و آن را مایه فزونی و برکت می دانست. یعقوب و دوستش شعیب نزد امام کاظم «علیه السلام» آمدند تا هم خستگی سفر حج را از تن بیرون کنند و هم با امام دیداری تازه نمایند. وارد خانه امام شدند. پس از سلام و احوالپرسی، امام رو به یعقوب کرد و فرمود: ای یعقوب! تو دیروز به مدینه آمدی و با برادر خود در فلان محل دیدار کردی، ولی با هم درگیر شدید و به همدیگر دشنام دادید. شما هرگز نباید مرتکب چنین عمل زشتی بشوید. ناسزا گفتن به دیگران از شیوه من و پدران من نیست و از شیعیان ما به دور است که به یکدیگر ناسزا بگویند. ای یعقوب! به سبب این کارت مرگ بین شما فاصله می اندازد. برادرت اسحاق در حین سفر پیش از آن که به شهر و خانه و کاشانه خود برسد از دنیا خواهد رفت و تو نیز از این رفتارت پشیمان خواهی شد. خداوند عمر شما را کوتاه خواهد کرد.

یعقوب که دست و پای خود را گم کرده بود، پرسید: فدایت شوم! اجل من کی خواهد رسید؟ امام فرمود: اجل تو نیز رسیده بود، ولی به خاطر این که تو در فلان منزلگاه به همراهت خدمت کردی و با هدیه ای او را خوشحال کردی خدا بیست سال بر عمر تو افزود. شعیب که متحیرانه به گفت و گوی او و امام گوش می داد پس از مدتی یعقوب را در مکه دید و حال برادرش را پرسید. او پاسخ داد همان طور که امام فرموده بود برادرم پیش از رسیدن به خانه اش از دنیا رفت و در همین راه به خاک سپرده شد و هرگز خانواده خود را ندید.

میراث دار انبی
پیشوایان معصوم دین، میراث دار پیامبرند که نسبت به امت خود مهربان ترین بود. روزی ابو حنیفه برای پرسشی به خدمت امام صادق «علیه السلام» رسید. گفتند: امام خوابیده است. او نیز منتظر نشست تا امام بیدار شود. همان جا نشسته بود که پسرکی پنج یا شش ساله را دید. پرسید: این پسر بچه کیست؟ گفتند: او موسی بن جعفر «علیه السلام» فرزند امام صادق «علیه السلام» است. پیش خود گفت: بد نیست پرسشم را با او مطرح کنم تا ببینم پاسخ او چیست. پرسید: ای فرزند رسول خدا! نظر شما درباره گناهان بندگان خدا چیست؟ بنده آن را انجام می دهد یا خدا به انجام آن رضایت می دهد؟ امام کاظم «علیه السلام» با متانت، چهارزانو روبه روی او نشست و فرمود: از سه حال خارج نیست، یا خدا آن را انجام می دهد، یا بنده و یا هردو. اگر خدا انجام می دهد پس چرا بنده را کیفر می کند که گناهی مرتکب نشده و این از خدای عادل و حکیم پذیرفته نیست. اگر خدا و بنده هر دو انجام بدهند، چرا شریک قوی، شریک ضعیف خود (بنده) را مجازات می کند، در حالی که خودش به او کمک کرده است. ابو حنیفه صحبت امام «علیه السلام» را قطع کرد و گفت: این دو صورت محال است. امام فرمود: بلی، پس فقط یک صورت باقی می ماند که بنده خود به تنهایی گناه را انجام دهد و خود نیز مسئولیت آن را بر عهده دارد.

بخوان و بالا برو!
امام کاظم «علیه السلام» توجه فراوانی به پاسخ گویی دقیق به مسائل اطرافیان داشت و با نهایت دقت و حوصله پرسش هایشان را پاسخ می گفت. مردی برای مطرح کردن چند پرسش نزد امام کاظم «علیه السلام» آمده بود. بعد از این که پاسخ پرسش هایش را شنید، امام با مهربانی از او پرسید: آیا دوست داری که در دنیا عمر طولانی داشته باشی؟ مرد پاسخ داد: آری، امام فرمود: برای چه دوست داری بیشتر در دنیا بمانی؟ پاسخ داد: برای تلاوت کردن سوره توحید. امام اندکی ساکت ماند و پس از ساعتی به او فرمود: هر یک از دوستان ما بمیرد درحالی که تلاوت قرآن را خوب نمی داند، در عالم قبر (برزخ) به او خواهند آموخت تا درجه او به خاطر قرآن ارتقا یابد؛ زیرا بهشت به اندازه آیات قرآن است و به او گفته می شود: بخوان و بالا برو. او نیز قرآن می خوانَد و بالا می رود.

مهربانی با غیر مسلمانان
بریهه دانشمندی مسیحی بود که مسیحیان به سبب وجود او، بر خود می بالیدند. وی چندی بود که او نسبت به عقاید خود دچار تردید شده بود و در جست و جوی رسیدن به حقیقت، از هیچ تلاشی فروگذار نمی کرد. روزی از روی اتفاق، شیعیان او را به یکی از شاگردان امام صادق «علیه السلام» به نام هشام بن حکم که استادی چیره دست در مباحث اعتقادی بود معرفی کردند. هشام در کوفه مغازه داشت. ابتدا بریهه پرسش های خود را درباره حقانیت اسلام مطرح کرد و هشام با حوصله و صبر، آنچه در توان داشت برای او بیان کرد. او از هشام پرسید: آیا تو با این همه دانایی و برازندگی استادی هم داری؟ هشام پاسخ داد: البته که دارم! بریهه پرسید: او کیست و کجا زندگی می کند؟ شغلش چیست؟ هشام دست او را گرفت و کنار خودش نشاند و ویژگی های اخلاقی و منحصر به فرد امام صادق «علیه السلام» و فرزند او را که در مدینه می زیستند را برای او گفت. او به مدینه رفت. پیش از دیدار امام، فرزند ایشان امام کاظم «علیه السلام» را دید. امام استقبال گرمی از او کرد و با مهربانی به او فرمود: تا چه اندازه با کتاب دینت (انجیل) آشنایی داری؟ پاسخ داد: از آن آگاهم. امام فرمود: چقدر اطمینان داری که معانی آن را درست فهمیده ای؟ گفت: بسیار مطمئنم که معنای آن را درست درک کرده ام. امام برخی کلمات انجیل را از حفظ برای بریهه خواند. شدت اشتیاق بریهه به صحبت با امام زمان و مکان و خستگی سفر را از یادش برده بود. او آن قدر شیفته کلام و مهرورزی امام شد که از اعتقادات باطل خود دست برداشت و به اسلام گرایید. هنوز به دیدار امام صادق «علیه السلام» شرفیاب نشده بود که به وسیله فرزند او مسلمان شد.

مهربانی با بستگان
مهربانی با نزدیکان ویژگی بارز یک مؤمن است. علی بن جعفر برادر امام کاظم «علیه السلام» و برادر زاده امام کاظم «علیه السلام» محمد بن اسماعیل به دیدن امام کاظم «علیه السلام» رفتند. اندکی از مغرب گذشته بود. در زدند. امام در را گشود و با برادر خود سلام و احوالپرسی کرد. محمد نزدیک آمد و دست امام را بوسید و گفت: فدایت شوم، مرا پندی دهید. امام فرمود: به تو سفارش می کنم در مورد ریختن خون من از خدا بترسی. محمد تعجب کرد. امام تا سه بار جمله خود را تکرار کرد. محمد به کناری رفت و امام به علی بن جعفر فرمود: تو همین جا بمان. سپس به داخل خانه رفت و کیسه ای صد دیناری به او داد و فرمود: این را به محمد بده و بگو آن را در سفر همراه داشته باشد. علی کیسه را ستاند و بیرون آمد. ولی امام دوباره پیش از بیرون رفتن او را صدا زد و صد دینار دیگر به او داد و فرمود: این کیسه را هم به او بده. به امام گفت: قربانت شوم! اگر به آنچه به او فرمودی از او می ترسی پس چرا او را در این سفر یاری می کنید؟

امام که می دانست محمد بن اسماعیل نزد هارون الرشید خواهد رفت و سخن چینی خواهد کرد، گفت: اگر من از قطع پیوندم با او دوری کنم اما او حق خویشی را ادا نکند و از من ببرد، خدا عمرش را کوتاه خواهد کرد، سپس کیسه بزرگی که سه هزار درهم در آن بود آورد و فرمود: این کیسه را هم به او بده. علی خداحافظی کرد. در راه بازگشت کیسه صد دیناری را به او داد و گفت که آن را امام داده است. او بسیار خوشحال شد و امام را دعا کرد. کیسه دوم و سوم را هم به او داد و شادمانی او بیشتر گردید و امام را فراوان دعا نمود. او با علی بن جعفر خداحافظی کرد و به بغداد رفت. پس از مدتی درنگ در بغداد سرانجام فریب خورد و نزد هارون الرشید بدگویی امام را کرد و حتی هارون الرشید را امیر المؤمنین نامید. هارون الرشید از خوش خدمتی محمد بن اسماعیل خرسند شد و صد هزار درهم برای او فرستاد. ولی پروردگار او را به بیماری سختی دچار کرد و در نتیجه آن بیماری او را هلاک گردانید و نتوانست از هدیه هارون الرشید بهره مند شود.

پیش بینی اعجازآمیز
پیشوایان شیعه نسبت به پیروان خود بسیار دلسوز بودند و همواره آنان را از گزند خطرها حفظ می کردند. روزی هارون الرشید، به علی بن یقطین خلعت زربافتی هدیه داد. او روز بعد، آن خلعت را به همراه مقداری پول که خمس اموالش بود نزد مولای خود امام کاظم «علیه السلام» فرستاد. امام پول را پذیرفت، ولی دستور داد خلعت زربافت را به او بازگردانند و نامه ای برایش نوشت و در آن تأکید کرد که خلعت را نزد خود نگه دارد و آن را به کسی ندهد؛ زیرا به زودی سخت به آن نیازمند می شود. او علت باز پس گرداندن خلعت را نفهمید. چند روزی گذشت و علی بن یقطین بر یکی از زیردستان خود خشم گرفت و او را از کار برکنار کرد. آن فرد نیز کینه او را به دل گرفت و چون از رابطه او با امام کاظم «علیه السلام» و دوستداری او نسبت به ایشان با اطلاع بود، نزد هارون الرشید رفت و نزد او از علی بن یقطین بدگویی کرد. وی به هارون الرشید گفت: علی بن یقطین، موسی بن جعفر «علیه السلام» را پیشوای خود می داند و هر سال خمس اموال خود را به ایشان می دهد؛ حتی خلعتی را که شما به او داده بودید، برای موسی بن جعفر «علیه السلام» فرستاده است.

هارون الرشید بسیار خشمگین شد و گفت: اگر آنچه گفتی درست باشد، علی بن یقطین را خواهم کشت. همان لحظه دستور داد علی را به دربار بیاورند. به محض ورود علی بن یقطین هارون الرشید سر او فریاد کشید: خلعتی را که به تو دادم چه کار کردی؟ علی بن یقطین که هنوز از ماجرا بی اطلاع بود گفت: آن نزد خودم هست. هارون که باور نمی کرد، گفت: اکنون باید آن را نزد من بیاوری. علی بن یقطین با چند تن از غلامان هارون الرشید به خانه رفت و آن را باز پس آورد. هارون الرشید خنده ای کرد و گفت: خلعت را سر جایش بگذار! من هرگز حرف سخن چینان را درباره تو نخواهم پذیرفت. علی بن یقطین تازه متوجه شد که امام خلعت را برای چه باز گردانیده است. آن گاه مرد سخن چین را فرا خواند و دستور داد در حضور علی بن یقطین او را هزار تازیانه بزنند. او پانصد تازیانه بیشتر نخورده بود که زیر ضربات سهمگین آن جان داد، و هارون الرشید از علی بن یقطین معذرت خواست و او را با هدایایی به منزل فرستاد.

پندی سترگ
اسلام کسانی را که برای رفع مشکلات دیگران تلاش می کنند پاس داشته و آنان را ستوده است. محمد بن ابی عمیر از پارسایان روزگار و از شاگردان برجسته امام کاظم «علیه السلام» و پیشه اش پارچه فروشی بود. روزی به یکی از برادران مؤمن خویش ده هزار درهم قرض داد، ولی آن مؤمن رفته رفته فقیر و ورشکسته شد. وقتی که هنگام پس دادن قرضش به محمد فرا رسید، خانه خود را فروخت و ده هزار درهم تهیه کرد و آن را به خانه محمد برد. در زد، ابن ابی عمیر بیرون آمد و وی سکه ها را به او داد. ابن ابی عمیر از او پرسید: این سکه ها را از کجا آورده ای؟ آیا ارثی به تو رسیده است؟ پاسخ داد: خیر! گفت: آیا کسی آن را به تو بخشیده است؟ پاسخ داد: نه! بلکه خانه ام را فروخته ام تا قرض خویش را ادا کنم. محمد گفت: از مولای خویش شنیده ام که بر فرد لازم نیست که به خاطر بدهکاری خانه اش را بفروشد. این پول را بگیر که من نیازی به آن ندارم. به خدا سوگند اگر چه اکنون نیازمند یک درهم هستم، ولی این پول را از تو هرگز نمی گیرم. گفته امام سبب شد تا او که از وضعیت مالی برادر مؤمن خویش آگاه بود، اجازه ندهد وی برای رفع مشکل خود خانواده اش را بی سرپناه سازد و باز گرداندن سکه ها مشکل او را حل کرد.

ارزش شاد کردن مؤمن
کمک به مظلوم تا بدان جا نزد خداوند ارزش دارد که حتی اگر فرد به انگیزه خدمت به مؤمن، با دستگاه ظلم ارتباط داشته باشد ولی به مؤمنی کمک کند، سزاست.

زیاد بن ابی سلمة از دوستداران امام کاظم «علیه السلام» بود، ولی با دستگاه هارون الرشید نیز ارتباط داشت. روزی امام او را دید و از او پرسید: شنیده ام تو برای هارون الرشید کار می کنی و با آنان همکاری داری؟! گفت: بله سرورم! امام پرسید: چرا؟ عرض کرد: مولای من! من تهیدستی آبرومندم. مجبورم برای تأمین نیازهای خانواده ام کار کنم. امام با چهره ای عبوس گفت: اما اگر من از بلندی بیفتم و قطعه قطعه شوم، برایم بهتر است که عهده دار کاری از کارهای ظالمان شوم یا گامی بر روی فرش های آنان گذارم، مگردر یک صورت. می دانی آن در چه صورتی است؟ گفت: نه فدایت شوم! امام گفت: من هرگز با آنان همکاری نمی کنم مگر آن که یا غمی را از دل مؤمنی با رفع مشکلش بردارم یا با پرداختن قرض او، ناراحتی را از چهره اش بزدایم. ای زیاد! بدان پروردگار کمترین کاری که با یاوران ظالمان انجام می دهد این است که آنان را در تابوتی از آتش قرار می دهد تا روز حساب باز رسد. ای زیاد! هرگاه عهده دار شغلی از شغل های این ظالمان شدی، به برادرانت نیکی کن تا کفاره این کارت باشد. وقتی قدرتی به دست آوردی بدان خدای تو نیز در روز قیامت قدرت دارد و بدان که نیکی های تو می گذرد و ممکن است دیگران آن را فراموش کند، ولی در نزد خدا و برای روز قیامت تو باقی خواهد ماند.

خشنودی خدا و اهل بیت «علیهم السلام»
چه بسیار کارهایی که انسان می پندارد نادرست است اما راهنمایی یک رهبر فرزانه سبب تغییر نگرش او می شود. علی بن یقطین بارها نزد مولای خود امام کاظم «علیه السلام» آمده بود تا همکاری خود را با دستگاه حکومتی قطع کند، ولی امام به او اجازه نمی داد؛ زیرا می دانست که او از دوستداران راستین اهل بیت پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» است. بار دیگر خدمت امام خویش آمد و اجازه خواست که دیگر به دربار هارون الرشید نرود و استعفا بدهد. امام با مهربانی به او فرمود: این کار را مکن! ما به تو علاقه داریم. اشتغال تو در دربار خلیفه وسیله راحتی برادران دینی توست. امید است که خداوند ناراحتی ها را به وسیله تو برطرف کند و آتش دشمنی و توطئه آنان را خاموش سازد. او که نمی خواست سخن امام را قطع کند، سراپا گوش شده بود. امام به او فرمود: بدان که کفاره خدمت در دربار ظالمان، گرفتن حق محرومان است. تو چیزی را برای من ضمانت کن، من در مقابل سه چیز را ضمانت می کنم. تو قول بده که هر وقت یکی از مؤمنان به تو مراجعه کرد، هر حاجتی داشت برآورده کنی و حق او را بستانی و با احترام با وی برخورد کنی من نیز ضمانت می کنم که هیچ وقت زندانی نشوی، هرگز با شمشیر دشمن کشته نشوی و هیچ وقت به فقر و تنگدستی گرفتار نیایی. بدان هر کس حق مظلومی را بگیرد و دل او را شاد کند اول خدا، دوم پیامبر خدا «صلی الله علیه و آله» و سوم همه ما امامان را خشنود کرده است.

دعا برای شیعیان
دعا برای رفع مشکلات دوستان نشانه دوستی و محبت راستین بین آنان است. نوشته اند یکی از دوستان امام کاظم «علیه السلام» نزد ایشان رفت تا امام برایش دعایی کند. او گفت: ای فرزند رسول خدا! مرا نیز در دعای خود فراموش نکنید و برای برطرف شدن مشکلاتم دعا کنید. امام پاسخش فرمود: تو از کجا می دانی که من تو را در دعاهای خود فراموش می کنم و برایت دعا نمی کنم؟ حسن بن جهم با خود گفت: آن بزرگوار امام شیعیان است و دوستان و شیعیان خود را فراموش نمی کند. پس مرا هم که از شیعیان اویم، فراموش نمی کند.

سپس گفت: نه شما مرا فراموش نمی کنید. امام فرمود: چگونه فهمیدی که فراموشت نمی کنم؟ گفت: چون من از شیعیان و دوستداران شما هستم و می دانم که شما برای دوستان خود دعا می کنید. امام پرسید: آیا غیر از این مطلب چیز دیگری را هم می دانی که به خاطر آن دعایت کنم و فراموشت نسازم؟ گفت: خیر چیز دیگری نمی دانم. امام فرمود: هرگاه خواستی بدانی که تو در نزد من چگونه ای، ببین من در نظر تو چگونه هستم و چقدر با هم دوستی داریم تا به وسیله آن، بیشتر به یاد هم باشیم.

پی نوشت ها:
1. شیخ مفید، محمد بن محمد بن النعمان، الارشاد فی معرفة الحجج الله علی العباد، برگردان: هاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1378 ش، ج 2، ص 327.

2. بحارالانوار، ج 48، ص 36.

3. محمد باقر المجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1403 ه .ق، ج 48، ص 175.

4. اصول کافی، ج 2، ص 606.

5. الاصول من الکافی، ج 1، ص 227، ح 1.

6. همان، ج 2، ص 458.

7. بحارالانوار، ج 48، ص 137.

8. محمد تقی التستری، قاموس الرجال: قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ 1، 1419 ه .ق، ج 9، ص 42.

9. بحارالانوار، ج 48، ص 172.

10. همان، ص 136؛ ج 75، ص 379.

11. محمد بن یعقوب الکلینی، الاصول من الکافی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، بی تا، ج 2، ص 652، حدیث 4.

اخلاق و رفتار امام موسی بن جعفر (ع)
 
 

 

منبع : زندگانی امام موسی بن جعفر (ع) , عقیقی بخشایشی
عبادت و نیایش هر فرد در حدود معرفت و شناسائی پروردگار عالم، اندازه گیری میگردد.مجال است فردی بدون معرفت کافی و لازم نسبت به پروردگار خود، عبادت و ستایش شایسته ای انجام دهد از اینرو آنانکه شناسائی کامل از مبداء غیبی دارند و مراحل ایمان و عقیده را طی کرده اند، عبادت و ستایش یکی از لذات بخش ترین مراحل زندگی آنان را تشکیل میدهد و لذتی را بالاتر از آن حالت نمیدانند و نمیتوانند احساس کنند.

امام هفتم (ع) در دودمان مقدس و تقوی و در بیت رفیع زهد و عبادت پرورش یافته بود که ایمان به خدا و عشق و علاقه به فضائل معنوی و خصائص انسانی از تمام در و دیوار و جوانب زندگی آن میبارید و همگان شیفته و دلباخته عبادت و ستایش پروردگار خود بودند.

در کودکی:
امام هنوز کودک خردسالی است و در عادات و اطوار کودکی بسر میبرد که صفوان جمال یکی از دوستداران امام صادق (ع) وارد محضر امام میگردد و از پیشوای آینده سئوال میکند.امام میفرماید:

صاحب این منصب کسی خواهد بود که لهو و لعب در زندگی او راه ندارد.

در این هنگام کودک خردسالی که در دست خود بره گوسفندی را گرفته و با خود همراه دارد و با همان اطوار کودکانه با عشق و علاقه ای که خود به عبادت و سجده دارد به آن حیوان بی زبان اصرار میورزد و سر او را بپائین میآورد که بر آفریدگار خود سجده کند!

پدر مهربان دست او را فرا میگیرد و به آغوش خود میکشد و او را به سینه خود میچسباند و میفرماید:

عزیز دل من تو آن فردی هستی که لهو و لعب در برنامه زندگی تو راه ندارد. (1)

زیباترین ساعات زندگی امام (ع) بهنگام خلوت کردن با آفریدگارش سپری میشد و لذت بخش ترین اوقات عمر او را نماز و انجام فرائض الهی تشکیل میداد.او بهنگام عبادت با تمام وجود و با تمام احساسات و مشاعر و عواطف خود، متوجه کمال مطلق و معبود بی همتا میگشت و قطره ی وجود خود را به اقیانوس بیکران هستی بخش جهان میپیوست، قطرات اشک شوق بی اختیار از چشمان نازنین او بر صورتش می نشست و آرام آرام بر زمین میغلتید و میافتاد و اضطراب و لرزه اندام او را فرا میگرفت و ناله های جان سوز سر میداد و گریه های طولانی.

امام (ع) پس از انجام فرائض و واجبات به نوافل و مستحبات میپرداخت، نافله شب را تا وقت فریضه صبح ادامه میداد، سپس تا طلوع آفتاب به تعقیبات و دعاها میپرداخت، تا هنگام زوال و وقت ظهر در این حالت روحانی باقی میماند.

محدثین نقل نموده اند که بارها در شب ها در مدینه داخل مسجد نبوی (ص) میشد و پس از انجام فرائض سر بر سجده میگذاشت و با صدای حزین و اندوه فراوان توام با اشگ چشم، اخلاص و شوق این کلمات از او شنیده میشد:

عظم الذنب من عندی، فلیحسن العفو من عندک یا اهل التقوی و یا اهل المغفره» او این کلمات را با خضوع و خشوع کامل توم با ناله و سوزش مخصوص تا پاسی از شب بر زبان جاری میساخت و در وادی شوق وصال محبوب خود گام میزد. (2)

سپاس برای فراغت
امام موسی بن جعفر (ع) هنگامیکه بدستور ستمگر عصر و طاغوت زمان خود، هارون الرشید به جرم حق گوئی و دفاع از حقیقت، دستگیر و روانه زندان شد، بخاطر فراغت و دست یابی به فرصت بیشتر برای عبادت پروردگار سجده شکر طولانی بجا آورد و در حال سجده این چنین عرضه داشت :

بار الها! من بارها از درگاه تو مسئلت میداشتم که برای عبادت، فراغتی بمن عنایت فرمائی تا به اطاعت و فرمان برداری تو قیام ورزم از اینکه اکنون درخواست مرا اجابت فرموده ای در برابر چنین توفیقی سپاسگزارم. (3)

در بیشترین اوقات دعای آنحضرت با این کلمات آغاز میگردد.

الهم انی اسئلک الراحة عند الموت و المغفرة بعد الموت و العفو عند الحساب. (4)

بار خدایا! من بهنگام مرگ آسایش و راحتی و پس از مرگ غفران و آموزش و بهنگام بررسی حساب عفو و گذشت از درگاه تو مسئلت میدارم.

سفرهای حج آن بزرگوار
مسافرتهای حج آن بزرگوار که معمولا 24 تا 25 روز طول میکشید با آنکه وسایل سوار شدن از هر نظر فراهم و آماده بود مرکبها و اسبهای راهوار پیش روی آن حضرت کشانده میشد بصورت پیاده انجام میگرفت و این خود میرساند که علاقه و اخلاص آن بزرگوار بمظاهر توحید و عبادت تا چه حد بوده است.امام، چهار بار بصورت خانوادگی به بیت الله الحرام تشریف فرما شدند و در آن سفرهای خانوادگی علی بن جعفر برادر ارجمندش نیز حضور داشت و ملتزم رکاب امام و مفتخر به امتثال اوامر او بودم و چندین بار هم تنها بدون عائله و خانواده به سفر رفتند .

روش مسافرتهای آن حضرت باین ترتیب بود که معمولا از معاشرت و اختلاف با مردم که موجب تضییع فرصت گرانبهای عبادت خالق میگردد احتراز و اجتناب میورزید و فقط و فقط به عبادت و سازندگی نفس، و تصفیه خویشتن، و تفکر در عظمت خالق میپرداخت.در این سیر و سلوک و اندیشه ها بود که از خود بیخود میگشت و راه تقرب و وصال را میجست که عالیترین و لذت بخش ترین حالات یک فرد با ایمان و بنده خداست.داستان ملاقات او با شقیق بلخی که در بخش آراء و گفته های دیگران آمده است که گویای این حالت سیر و سفر روحانی است.او در پایان ملاقاتش با امام طبق دریافتهای خود اعتراف نمود: که موسی بن جعفر یکی از اوتاد و ابدال روزگار میباشد» . (5)

امام در یکی از دعاهای حج خود میگوید:

«انت شربی اذا ظمئت من الماء و قوتی اذا اردت الطعاما الهی! و سیدی! مالی سواک فلا تعدمنیها» .

خدایا! همه چیز و همه زندگی من تو هستی و جز تو خواسته و پناه دیگری ندارم.تلاوت و انس با قرآن:

او عاشق قرآن و فانی در اجرای احکام و محتوایات قرآن بود و لحظه ای از این امر غفلت نداشت قرآن را با صدای خوش و لحن زیبا و آواز دلربا و آهنگ روحانی و معنوی بصورت شمرده و مقطع تلاوت میفرمود.جذبه صدای او، رهگذران و مستمعین را از راه رفتن باز میداشت و تحت تاثیر خاص خود قرار میداد و گاهی آنان را به گریه و ناله میافکند.در اثر ممارست دائمی با قرآن و عبادتها و مناجاتهائی که داشت مردم مدینه در میان خود او را به «زین المتهجدین» یعنی زینت شب زنده داران و عبادت کنندگان لقب داده بودند و با آن لقب میان مردم شهرت یافته بود. (6)

عنایت خاص امام به تلاوت و ممارست قرآن و آیات نورانی الهی از یک حقیقت بزرگ پرده بر میدارد و آن این که قرآن از دیدگاه اهل بیت در مقام عظمت و اهمیت والاتری قرار دارد که ما هنوز به آن حقیقت نرسیده ایم آنان بهتر از همگان میدانند که قرآن چه تاثیر شگرف و فوق العاده ای در زندگی روحی و اجتماعی مردم میتواند داشته باشد و اگر محتویات و احکام آن در میان مردم پیاده و اجرا شود چه زندگی سعادت بخش و راحتی نصیب آنان خواهد شد.

مردان حدیث و روایت با اتفاق آراء اعتراف کرده اند که قهرمان گفتار ما در پرهیزکاری و پرستش حق و عبادت شبانه روزی خداوند عالم، و در عنایت و توجه به قرآن در عصر خود بی همتا و بی نظیر بود و کمتر شبی در عمر پر برکتش سپری گردید که سر بر بالین استراحت و آسایش بنهد و آسوده و غافل در بستر استراحت بیارامد و از عبادت و نیایش پروردگار و از قرائت و تلاوت آیات قرآن کریم غفلت و کوتاهی داشته باشد.

تفقد از مخلوق
در برنامه های عبادت و بندگی امام (ع) عبادت ویژه ای هم گنجانده شده بود که محض خشنودی خدا، و جلب رضایت و رفاه مخلوق صورت میگرفت که از نظر اهمیت کمتر از سجده های طولانی آن بزرگوار نبود و آن تفقد از مستمندان و رسیدگی بوضع درماندگان و در دل آنان در دل شبها بود بی آنکه خود آنان متوجه عامل این تفقدها گردند.

شیخ مفید در این باره مینویسد:

او شبانه از فقراء و مستمندان شهر مدینه تفقد و دلجوئی بعمل میآورد

و در زنبیل مخصوص پول و مواد غذائی بمنازل و کلبه های آنان حمل میکرد، و به ترتیبی در اختیار آنان قرار میداد که گاهی خودشان هم نمیدانستند که این کمک ها از سوی کدام شخص است و از کدام ناحیه صورت گرفته است» (7)

تواضع و فروتنی:
امام موسی بن جعفر (ع) بر مرد سپاه چهره و بد منظری گذر کرد و بر وی سلام نمود و کنارش نشست مدتی با او سخن گفت سپس آمادگی خود را در قضاء حوائج او اعلام فرمود بعضی که ناظر جریان بودند عرض، کردند یابن رسول الله! آیا با چنین شخصی مینشینی و از حوائج او سئوال میکنی؟

حضرت در جواب فرمود:

این مرد سیاه چهره بنده ای است از بندگان خدا و برادری است که بحکم کتاب خدا، همسایه ی است یا ما در بلاد خدا، حضرت آدم بهترین پدران و آئین اسلام والاترین ادیان، بین ما و او را بهم ربط داده است (8).

در راه انجام وظیفه ی امر به معروف
روش تبلیغ و راه و رسم امر بمعروف و نهی از منکر امام (ع) شیوه مخصوص داشت که امکان نداشت نفس گرم و مسیحائی او بر قلب مستعدی دمیده گردد و او از گناه خود بر نگردد.

داستان زیر میتواند نمونه بارزی از این مقوله بشمار آید.

«بشر بن حارث حافی» از اهالی مرو بود و مدتی از عمرش را به گناهکاری و شهوات گذرانده بود.روزی حضرت موسی بن جعفر (ع) از کوچه ای که خانه «بشر» در آن بود عبور میفرمود، موقعی که به در خانه «بشر» رسید اتفاقا در باز شد و یکی از کنیزکان بشر از خانه بیرون آمد کنیز حضرت را شناخت و آن حضرت هم میدانست که این خانه ی بشر است از کنیز سئوال فرمود : آقای تو آزاد است یا بنده؟

پاسخ داد: آزاد است.فرمود: چنین مینماید که گفتی، زیرا اگر بنده بود به شرایط بندگی عمل میکرد و از آقای خود اطاعت مینمود.

حضرت این سخن را فرمود و راه خود را در پیش گرفت و رفت.کنیز به خانه برگشت و گفته امام را برای بشر بازگو کرد.سخن حضرت در نهاد وجود او طوفانی بر پا کرد و سخت منقلبش نمود .او با عجله ی تمام از جا برخاست و با پای برهنه از خانه بیرون دوید و خود را به امام رساند و با دست مبارک او توبه کرد و گناهان خود را ترک گفت و راه و رسم اطاعت و بندگی را پیش گرفت.چون موقعی که بحضور امام شرفیاب شد و توبه کرد پا برهنه بود به احترام حفظ آن لحظه ی سعادت بخش تا پایان عمر کفش نپوشید و همیشه با پای برهنه راه میرفت لذا معروف شد به بشرحافی: یعنی پابرهنه (9)

چون امام راه و رسم تبلیغ را میدانست که با چه زبانی با فرد آلوده سخن گوید بشری که چندین سال با گناه و ناپاکی آلوده بود با یک جمله کوتاه او را متنبه ساخت و چنان منقلب نمود که از گذشته ی خود استغفار نمود و باقیمانده ی عمر خود را با پاکی و درستکاری سپری ساخت و یکی از مردان نامی و معروف تاریخ گردید بحدی که خطیب بغدادی در تاریخ خود از یکی از علمای آن عصر بنام ابراهیم حربی نقل میکند که او گوید «شهر بغداد عاقل تر و متین تر از بشر بن حارث را در خود نپرورانده است گوئی که در هر موی او عقل و تدبیری نهفته است» (10)

آزاد ساختن غلام:
خریدن غلام و آزاد ساختن غلام یکی از برنامه های عبادتی امام (ع) بوده است به حدی که در مدت عمر خود بیش از هزار نفر را خریداری و در راه خدا و جلب رضایت و خشنودی او آزاد ساخته است (11).

توضیح این مطلب اینست که در گذشته مسئله برده داری و برده فروشی (با کمال تاسف) یکی از مسائل مورد قبول اجتماع آنروز بوده است که در اثر جنگها و تجارتهای بین المللی به وفور در کشور اسلامی انجام میگرفت.برخی از برده ها در اختیار افراد قسی القلب و خشن قرار میگرفتند که رفتاری خشونت بار با آنان داشتند و چاره ای جز ماندن و تحمل مشکلات را نداشتند، بهترین خدمت بهمنوع در شرایط آنروز نجات دادن برده ها از چنگال چنین مالکان سنگدل بود که مردان خدا و پاک دلان آنان را میخریدند و در راه خدا آزاد می ساختند و عمل امام (ع) نیز بر اساس همین هدف بود.

بذل و کرم آن بزرگوار
یکی از مشخص ترین صفات بارز پیشوای هفتم ما سخاوت و بذل وجود و کرم اوست که در راه خدا مبذول می داشت.خاندان عصمت و طهارت به مال و ثروت و اندوخته های مادی از آن دیدگاه عنایت دارند که وسیله ای است که میتوان با آن رضایت و خشنودی پروردگار را با سد جوع گرسنگان و رفع نیاز مستمندان و ایجاد سرور در قلب یتیمان یا تامین رفاه عمومی مسلمانان و جلب نمود و افرادی را در زندگی به نوائی رساند وگرنه خود امکانات مالی از دیدگاه آنان، اصالت ندارد و معمولا تراکم یا فراوانی آن فرد را از زندگی حقیقی و واقعیت حیات باز میدارد و انسان را بصورت خدمتگزار و ابزار بی اراده خود در می آورد که بطور یقین هدف چنین نزول شأنی نبوده است بر این اساس است که سیره نویسان بیطرف اتفاق نظر دارند که امام موسی بن جعفر (ع) یکی از چهره های معروف سخاوت و کرم عصر خود بود و امکانات مالی خود را که محصول دسترنج خود او بود و از راه کشاورزی و زراعت و عائدش میشد در اختیار نیازمندان و بیچارگان واقعی اجتماع قرار میداد.بترتیبی بخششها و کرامتهای آن بزرگوار در اعماق دلهای مردم ریشه دوانده بود که در مدینه بصورت ضرب المثلی شیوع داشت و مردم گاهی در گفتگوهای خود به همدیگر میگفتند:

«تعجب از کسی است که کیسه بذل و بخشش موسی بن جعفر به او رسیده باشد ولی باز هم اظهار فقر و تنگدستی بنماید» (12)

او سعی و کوشش داشت کاری را که برای خدا انجام میدهد بیرون از دائره دید مردم باشد و جز خداوند متعال کسی از آن آگاهی و اطلاع نداشته باشد.

امام شبها را بهترین فرصت برای انجام چنین نیتی میدانست و عطایاو کمکهای خود را در دل شب بمنازل مستمندان میرساند و بی آنکه خود صاحب منازل اطلاع پیدا کنند در منازل آنان قرار میداد هدف امام از این پنهان کاری این بود که مبادا آبروی ارزشمند مستمندان در برابر متاعهای کم ارزش و پست مادی باز ستانده شود یا اینکه کسی جز پروردگار عالم از راز چنین عملی آگاه گردد او با عطایا و بخششهای شبانه ی خود خانواده هائی را از فقر و فلاکت نجات داد.

مرحوم شیخ مفید در ارشاد مینویسد:

«امام موسی بن جعفر سخی ترین فرد عصر خود بود» (13)

مرحوم سید محسن جبل عاملی اعلی الله مقامه در این باره نقل میکند:

«سخاوت و کرم و بذل و بخشش امام (ع) زبانزد خاص و عام بود و از این جهت شهرت به سزا داشت او در دل شب از مستمندان و فقرای مدینه تفقد بعمل می آورد و در زنبیل مخصوص پول و نقدینه و مواد غذائی بمنازل آنان حمل میکرد بی آنکه مستمندان توجه و آگاهی پیدا نمایند که این عطایا از کدام ناحیه است؟»

شخصی بنام محمد بن عبد الله بکری برای وصول مطابات خود بمدینه آمد ولی از بدهکاران چیزی به دستش نیامد.در بین راه با امام روبرو گشت و جریان را به امام عرض نمود امام به خدمتگزار خود دستور داد به منزل برگردد و کیسه ای را که محتوی سیصد دینار بود بیاورد و به او بدهد تا دست خالی به وطن برنگردد.

او در پایان نقل خود می افزاید: معمولا عطایای امام بین دویست تا سیصد دینار بود که آن روز مبلغ قابل توجهی بشمار می آمد از اینرو کیسه های عطایا و بخشش امام در میان مردم معروف و مشهور بود.

استاد سید باقر قریشی داستان زیر را از تاریخ خطیب بغداد نقل میکند.

امام روزی با اطرافیان و خدمتگزاران خود برای سرکشی بمزارع خود بصحرا میرفت، در بین راه در محلی به استراحت پرداختند، سردی هوای مدنیه در حدی بود که نیاز به آتش احساس میشد، همگی نشسته بودند ناگاه غلام زنگی که در دست خود دیگ حلوائی داشت بسراغ خدمتگزاران امام آمد و پرسید آقا و سید شما کجاست؟ آنان با اشاره امام را به او نشان دادند.

باز پرسید کنیه ی او چیست؟

گفتند: ابو الحسن،

غلام به سوی امام آمد و حلوائی که در دست داشت جلو امام گذاشت تا میل کند.امام آنرا پذیرفت و به خدمتگزاران خود تحویل داد، او که سردی هوا را احساس میکرد.بطرف بیابان رفت و قدری هیزم جمع آوری کرد و به پیشگاه امام آورد.و عرض کرد این هیزم ها را تقدیم شما میکنم امام از خدمتگزاران خواست آتش فراهم آوردند تا هیزم را روشن کنند و دستور داد نام آن برده و مشخصات مالک او را ثبت کنند و محفوظ نگهدارند.

امام چند روزی در مزرعه ی خود اقامت گزید سپس عازم بیت الله الحرام گردید تا حج عمره بجا آورد.پس از فراغت از اعمال عمره بیکی از دوستان خود بنام «صاعد» دستور داد که جویای مالک و صاحب غلام شود و اگر او در مکه است حضور او را به امام اطلاع دهد تا شخصا بسراغ او برود.امام انگیزه صدور این دستور را چنین توجیه فرمود:

«بهتر است من به سوی او روز چرا که من نیازمند او هستم»

«صاعد» به جستجوی مالک برده پرداخت و اطلاع پیدا کرد که خوشبختانه او یکی از دوستداران و شیعیان اهل بیت (ع) است.مالک برده پس از آشنائی با صاعد از علت آمدن او جویا شد صاعد ابتدا نمیخواست که قدوم امام را باطلاع او برساند ولی در اثر کنجکاوی و دقت او در پرس و جوئی از تشریف فرمائی امام هم آگاهی یافت بااشتیاق تمام بدیدار امام شتافت و از ملاقات امام بسیار خوشحال و مسرور گردید.امام در ضمن صحبت خود فرمودند:

آیا علاقمند هستی که غلامت را بفروشی؟ عرض کرد: غلام و هر چه ملک و دارائی دارم مال شما است و تقدیم محضر مبارک میباشد.

امام فرمود:

من با ملک و دارائی شما کار ندارم و فقط اگر غلام را بفروشی من خریدارم.آن مرد اصرار داشت که امام غلام را بی پول بصورت هدیه بپذیرد ولی امام امتناع میورزید، تا اینکه او را با ملکی که در آن کار میکرد به هزار دینار خریده، برده را در راه خدا آزاد ساخت و ملک را در اختیار او گذاشت تا وسیله ی معیشت وی باشد.

امام با این عمل خود خواست که در برابر احسان و خدمت آن برده، احسان و نیکی متقابل داشته باشد.به برکت این عطای خاص امام خداوند متعال وسعتی در کار آن برده فراهم آورد که فرزندان او گردانندگان چرخ اقتصادی بازار مکه گردیدند.

این صباغ مالکی در مورد کرم و سخاوت آن بزرگوار مینویسد:

«و کان موسی الکاظم اعبد اهل زمانه و اعلمهم و اسخاهم کفا و اکرمهم نفاس و کان ینفقد فقراء المدینه و یحمل الیهم الدراهم و الدنانیر و النفقات الی بیوتهم و لا یعلمون من ای جهة وصلهم ذالک و لم یعلموا بذالک الا بعد موته.» (14)

«موسی بن جعفر عابدترین و داناترین و سخی ترین و پاک نفس ترین مردم عصر خود بود او پول و مواد غذائی و دیگر نیازمندیهای ضروری را به خانه های مستمندان مدینه میبرد بی آنکه آنان دریابند این احسانها و کمکها از کدام ناحیه است و تا روزیکه آن بزرگوار رحلت کرد کسی از این راز آگاهی نداشت با شهادت امام بر همگان معلوم گردید»

او بخشش و کرم را از نیای بزرگش امیر المؤمنین، علی علیه السلام آموخته بود.شب هنگام در دل ظلمات مدهش مدینه در خانه یتیمان و بیوه زنان را میکوفت بی آنکه خود را بشناساند شام شب و روزی روزشان را میرساند و بی سر و صدا به خانه خود باز میگشت.

احسان به دشمن:
احسان و نیکی کردن به دوستان کار سهل و آسان و ساده ای است چون در آنان امید عوض یا حداقل حس اشباع حب ذات و خود دوستی نهفته است و حتی اگر امید پاداشی هم نباشد، یاری شونده دوست و همکار او محسوب میگردد و احتمال دارد که روزی بکار آید ولی کمال کرم و سخا در آنست که انسان دوست و دشمن را بهنگام نیازمندی یکسان نگریسته و فقط خدا را مقصد و مقصود خود قرار دهد و جز پروردگار هدف دیگری نداشته باشد این برنامه در زندگی امام (ع) بارها اتفاق افتاده است که تنها به نقل داستان زیر اکتفا میکنیم:

نیکی و احسان به دشمن:
در شهر مدینه مردی گمنام و فرو مایه بسر میبرد که با امام (ع) عداوت شدید و کینه قلبی دیرینه داشت.حکومت وقت و ایادی او نیز وی را تحریک و از عملیات او پشتیبانی مینمودند و او را وا میداشتند که هر کینه ای که در دل دارد در حق خاندان پیامبر و نوادگان علی (ع) روا و اظهار دارد این مرد اصرار میورزید که کینه ی دیرینه و زهرآگین خود را منحصرا بر دامان موسی بن جعفر (ع) سرشناس ترین فرد خاندان علوی بریزد.

کار تعدی و بیدادگری این فرومایه به جائی رسید که چند تن از یاران پیشوای هفتم اجازت طلبیدند که با ریختن خون او دفتر این حکایت ننگین را بشویند.آنان اصرار داشتند امام اجازه دهد تا با یک ضرب شمشیر کار این فاجر خبیث را برای همیشه بسازند و خود را از آزار زبان و طعن او راحت سازند.

ولی امام، هرگاه که این درخواست را از یاران خود می شنید با لحن پرخاش آمیزی آنان را از این اندیشه باز میداشت و میفرمود:

«من خود او را تنبیه خواهم کرد»

امام (ع) روزی بی آنکه کسی را همراه خود بردارد بر قاطری که مرکب اختصاصی اش بود نشست، و به سراغ آن مرد رفت و از وضع او اطلاع گرفت.بعرض رساندند او در حومه مدینه در کشتزار خود مشغول کشاورزی است امام به سوی مزرعه ی او رفت و بدون رعایت آئین کشت و کار قاطر سواری خود را از میان گندمها عبور داد.

آن مرد که از دور این سوار بزرگوار را شناخته بود فریاد کشید: چه میکنی؟ کجا می آئی؟

امام (ع) بی آنکه باین فریادها پاسخ گوید همچنان پیش میرفت تا به در کومه ی او رسید و در آنجا از مرکب خود پیاده شد و بر دشمن کینه توز و نادان خود سلام گفت و با خنده و خوشروئی فرمود:

خوب حالا بگو ببینم از این بی احتیاطی من مزرعه ی شما چقدر خسارت دید که اینقدر ناراحت شدی؟

مردک که هنوز اخمهایش باز نشده بود گفت: صد سکه طلا.

بگو ببینم از این مزرعه چقدر امید سود و بهره داری؟

مرد با لحن تند و تلخی گفت: من که غیب نمیدانم.

امام فرمود: منهم از غیب سئوال نکردم.

مرد فکری کرد و گفت: دویست سکه طلا.

در این هنگام امام کیسه ای از جیب خود بیرون آورد و در دامان آن مرد سرازیر کرد که محتوای آن سیصد سکه ی طلا بود.

امام فرمود:

این بهره ای که امیدوار بودی از مزرعه ات بدست آوری می بینی که مزرعه ی تو همچنان بحال خود باقی است و من امیدوارم که خداوند متعال امید ترا از این مزرعه باز آورد.

آن مرد که در برابر این کرم و بخشش و در مقابل این ماجرا متحیر وبهت زده مانده بود از جا برخاست و با انکسار و مذلت خود را بپای آن بزرگوار افکند و دیگر از شرم نتوانست سر بردارد و در چشم امام (ع) بنگرد.

عصر آنروز که یاران امام (ع) آنمرد را در مسجد پیامبر (ص) در مدینه دیدند وی درباره امام میگفت:

الله اعلم حیث یجعل رسالته:

«خداوند آگاه و دانا است که پیشوائی را به چه کسی واگذارد» .

آخرین دعا
اینها نمونه هائی چند از عطایا و بخششهای فراوان آن بزرگوار بود که در کتابهای مربوط به تفصیل بیان گردیده است و همیشه میفرمود: «یکی از عوامل مغفرت و بخشش الهی، اطعام غذا در راه خدا است» (15)

این قبیل نمونه ها و الگوها را جز در مکتب انسانساز اهل بیت در جای دیگری نمیتوان سراغ گرفت، مکتبی که پیشروان آن هستی و امکانات خود را در راه خدا و آسایش بندگان او قرار میدهند و خود را فانی و محو در بقاء و دوام تعالیم آن مینمایند هرگز نظیر این برخورد را در دیگر مکتبهای مادی و حتی معنوی نمیتوان جستجو کرد بویژه در عصر کنونی که چرخهای زندگی مردم بر اساس مادیت متقابل و گام به گام و اقتصاد ربائی و بهره ای میچرخد، و اصول انسانی را زیر چرخهای بیرحم ماده پرستی محو و تباه میسازد و همه را طالب مال و منال و جویاگر کسب قدرت از راه ماده و مادیات مینماید، و کمتر به معنویات و عواطف عالیه و اصول فضایل توجه میشود و اصولا عواطف و احساسات دست نخورده و سالمی باقی نگذاشته اند تا سرچشمه و زاینده این ثمرات باشد، و اگر باز نمونه هائی پیدا شود، در میان پیروان و دوستداران این مکتب پر فضیلت، است که مورد گواهی دوست و دشمن و آشنا و بیگانه است .عطوفت به همنوع:

امام (ع) قلبی مهربان و پر عاطفه نسبت بمردم و همنوعان خود داشت و سعی و کوشش تام و تمام در اداء حوائج و نیازهای توده ها و مستمندان و رفع ظلم و نیاز از دیگران داشت هیچ فردی قصد خانه ی او را نمیکرد

مگر آنکه با دست پر و با قلب آرام و مسرور از حضور او برمیگشت.

امام به یار وفادار و صحابی بزرگوار خود علی بن یقطین، از آن نظر

اجازه ی دخول بدستگاه خلافت داد که بتواند رفع ظلمی از مظلومان و بیچارگان بنماید و از روایاتی که از آن بزرگوار در این باره صادر شده است، استفاده میگردد که کفاره خدمت در تشکیلات دولتی خدمت بهمنوع و برادران و ستمدیدگان است و او هم توانست گرفتاران فراوانی را از فشار ظلم و تعدی نجات دهد و استخدام او بر این اساس و روی این هدف مقدس بود.

مردی از دیار ری:
یکی از افرادی که مورد حمایت، و عنایت امام قرار گرفت درمانده ای از مردم ری بود که اموال و بدهی های فراوانی بیکی از روسای حکومت روی داشت و توانائی پرداخت آنرا نداشت دائم در اندیشه نجات و خلاصی از این گرفتاری بود و چاره ای پیدا نمیکرد تا اینکه روزی به فکرش رسید که به محضر امام برسد و از آن بزرگوار استمداد جوید.او با این امید بمدینه مسافرت کرد و شرفیاب محضر امام گردید و گرفتاری خود را به امام بازگو نمود.امام در حل مشکل او نامه ای با این عبارت بحاکم ری فرستاد.

«آگاه باش! در تحت عرش الهی سایه ای وجود دارد در آن افرادی آرامش پیدا میکنند که نسبت به برادران ایمانی خود خیر و نیکی انجام داده باشند یا گرهی از مشکلات آنان را بگشایند یا سرور و شادی به قلب او وارد سازند، حامل نامه هم برادر تو است سلام و رحمت الهی بر شما باد!» (16)

نامه را گرفت و پس از انجام فریضه حج، به وطن برگشت وقتی به شهر خود رسید شبانه به سراغ فرماندار ری رفت و در را کوبید.خدمتگزار فرماندار آمد و پرسید:

تو کیستی؟

من پیام آور امام صابر هستم.

خدمتکار پیش فرماندار رفت و جریانرا باطلاع او رساند.فرماندار با خوشحالی پا برهنه به استقبال او شتافت، دست بر گردنش انداخت، بوسه بر سر و چشم او زد و با اشتیاق و علاقه ی فراوان از احوال امام (ع) جویا شد.او نامه ی امام را به فرماندار تفویض کرد او نامه را روی چشم خود گذاشت، باحترام آن بلند شد، و پس از مطالعه نامه امام دستور داد تمام اموال و لباسها و دارائی او را آوردند و میان خود و او تقسیم نمود و قیمت اموال غیر منقول را نیز پرداخت و به هنگام اجرای این اعمال مرتب میگفت برادرم آیا ترا خوشحال ساختم؟ سپس پرونده حساب او را در آورد و روی حساب او قلم گرفت و ذمه ی او را از مطالبات بری ساخت و او را با خوشحالی و شادمانی مرخص کرد.مرد گرفتار بعنوان ادای برخی از حقوق برادری او عازم بیت الله الحرام گردید تا در موسم حج شرکت کند و او را دعا کند و امام را در جریان کار خود قرار دهد.وقتی امام از اوضاع او آگاه شد بسیار خوشحال گردید.آن مرد پرسید آیا این واقعه شما را خوشحال نمود؟

امام فرمود:

«بخدا قسم که او مرا شادمان ساخت، امیر المؤمنین را شاد ساخت،

1 حیاة الامام موسی بن جعفر ص 150

1 اعلم ان لله تحت عرشه ظلا لا یسکنه الا من اسدی الی اخیه معروفا او نفس عنه کربة، او ادخل علی قلبه سرورا و هذا اخوک و السلام.جدم، رسول خدا را شادمان ساخت و خدا را نیز خشنود کرد» (17)

این داستان با همه آموزندگی و ایثار و گذشتی که در بر دارد گویای اهتمام بلیغ امام در توجه کامل به شئون مسلمانان است.

دعای آن بزرگوار:
دعاهای متعددی در کتابهای مربوط به زندگانی امام از آن بزرگوار نقل گردیده که هر کدام محتوی مفاهیم عالی و تعالیم ارزنده معنوی است که در این کتاب بعنوان تبرک دعائی را که در مورد حرز و نگهداری از آفات و شرور با خدای خود مناجات مینموده است می آوریم و از خداوند بزرگ مسئلت داریم که به برکت آن دعا که بر زبان مبارک امام معصوم ما جاری شده است استقلال و عظمت کشورهای اسلامی و حریم و منطقه نفوذ قرآن کریم بویژه کشور علی بن ابیطالب (ع) و مهد تعالیم اهل بیت «ایران» عزیز را از شر اجانب و بیگانگان و استعمارگران محفوظ دارد و به پیروان علی (ع) و اهل بیت او، آن رشد و بصیرت و اتحاد و یگانگی را عنایت فرماید که این کشور را طبق دلخواه و مورد علاقه ی آن بزرگواران اداره کنند و حقیقتا کشور ما را شایسته اهل بیت بنمایند که آرزوی هر مسلمان وطن دوست و پایبند استقلال و عظمت کشور است.

متن دعا:
«توکلت علی الحی الذی لا یموت و تحصنت بذی العزة و الجبروت، و استعنت بذی الکبریا و الملکوت مولای استسلمت الیک فلا تسلمنی، و توکلت علیک فلا تخذلنی، و التجأت الی ظلل البسیط فلا تطرحنی، انت الطلب و الیک المهرب، تعلم اخفی و ما اعلن و تعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور، فامسک عنی اللهم ایدی الظالمین، من الجن و الأنس اجمعین و اشفنی و عافنی یا ارحم الراحمین.» (18) کار و کوشش امام (ع):

اسلام آئین کار و کوشش و تلاش و فعالیت است.تأکید و سفارش اسلام بر فعالیت و کوشش فوق العاده، و بیرون از حد متعارف است، بحدیکه کار کردن برای تامین پاره ای از ضروریات زندگی را بر هر فرد مسلمان، بصورت واجب کفائی تعیین کرده است از اینرو پیشوایان معصوم ما، که راهنمایان اجتماع و چشم و چراغ امت هستند هر کدام در عهد خود با کارهای معمولی آن عصر سر و کار داشته اند و کشاورزی و زراعت که حرفه ی معمول آن روز بوده است مورد علاقه و عمل آن بزرگواران بوده است.آنان به امور زراعت و کشاورزی میپرداختند و معاش خود را از آن راه تامین میساختند.امام موسی بن جعفر (ع) هم زراعت و کشاورزی داشت و خود شخصا به امور آن مباشرت میورزید.یکی از دوستان و شاگردان امام (ع) بنام حسن فرزند علی بن ابی حمزه در این باره میگوید:

موسی بن جعفر (ع) را در مزرعه خود ملاقات کردم و مشاهده نمودم که در مزرعه مشغول تلاش و فعالیت است به حدی که از شدت حرارت و گرما، عرق تا قدم های مبارک او رسیده است.

گفتم: فدایت گردم کارگران و خدمتگزاران شما کجا هستند که شما خودتان این چنین مشغول کار شده اید؟

امام فرمودند:

«بزرگوارتر از من و پدرم با دست خودشان در زراعت کار و تلاش داشتند و کار خود را به دیگران واگذار نمیکردند» .

عرض کردم آنان کیانند؟

فرمود: جدم رسول خدا (ص) و امیر المؤمنین و پدران ارجمندم همگی، خودشان به امور کشاورزی و زراعت مباشرت داشتند و در مزرعه کار میکردند زیرا کشاورزی از کارهای پیامبران و فرستادگان شایسته الهی و مردان راه خدا است. (19)

پی نوشت ها:

1 تحف العقول ص 302 سیرة الائمة الاثنی عشر ج 2 310 و عین عبارت فشرده اینست یتواری خلف الجدار، و یتوقی اعین الجار و شطوط الانهار و مساقط الثمار و افنیه الدور و الطرق النافذه و المساجد و لا یستقبل القبلة و لا یستد برها و یرفع ثوبه و یضع بعد ذالک حیث یشاء

2 المجالس اسنیة سید محسن جبل عاملی ج 2 ص 523 و منابع متعدد دیگر

3 و فیک الاعیان، ج 4 ص 293

4 المناقب ج 2 ص 379

5 المجالس السنیه ج 2 ص 527 ارشاد مفید ص 260

6 ارشاد مفید ص 277

7 تفصیل داستان مزبور در کتابهای: اخبر الدول ص 112 مختار صفوة الصفوة ص 153 نور الابهار ص 135 و بحار الانوار و احقاق الحق ج 12 و دیگر منابع تاریخی آمده است برای آگاهی بیشتر به این منابع مراجعه گردد.

8 روی عن موسی بن جعفر علیه السلام انه مر برجل من اهل السواد رمیم المنظر فسلم علیه و نزل عنده و حادثه طویلا ثم عرض نفسه فی القیام بحاجة ان عرضت له فقیل یابن رسول الله أتنزل الی هذا ثم تسأله عن حوائجه و هو الیک احوج.فقال علیه السلام:

عبد من عبید الله و اخ فی کتاب الله و جار فی بلاد الله یجمعنا و ایاه خیر الآباء آدم و افضل الادیان الاسلام.

تحت العقول ص 413

9 تتمة المنتهی ص 329 نقل از آیة الکرسی استاد خطیب نامی آقای فلسفی ص 191

10 تاریخ بغداد ج 7 ص 73

11 حیاة الامام موسی بن جعفر نقل از کتاب الدر النظیم فی مناقب الائمه مخطط در کتابخانه آیت الله حکیم در نجف.

12 عمدة الطالب ص 185

13 ارشاد ص 227 چاپ دار الکتب الاسلامیه

14 المجالس السنیة ج 2 ص 527

15 حیاة الامام موسی بن جعفر 1 ص 150

16 الفصول المهمه ابن صباغ مالکی ص 219

17 حیاة الامام موسی بن جعفر ص 161

18 مهج الدعوات ص 373

19 من لا یحضره الفقیه ج 3 ص52

 

 

https://hawzah.net/fa/Article/View/3772/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D9%86-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1-(%D8%B9)

با کاروان نور

مجله فرهنگ كوثر شهریور 1376، شماره 6

 
 

کریمه اهل بیت
علاوه بر همراهی جمعی از برادران، بانوانی نیز، حضرت فاطمه معصومه(س) را همراهی می کردند. اسامی این خواهران که ممکن است خواهران کنیزهای حضرت بوده باشند، عبارتند از: میمونه، فاطمه صغری و خدیجه خاتون (دختران امام کاظم(ع))، خواهر حضرت معصومه(س) و «سلطان موصلیه » خادمه آن حضرت.

عباس فیض گوید: برخی از مورخان از محدث قمی مؤلف «حاشیه انساب المجدی » نقل کرده اند که:

«میمونه » بنت موسی بن جعفر با فاطمه معصومه(س) است و می خواهند اینطور استفاده کنند که، فاطمه با خواهر خود میمونه همسفر بوده اند، در صورتی که این عبارت از دفن وی در جوار فاطمه حکایت می کند.

البته باید گفت که در متن «المجدی » که اخیرا به چاپ رسیده، از «میمونه » دخت امام کاظم(ع) نامی به میان نیامده است. با این حال باز هم، همراهی آن بانوی مکرمه با حضرت معصومه(س) منافاتی ندارد. چه این کاروان شامل همه و یا قسمت عمده ای از خاندان موسوی، پس از یک سال تاخیر می خواست به امام رضا(ع) بپیوندد. در مورد فاطمه صغری باید گفت که امام کاظم(ع) دو دختر به نام فاطمه داشتند;

1. فاطمه کبری (حضرت فاطمه معصومه(س))

2. فاطمه صغری

فاطمه صغری، کودکی خردسال بود و در مسیر کاروان از دنیا رفت و در روستایی از توابع آشتیان به خاک سپرده شد.

خدیجه خاتون، نزدیک مزار «طیب » و «طاهر» وفات یافت و در همانجا مدفون گردید.

سلطان موصلیه نیز در نائین دفن شده است.

البته غیر از افراد مذکور، آقای بلاغی از شخصی به نام «سید مرتضی طبیب حضرت معصومه(س)» نام می برد. او پس از ذکر نام پزشکی در نائین، نسبش را به «سید مرتضی » می رساند و می گوید:

«میرزا محمد طبیب; فرزندش میرزا محمد علی است که نسبشان به سید مرتضی طبیب حضرت معصومه(س) منتهی می شود که در قم مدفون است ».

با توجه به نظریه های مذکور، برخی از شخصیتهای همراه حضرت فاطمه معصومه(س) عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، میمونه، فاطمه صغری، خدیجه خاتون (که همه از فرزندان امام کاظم(ع) هستند) و خواهر حضرت معصومه(س) که نامش معلوم نیست و سلطان موصلیه خادمه حضرت معصومه(س).

با کاروان نور; از مدینه تا قم

هجرت امام رضا(ع) از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت; در حالی که، هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) یک سال پس از آن، از مسیر دیگری انجام شد.

حسن بن محمد بن حسن قمی می نویسد:

«از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر(علیهما السلام) که به قم آمدند فاطمه دختر موسی بن جعفر(علیهما السلام) بود. چنین گویند بعضی از مشایخ قم که چون امام علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) را از مدینه بیرون کردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة ماتین،خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر(علیهم السلام) در سنه احدی و ماتین به طلب بیرون آمد چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید که میان من و میان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند که ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد…»

حبیب پورمظاهر می نویسد:

«ستی فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسی کاظم(ع) علو مرتبه اش زیاده از حد بیان است. در سال دویست و یک هجری زمان ولایت عهد حضرت امام رضا(ع) با برادران خود فضل علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند…»

از مجموع این سخنان چنین برمی آید که کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) از شهرهای مدینه، بغداد، ساوه و قم عبور کرده است.

در صورتی که، حضرت بیمار نمی شدند، می بایست از طریق «ری » به «مرو» می رفت. اما بیماری ایشان موجب شد تا در قم اقامت نماید و در همانجا به دیدار خدا بشتابد.(نقشه شماره 12)

اگر گفته مؤلف «بحر الانساب » را نادیده انگاریم و تنها به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی بسنده کنیم، شهر ساوه ما را از مسیر هجرت معصومه(س) از مدینه به قم آگاه می سازد. چه اینکه شهر ساوه در مسیر مدینه، کوفه و بغداد به خراسان قرار دارد; بر خلاف مدینه، بصره و اهواز به خراسان که حضرت امام رضا(ع) از این مسیر عبور کردند.

لسترنج گوید:

«در زمان عباسیان البته بغداد بزرگترین شهر عراق بود، ولی یک قرن پیش از آنکه این سلسله روی کار بیاید، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند که واسط و کوفه و بصره باشد. این سه شهر تا چندین قرن آبادی و رونق داشت و با انبار (از شهرها دوره ساسانیان) که در ساحل فرات و با بغداد در یک عرض جغرافیایی بود، بزرگترین شهرهای پرجمعیت عراق را در دوره عباسیان تشکیل می دادند.»

«معروفترین شاهراه ها، جاده بزرگ خراسان بود که به شرق می رفت و پایتخت را به شهرهای ماوراء النهر در حدود چین متصل می ساخت.

این جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا گذشته از پلهای مستحکمی که بر روی رودخانه ها ساخته بودند، عبور می کرد تا به «حلوان » پای گردنه ای که از آنجا به کوههای ایران می رسید، منتهی می گردید، و در اینجا به ایالت جبال وارد می شد و پس از عبور از یک سربالایی تند به کرمانشاه مرکز استان کردستان می رسید و ایالت جبال را با خطی مورب درنوردیده به سمت شمال خاوری می رفت و از همدان نیز می گذشت تا به «ری » می رسید، پس از عبور از ری به سمت خاور متوجه می شد و از «قومس » عبور نموده، کوههای طبرستان را در سمت چپ و کویر لوت را در جنوب خود می گذاشت، تا نزدیک بسطام به ایالت خراسان وارد می گردید و از نیشابور عبور نموده از طوس می گذشت و به مرو می رسید».

«باز برمی گردیم به بغداد مرکز جاده ها. شاهراه بزرگی برای زیارت مکه و مدینه از سمت باختر بغداد به جنوب متوجه گردیده به کوفه، در حاشیه بادیه عربستان، می رفت و به خط تقریبا مستقیم از آنجا گذشته به حجاز می رسید. یک جاده دیگر برای زیارت مکه از بصره تقریبا به موازات جاده اول شروع می شد و در دو منزلی شمال مکه به جاده قبلی می پیوست ».

شرح منازل مدینه تا بغداد

ترتیب منازل و راههایی که در قرون اولیه مورد استفاده مسلمانان بود در کتابهای جغرافیایی ثبت شده است.

قدیم ترین جغرافی دانان اسلامی «ابن خردادبه »، «قدامه »، «یعقوبی » و «ابن رسته » هستند که در قرن سوم هجری به تالیف کتب جغرافیایی و شناسایی جغرافیایی جهان اسلام همت گمارده اند.

«ابن رسته » در «الاعلاق النفیسة » منازل بغداد تا مدینه را مشخص کرد. چون تالیف کتاب در دوره حکومت عباسیان انجام گرفته، منازل هر یک از شهرهای مهم از بغداد معین شد. چون عباسیان پس از بنای بغداد در سال 145 هجری، آن شهر را تا انقراض نظام حکومتی به دست هلاکو، ایلخان مغول در سال 656 هجری، پایتخت و مرکز خلافت رژیم عباسی قرار داده بودند.

بنابراین، حضرت معصومه(س) از مدینه، راه کوفه و بغداد را انتخاب کرده است. شرح منازل این مسیر به این ترتیب است.

1. مدینه تا طرف،27 میل.

2. طرف تا سقره،7 میل.

3. سقره تا بطن النخل، 15 میل. (از طرف تا بطن النخل 22 میل می شود)

4. بطن النخل تا مکحولین.

5. مکحولین تا حصین.

6. حصین تا عسیله،13 میل. (از عسیله تا بطن النخل 36 میل است)

7. عسیله تا محدث، 28 میل.

8. عسیله تا معدن نقره،43 میل. (معدن نقره، محل تلاقی راه بصره، کوفه و مدینه است).

9. معدن نقره تا حاجر، 34 میل. (قروری، استراحتگاه شبانه این منزل است).

10. حاجر تا سمیراء، 34 میل. (استراحتگاه شبانه آن عباسه است).

11. سمیراء تا توز، 20 میل (استراحتگاه شبانه آن محقیة است).

12. توز تا فید، 31 میل. (استراحتگاه شبانه آن قرنتین است).

13. فید تا الاجفر،36 میل. (در آنجا مسجد جامعی است، قرائن استراحتگاه شبانه آن است).

14. الاجفر تا خزیمیة، 24 میل. (استراحتگاه شبانه آن اغر).

15. خزمیة تا ثعلبیة، 32 میل. (استراحتگاه آن عین است).

16. ثعلبیة تا بطانیة، 11 میل. (استراحتگاه آن بهینة است).

17. بطانیة تا شقوق،29 میل (استراحتگاه آن بدرین است).

18. شقوق تا زباله، 21 میل. (استراحتگاه آن تنانیر است).

19. زباله تا قاع، 24 میل. (استراحتگاه آن جریسی است).

20. قاع تا عقبه، 24 میل (استراحتگاه شبانه آن جلحاء است).

21. عقبه تا واقصه، 20 میل (استراحتگاه شبانه آن سماء است).

22. واقصه تا قرعاء، 24 میل. (طرف استراحتگاه آن است).

23. قرعاء تا مغیثه، 32 میل. (مسجد سعد استراحتگاه آن است).

24. مغیثه تا قادسیه، 30 میل.

25. قادسیه تا کوفه، 15 میل.

26. کوفه تا ساهی،7 میل.

27. ساهی تا بازار اسد،7 فرسخ.

28. بازار اسد تا قصر ابن هبیره،6 فرسخ.

29. قصر ابن هبیره تا پل کوثی، 5 فرسخ.

30. پل کوثی تا بغداد،7 فرسخ.

 

با کاروان نور(6)

مجله فرهنگ كوثر مهر 1376، شماره 7

 
 

کریمه اهل بیت
در شماره های قبل از همراهان و مسافت های منازل کاروان نور حضرت معصومه(س) سخن گفتیم اینک دراین شماره به معرفی بیشتر شهرستانها و منازل بین راه می پردازیم.

1. مدینه

مدینه از سال اول هجرت تا زندانی شدن امام کاظم(ع)، محل سکونت دائمی آل رسول(ع) محسوب می شد. با شهادت امام کاظم(ع)، در بغداد، امام رضا(ع) بار دیگر منصب امامت را در مدینه تداوم بخشید تا آنگاه که با هجرت اجباریش به خراسان، علویان و اصحاب خاص آن بزرگوار نیز راه ایران را در پیش گرفتند. حضرت فاطمه معصومه(س) و کاروان همراهش یکی از این گروههای مهاجر بودند.

تاریخ نویسان زیادی از انگیزه و چگونگی هجرت مهاجران علوی به ایران و سلوک عملی آنان در مدینه سخنی به میان نیاورده اند اما با توجه به حیات سیاسی و فرهنگی آن دوره می توان دریافت که هجرت امام رضا(ع) به ایران عامل اساسی این مهاجرتها بود.

زیرا امام رضا(ع) پیشوای دینی و سیاسی شیعیان، به خصوص علویان و خاندان طهارت، بود و سرپرستی خاندان موسوی پس از شهادت امام هفتم(ع) را نیز بر عهده داشت; چنانکه در وصیت نامه امام موسی کاظم(ع) به این مساله تصریح شده است. از این روی علویان و بخصوص خاندان موسوی در پیوستن به امام رضا(ع) اصرار داشتند. به یقین حضرت معصومه(س) و همراهان نیز با همین انگیزه هنگام خارج شدن از مدینه با رسول خدا(ص) وداع کرده، راه طولانی مرو را در پیش گرفتند.

2. معدن نقره

در منزلگاه معدن نقره بدویان بسیاری ساکنند. آب شرب اندک ساکنان آن از چاهها تامین می شود. این منزلگاه محل تلاقی راه مدینه، کوفه و بصره است; اصطخری در این باره می گوید:

«از کوفه تا مدینه بیست مرحله دارند… و از بصره به مدینه هژده مرحله باشد و به معدن نقره راه کوفه و بصره به هم اوفتد».

از مدینه تا معدن نقره، مسیر مشترک حضرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است و از معدن نقره امام رضا(ع) راه «نباج » را در پیش گرفت و حضرت معصومه(س) به قادسیه رفت تا از مسیر کوفه به برادر بپیوندد.

3. قادسیه

روستای کوچکی نزدیک کوفه و در مسیر کاروانهای حج است.

خسروپرویز، برای دفع اتراک شخصی به نام قادس را به آنجا فرستاد و به این جهت این روستا به نام او «قادسیه » نامگذاری شد.

ابوالفداء موقعیت قادسیه را در «تقویم البلدان » اینگونه به تصویر کشیده است:

«قادسیه شهری است کوچک با نخلستان ها و آب ها. قادسیه و حیره و خورنق همه در حاشیه بیابان و کنار سواد عراق واقع شده اند. بیابان در جانب غربی این شهرها، و نخلستان ها و رودها در جانب شرقی آنهاست ».

در «المشترک » آمده است که: قادسیه شهرکی است. میان آن و کوفه پانزده فرسخ است. بر سر راه حجاج، واقعه قادسیه در ایام عمر بن الخطاب در آنجا اتفاق افتاد. نیز قادسیه قریه ای است بزرگ نزدیک سامرا در آنجا شیشه می سازند. در «الترتیب » آمده است که: قادسیه را بدان جهت بدین نام خوانده اند که اهل قادس بدان نزول کردند. و قادس قریه ای است در مروالرود.

4. کوفه و نجف

کوفه از شهرهای اقلیم سوم از عراق، بر کناره شعبه ای از فرات قرار دارد. مؤلف «حدود العالم » در این باره می گوید:

«کوفه، شهرکی است بر لب رود فرات نهاده و بنای وی سعد بن ابی وقاص کرده است و روضه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کرم الله وجهه) آنجاست ».

ابوالفداء به نقل از العزیزی می نویسد:

«کوفه » به قدر نیمه ای از بغداد است و قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کرم الله وجهه) در نزدیکی آن است. مشهدی عظیم ساخته اند و مردم از اقطار زمین به زیارت آن می آیند. در «الترتیب » آمده است که کوفه را از جهت تدویر بنایش بدین نام خوانده اند. چه عرب وقتی توده ای از رمل را به شکل مدور بیند گوید: «رایت کوفانا» و نیز گفته اند: از جهت اجتماع مردم در آن به کوفه موسوم شده، چه وقتی رمل ها در یک جا بر هم انباشته شوند، گویند: «تکوف الرمل ».

مدینه از سال اول هجرت تا زندانی شدن امام کاظم(ع)، محل سکونت دائمی آل رسول(ع) محسوب می شد.

با توجه به این نکته مرقد مطهر امام علی(ع) تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه نیز درگذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی(ع) رفته است.

در این شهر شمار زیادی از علویان نیز مدفونند که آرامگاه «مسلم بن عقیل » یکی از آنهاست.

5. بغداد و کاظمین

در «اللباب » آمده است که:

«بغداد» را بدان سبب بدین نام خوانده اند که به «کسری »، خواجه سرایی از مردم مشرق اهداء شد. و کسری این سرزمین را بدو اقطاع داد و آن خواجه سرا را بتی بود که در مشرق می پرستیدند به نام «بغ » و چون آن اقطاع بدو داد او را «بغ داد» خواند.»

از این رو فقهاء از ذکر این نام کراهت دارند و بدین سبب منصور آن را «مدینة السلام » نامید. چه دجله را «وادی السلام » می گفتند.

«… برخی گویند: «بغ » به زبان فارسی به معنی «بستان باغ » است و «داد» نام مردی است. یعنی بستان داد. باغ داد…».

حمدالله مستوفی در باره مرقد امام زادگان در این شهر می گوید:

«… بر ظاهر آن مشاهد و مزارات متبرکه بسیار است. بر جانب غربی مشهد حضرت امام موسی کاظم و نواده او حضرت امام محمد تقی الجواد (رضی الله عنهما) است و آن موضع اکنون شهرچه ای است، دورش شش هزار گام بود…».

با توجه به این نکته که حضرت فاطمه معصومه(س) از مسیر بغداد راه مرو را در پیش گرفته، به احتمال زیاد به زیارت مرقد حضرت باب الحوائج امام موسای کاظم(علیه آلاف التحیة و الثناء) نیز نائل آمده است.

با توجه به این نکته مرقد مطهر امام علی(ع) تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه نیز درگذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی(ع) رفته است.

بغداد تا «ری »

حضرت فاطمه معصومه(س) در ادامه مسیر مدینه تا مرو، می باید خود را از راه بغداد به شهر ری می رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می گرفت و از راه آمل، ساری و … به مرو می رفت و یا از راه ری، ورامین، خوار، سمنان و …، که راه کویری است، به برادر می پیوست.

لیکن در اثر حمله دشمنان اسلام و کشته شدن مردان و بیماری آن حضرت از راه ساوه به قم آمد و در قم به لقاءالله پیوست.

مهمترین شهرها و منازلی که حضرت معصومه(س) و کاروان همراه در ادامه مسیر از بغداد تا ساوه پیمودند عبارتند از:

1 - از بغداد تا نهروان: 4 فرسخ.

2 - نهروان تا دیر ترمه: 4 فرسخ.

3 - دیر ترمه تا دسکره: 8 فرسخ.

4 - دسکره تا جولا:7 فرسخ.

5 - جولاء تا خانقین:7 فرسخ.

6 - خانقین تا قصر شیرین:6 فرسخ.

7 - قصر شیرین تا حلوان: 5 فرسخ.

8 - حلوان تا مای ذرواستان: 4 فرسخ.

9 - مای ذرواستان تا مرج القلعه:6 فرسخ.

10 - مرج القلعه تا زبیدیه:7 فرسخ.

11 - زبیدیه تا خوش کارش:3 فرسخ.

12 - خوش کارش تا قصر عمر: 4 فرسخ.

13 - قصر عمر تا قرماشین: 8 فرسخ.

14 - قرماشین تا شبدیز:3 فرسخ.

15 - قرماشین تا دکان:6 فرسخ.

16 - دکان تا قصر اللصوص:7 فرسخ.

17 - قصر اللصوص تا خنداد:7 فرسخ.

18 - خنداد تا همدان: 8 فرسخ.

19 - همدان تا بوزنجرد:9 فرسخ.

20 - بوزنجرد تا طرزه: 8 فرسخ.

21 - طرزه تا روذه:7 فرسخ.

22 - روذه تا سونقین:7 فرسخ.

23 - سونقین تا ساوه: 8 فرسخ.

در ادامه مسیر اصطخری فاصله ساوه تا قم را 12 فرسنگ ذکر می کند.

6. همدان

همدان شهری جلیل القدر دارای اقلیمها و انسانهای بسیار است که در سال بیست و سه فتح شد و خراج آن شش میلیون درهم بود و همان است که «ماه بصره » نامیده می شود. چه خراج آن در حساب بخششهای اهل بصره حمل می شده است. و آب آشامیدنی اهالی آن از چشمه ها و رودخانه هایی بود که در زمستان و تابستان جریان داشت و برخی از آنها تا «شوش » از استانهای اهواز جاری می شد و سپس به «دجیل » [دجله کوچک] نهر اهواز پیوسته تا شهر اهواز می رسد.

7. ساوه

ساوه در مغرب ری و در جنوب طالقان است و آوه در جنوب غربی ساوه واقع شده است. ساوه شهر بزرگی بود که بر سر راه حجاج خراسان بازارهای نیکو داشت. شهری خوش با خانه های نیکو بود. میان ساوه و قم، دوازده فرسخ است. و در «اللباب » آمده است که: ساوه میان ری و همدان است.

مؤلف تاریخ قم از حضور حضرت فاطمه معصومه(س) در شهر ساوه خبر داده است; که با کاروانی جهت ملاقات برادر امامش، از مدینه راهی مرو بود و در ساوه بیمار شد و به قم آمد.

اما مؤلف بحرالانساب علت بیماری حضرت را مسموم شدن ایشان در ساوه ذکر می کند، همانگونه که برادران آن بانو در این شهر به شهادت رسیدند و در اثر سمی که به بانوان کاروان داده شد، «فاطمه صغری »(س) قبل از «فاطمه کبری »، حضرت معصومه(س) در روستایی از روستاهای آشتیان به شهادت رسید. در بحرالانساب آمده است.

«اما ستی فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام کاظم (علیه السلام) علو مرتبه زیاده از حد بیان است، در سال دویست و یک هجری زمان ولایت عهدی حضرت امام رضا (علیه السلام) با برادران خود فضل و علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند. بعد از طی طریق چون به شهر ساوه که یک منزلی قم است، رسیدند ملحدان ساوه خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه کردند، آخرالامر تمامی امامزادگان که بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند که امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند…»

حمله حرامیان بنی عباس در ساوه به کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) و شهادت مردان کاروان و مسموم کردن بانوان از سوی برخی دیگر از مورخان نیز تایید شده است.

استاد جعفر مرتضی عاملی بر این عقیده است که حضرت فاطمه معصومه(س) در این تهاجم به دست عباسیان مسموم شده است.

«لسترنج » هم در کتاب «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی » به مسمومیت کریمه اهل بیت اشاره نموده است.

بعد از طی طریق چون به شهر ساوه که یک منزلی قم است، رسیدند ملحدان آنجا خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه کردند، آخرالامر تمامی امامزادگان که بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند که امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند…

«شهر قم در شمال کاشان، چون مزار حضرت فاطمه خواهر امام رضا(ع) معاصر هارون الرشید است. نزد شیعیان شهرت کامل دارد و معروف است، هنگامی که آن معصومه می خواست به دیدار برادرش به خراسان رود، در شهر قم مسموم گردید و وفات یافت.»

تفاوت گزارش لسترنج با دیگران در این است که او محل مسمومیت حضرت معصومه(س) را شهر قم ذکر می کند. اما این گزارش با دیگر قرائن تاریخی موافق نیست. لیکن تاکید او و دیگران به مسمومیت کریمه اهل بیت 7، شهادت آن بانوی مکرمه امری مسلم و غیر قابل انکار می نماید.

از علل پذیرش قول مؤلف بحرالانساب در مورد حمله حرامیان بنی عباس به کاروان مدینه و شهادت مردان کاروان، وجود آرامگاههایی از فرزندان امام کاظم(ع) در شهر ساوه است.

حمدالله مستوفی وقتی از شهر ساوه یاد می کند، به یادآوری مزارها و مشهدهای شهر پرداخته، به تربت امامزاده اسحاق اشاره می نماید:

«… و از مزار اکابر و اولیا تربت شیخ عثمان ساوجی و بر ظاهر آن به جانب شمال مشهد سید اسحاق بن امام موسی الکاظم (رضی الله عنهما) است…»

اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) یکی از اولاد ذکور امام کاظم(ع) است که نام وی در کتب انساب میان فرزندان امام هفتم ذکر شده است.

علی اکبر تشید از مزار دیگری در ده کیلومتری شهرستان ساوه بنام امامزاده هارون قدس سره یاد می کند، نامش در کتب انساب در ردیف پسران امام کاظم(ع) ذکر شده است، وی گوید:

«در ده کیلومتری شهرستان ساوه مزاری موجود است که به نام امامزاده سید هارون بن موسی الکاظم (علیه السلام) نامیده می شود و در السنه مردم نسلا بعد نسل از زمان قدیم گفته می شود که این سید جلیل بعد از تفرقه سادات بوسیله سپاه عباسان با جراحات زیادی در داخل زراعات قریه «ورزنه » به زمین افتاده و در حال ضعف و اغماء بوده است. … عمال مامون ملعون که آن حضرت را جستجو می کرده اند، … فورا به قتلش مبادرت می نمایند.»

بدین ترتیب دو تن از برادران همراه حضرت معصومه(س) در ساوه به شهادت رسیده اند.

8. تفرش

مؤلف جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان از وجود امامزاده هایی در این منطقه که از فرزندان، بی واسطه و با واسطه، حضرت امام کاظم(علیه السلام) هستند، خبر داده است. به احتمال زیاد این اشخاص از همراهان حضرت معصومه(س) بوده اند که در اثر حمله ای دیگر از سوی عباسیان و یا در اثر جراحتی که داشته اند در بین راه به شهادت رسیده اند.

امامزادگان دیگری که بدون واسطه از فرزندان امام کاظم(ع) بوده و در روستاهای تفرش مدفونند، عبارتند از:

1. محمد فرزند امام کاظم(ع)

این امامزاده در خاور شهر تفرش در کویی است که به مناسبت مزار همین امامزاده محمد، «مشهد» نامیده می شود.

مشهد امامزاده محمد، از بناهای عصر صفویه و آراسته به کاشیکاری، تزئیینات، گچ بری و نقاشی همان دوره است. این مزار دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت کاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است.

به نظر می رسد که بنای گنبد به سال 950 هجری آغاز و به سال 956 به پایان رسیده باشد. ولی قسمتی از تزئینات، همزمان بنیان ایوان سردر ورودی صحن 1050 انجام یافته است.

2. امامزاده هادی فرزند امام کاظم(ع)

بقعه ای در دهکده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان به نام امامزاده هادی فرزند موسی کاظم(ع) است که مردم روستاهای دور و نزدیک به زیارت آن می روند. احتمال اینکه این امامزداگان از همراهان حضرت معصومه(س) بوده و در حمله نیروهای بنی عباس متواری و یا شهید شده باشند، وجود دارد.

 

 

با کاروان نور

 

مجله فرهنگ كوثر آذر 1376، شماره 9

 
 

8- عبور از تفرش
در ادامه مسیر حضرت فاطمه معصومه(س) به طرف قم، شهرستان تفرش واقع شده است. مؤلف جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان، از وجود امامزاده هایی در این منطقه که از فرزندان بی واسطه و باواسطه حضرت امام کاظم(ع) هستند، خبر می دهد. به احتمال زیاد آنان از همراهان حضرت معصومه(س) بوده اند که در اثر حمله ای دیگر از سوی عباسیان و یا در اثر جراحتی که برداشته اند در بین راه به شهادت رسیده اند.

امامزادگانی که بدون واسطه از فرزندان امام کاظم(ع) بوده و در روستاهای تفرش به خاک سپرده شده اند عبارتند از:

1-محمد; فرزند امام کاظم(ع)

که در خاورشهر تفرش در کویی که به مناسبت مزار همین امامزاده «مشهد» نامیده می شود، دفن شده است.

مشهد امامزاده محمد از بناهای عصر صفویه و آراسته به کاشیکاری، تزئینات، گچ بری و نقاشی همان دوره است و دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت کاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است. به نظر می رسد که بنای گنبد در سال 950 هجری آغاز و سال 956 به پایان رسیده است ولی قسمتی از تزئینات، همزمان بنیان ایوان سردر ورودی صحن سال 1050 پایان یافته است. (1)

2 - امامزاده هادی، فرزند امام کاظم(ع)

که بقعه اش زیارتگاه مردم روستاهای دور و نزدیک در دهکده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان و ساوه است. بر روی پایه های صندوق عبارت «مرقد امامزاده شاه هادی بن امام موسی کاظم علیه السلام » و تاریخ تحریر آن که، سال 947 هجری، و نام استادکار آن، قنبر بن محمود ساوجی نجار، به چشم می خورد. (2)

3-امامزاده جعفر، فرزند امام کاظم(ع)

این امامزاده در دهکده مصفای گیو از روستاهای دهستان دستگرد به خاک سپرده شده است. بقعه این امامزاده دارای گنبدی به شکل مخروط است که از آجر و سنگ ساخته شده و گچ اندود می باشد.

بقعه دارای مرقد و صندوق قدیمی منبت کاری شده با نقوش برجسته گل و بوته است و روی پلها و پایه های صندوق کتیبه هایی به خط برجسته ثلث منبت کاری شده اند که از آن میان عبارت: «کاتب هذا الصندوق علی بن عنایت الله الحسینی غفر ذنوبه » و یا عبارت: «به سعی و اهتمام عالیجناب سعادت نصاب تقوی و ورع دثار خواجه سعد الدین عنایت الله ابن ملک جلال الدین اسکندر» و نیز عبارتهای: «این صندوق وقف مرقد امامزاده شاه جعفر بن امام موسی الکاظم علیه السلام ». و «تمام شد فی تاریخ شهر شعبان المعظم سنه اثنی و تسعین و تسعماته نبویه علیه السلام ». به چشم می خورد. (3)

4-امامزاده زکریا، فرزند امام کاظم(ع)

این امامزاده بین دهکده عیسی آباد و میدانک در بخش خلجستان قرار دارد.

5- بقعه در بی بی

این امامزاده در مرکز شهر تفرش واقع است (4) او خواهر حضرت معصومه(س) بود که (5) نام اصلیش مشخص نیست. (6)

نویسنده عمده الطالب وجود فرزندانی به نامهای محمد و جعفر را برای امام کاظم(ع) تایید کرده اما از هادی و زکریا نام نبرده است. چنانکه ذکر شد، ممکن است هادی، تصحیف هارون باشد.

همچنین ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان امام صادق(ع)، امامزاده احمد از احفاد امام کاظم(ع)، قاسم بن حمزة بن امام کاظم(ع) از نوادگان امام هفتم از دیگر امامزادگانی هستند که در تفرش و آشتیان دفن شده اند. [نقشه ش 15]

9-آشتیان
آشتیان از شهرهای استان مرکزی ایران است. از شمال و غرب به شهرستان تفرش، از شرق به قم و از جنوب به شهرستان اراک محدود می شود. وجود مرقد مطهر حضرت فاطمه صغری(ع) (7) نشان می دهد که کاروان حضرت معصومه(س) پس از ساوه، از تفرش عبور کرده و به آشتیان وارد شده است.

10-قم
گروههای مختلفی از اعراب همزمان با فتوحات اسلامی در اقصی نقاط ایران اسکان یافتند. برخی از سپاهیان لشکر اسلام بودند که ایران را بر عراق و حجاز ترجیح داده و ماندگار شدند. بعضی دیگر در طی مهاجرت های گوناگون به ایران آمدند. یعقوبی در البلدان در توصیف قم می نویسد، از جمله قم: «و کسی که قصد قم دارد، چون کسی که رو به مشرق می رود از همدان بیرون رود و در روستاهای همدان پیش رود، و از شهر همدان تا شهر قم پنج منزل راه است و «شهر بزرگ قم »، به آن «مینجان » گفته می شود و شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و درون شهر دژی است کهن برای عجم، و در کنار آن شهری است که به آن «کمندان » گفته می شود و آن را رودخانه ای است که در میان دو شهر آب در آن جاری است و روی آن پلهایی است که با سنگ بسته شده و روی آنها از شهر «مینجان » به شهر «کمندان » عبور می کنند. و اهالی آن که بر آن چیره اند، قومی هستند از «مذحج » و سپس از «اشعریان » و در آن مردمی از عجمهای کهن سکونت دارند، و قومی هم از موالی که خود می گویند که آنان موالی عبدالله بن عباس عبدالمطلب اند، و این شهر را دو نهر است، یکی از آندو در بالای شهر و معروف است به «راس المور» و دیگری در پایین شهر و معروف به «فوروز» و این دو نهر از چشمه هایی است که در کاریزهای حفر شده ای جاری می شود، و این شهر در مرغزار با وسعتی است به اندازه ده فرسخ، و سپس به کوههای آن می رسد، که از آنها است کوهی معروف به «روستای سرداب » و کوهی معروف به «ملاحه » و آن را دوازده روستا است: «روستای ستاره » و «روستای کرزمان » و «روستای فراهان » و «روستای وره » و «روستای طیرس » و «روستای کوردر» و «روستای وردراه » و «روستای سرداب » و «روستای براوشتان » و «روستای براحه » و «روستای قارص » و «روستای هندجان » و بیشتر آب آشامیدنی اهل شهر در تابستان از چاههاست، و راهها از قم به ری و اصفهان و کرج و همدان از هم جدا می شود و خراج آن چهار میلیون و پانصد هزار درهم است ». (8)

تشیع در قم از ربع آخر قرن اول هجری رواج یافت و از سوی امامان شیعه به عنوان پناهگاه شیعیان محسوب شد و خیل عظیمی از پیروان اهل بیت(ع) را در خود جای داد.

دوری قم از مرکز خلافت و سابقه تشیع در آن، به راحتی توانست شهر را پناهگاهی برای یاران ائمه علیهم السلام سازد. وقتی کاروان مدینه در ساوه مورد هجوم قرار گرفت مردم قم به یاری آنها شتافته و کاروان را به شهر خویش هدایت کردند.

مؤلف تاریخ قم می نویسد:

«دیگر از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر (علیهماالسلام) که به قم آمدند فاطمه بود دختر موسی بن جعفر (علیهماالسلام)، چنین گویند بعضی از مشایخ قم که چون امام علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام) را از مدینه بیرون کردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة ماتین، خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر (علیهم السلام) در سنه احدی و ماتین به طلب او بیرون آمد، چون به ساوه رسید بیمار شد، پرسید که میان من و میان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند که ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بر دارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول کرد.

و روایت صحیح و درست آن است که چون خبر به آل سعد رسید، همه اتفاق کردند که قصد ستی فاطمه کنند و ازو درخواست نمایند که به قم آید از میانه ایشان موسی بن خزرج تنها هم در آنشب بیرون آمد و چون به شرف ملازمت ستی فاطمه رسید زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بکشید و به سرای خود او را فرود آورد…» (9)

در این بیان سال هجرت حضرت فاطمه(س)، بیماری وی در ساوه، انصراف از سفر به خراسان و قصد رفتن به قم از جانب ایشان در روایتی ذکر شده که با ذکر روایت دیگری که آن را صحیح می دانیم آگاهی قمیان از کاروان مدینه، و حضور حضرت معصومه(س) در ساوه و بیرون رفتن موسی بن خزرج از قم جهت استقبال از ایشان و آوردن کاروان به قم خبر می دهد. همچنین در روایت اول از وجود خادمی همراه حضرت معصومه(س) آگاه می شویم که گویا در نایین مدفون است. (10)

با توجه به این نکته که خاندان اشعری از مهمترین خاندانهای عرب مقیم قم بودند و تا قرن چهارم قدرت مهم شهر محسوب می شدند (11) بزرگ اشعریان که به استقبال کریمه اهل بیت می شتابد و آن بانوی مکرمه در خانه وی منزل می کند.

حضرت فاطمه معصومه(س) پس از روزها طی طریق با شهادت یاران در منازل بین ساوه و قم، در پایگاه تشیع اسکان می یابد و پس از هفده روز به شهیدان می پیوندد. حسب معمول آن روز که فاصله دو منزل در یک روز طی می شد و منازل مدینه تا قم حدود 54 منزل بود از این روی اگر توقف بیش از معمولی در بین راه صورت نگیرد طی این مسافت به حدود دو ماه زمان نیاز دارد.

از حضرت فاطمه معصومه(س) هیچ حدیث و روایتی از امام کاظم و امام رضا(ع) نقل نشده و تنها چهار روایت وی از طریق فاطمه بنت علی بن موسی الرضا(ع) و بکر بن احمد قصری به دست ما رسیده است. (12)

مفاهیم حدیثی این روایات بر محور ولایت استوار است و معانی زیر را القا می کند:

1. وصایت حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع).

2. تثبیت جایگاه غدیر در فرهنگ تشیع.

3. هشدار به جامعه شیعی از فراموشی روز غدیر خم.

4. موقعیت علی(ع) نسبت به رسول اعظم الهی(ص).

5. برابری دوستی خاندان عصمت و طهارت با شهادت در راه خدا.

شخصیت معنوی
حضرت امام موسی کاظم(ع) نسبت به دیگر خاندان امامت و اهل بیت عصمت و طهارت فرزندان بیشتری دارند. چند شخصیت مهم خاندان موسوی عبارتند از:

1. حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع).

2. حضرت احمد بن موسی(ع).

3. حضرت فاطمه معصومه(س).

حضرت معصومه(س) پس از امام رضا(ع) دومین شخصیت ملکوتی این خاندان به شمار می آید و به القاب والایی چون «معصومه »، «کریمه اهل بیت »، «طاهره »، «حمیده »، «بره »، «رشیده »، «تقیه »، «نقیه »، «رضیه »، «مرضیه »، «سیده » و «اخت الرضا(ع)» خوانده شده است که همه به واسطه مقامات عالی عرفانی و سلوک معنوی ایشان در طول حیات و یا ظهور کرامات عدیده از سوی آن بانوی مکرمه است.

شخصیت معنوی و ملکوتی حضرت فاطمه معصومه(س) به اندازه ای است که زیارت وی از سوی امام معصوم(ع) ترغیب شده است. امام رضا(ع) در جواب سعد بن سعد فرمود.

«من زارها فله الجنة » (13) «هر کس او را زیارت کند، ثوابش بهشت خواهد بود».

«من زار عمتی بقم فله الجنة » (14) «هر که عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت از آن اوست ».

ازدواج نکردن حضرت معصومه(س)
هیچ یک از دختران امام کاظم(ع) ازدواج نکردند و امام کاظم(ع) ازدواج نمودن آنها را به اجازه برادر بزرگوارشان حضرت امام رضا(ع) موکول کرده بود.

یعقوبی می گوید:

«موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ یک از آنان شوهر نکرد مگر ام سلمه در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد (15) درآمد و در این باره میان قاسم و خویشانش جریان سختی پیش آمد تا آنجا که قاسم قسم خورد … جز آنکه او را به حج برد، منظوری نداشته است ». (16)

شیخ صدوق متن کامل وصیت نامه امام کاظم(ع) را نقل کرده است. در بخشی از آن حضرت به ازدواج دخترانش اشاره کرده، می فرماید:

در مورد اموال و خانواده و فرزندانم، او بمنزله خود من است، و اگر صلاح دید که برادرانش را - که در آغاز این نوشته از آنها نام برده ام - «به همان صورت که من در اینجا ذکر می کنم » باقی بگذارد، می تواند این کار را بکند و اگر نخواست، می تواند آنها را کنار بگذارد و کسی حق اعتراض به او را ندارد، و اگر کسی از آنها بخواهد خواهر خود را عروس کند، بدون اجازه و دستور او این حق را ندارد، و هر نیرو و قدرتی بخواهد او را از اختیاراتی که در اینجا ذکر کرده ام، کنار بزند و مانع او بشود، با این کار از خدا و رسولش فاصله گرفته و برکنار شده است و خدا و رسولش نیز با او رابطه ای نخواهند داشت، و لعنت خداوند و تمام لعنت کنندگان و ملائکه مقرب و انبیاء و مرسلین و مؤمنین بر چنین شخصی باد، و هیچ یک از سلاطین و نیز هیچ یک از فرزندانم حق ندارند او را از اموالی که نزد او دارم برکنار کنند، من نزد او اموالی دارم، و سخنان او در مورد مبلغ آن، کاملا مورد قبول من است چه کم بگوید، چه زیاد، و علت ذکر اسامی سایر فرزندانم فقط این بود که نام آنها و اولاد صغیرم در اینجا با احترام ذکر شود و آنها شناخته شوند.

آن همسرانم که «ام ولد» (17) هستند، هر کدام که در منزل باقی ماندند، دارای همان حقوق و مقرری خواهند بود که در زمان حیاتم از آن برخوردار بودند، به این شرط که او مایل باشد، و آنهایی که ازدواج کنند دیگر نمی توانند بازگردند و مقرری دریافت دارند مگر اینکه «علی » صلاح بداند، دخترانم نیز همین گونه اند.

امر ازدواج دخترانم بدست هیچ یک از برادران مادری شان نیست و دخترانم نباید کاری انجام دهند جز با صلاح دید و مشورت او، و اگر برادران مادری دخترانم (بدون اجازه «علی ») در مورد ازدواج آنان کاری انجام دهند خداوند تعالی و رسولش - صلی الله علیه و آله - را مخالفت و نافرمانی کرده اند، او نسبت به مسائل ازدواج قوم خود داناتر است اگر خواست تزویج می کند و اگر نخواست، نمی کند، و من آنان را نسبت به آنچه در این نوشته ذکر کرده ام وصیت نموده ام و خداوند را بر آنها گواه می گیریم.

حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام و شهود، مهر کردند.

به طور یقین منع امام کاظم(ع) بنا بر مصالح ویژه عصر خویش بود چه شیعیان در تقیه به سر می برند و امکان داشت افرادی بیگانه که هیچ مناسبتی با اهل بیت ندارند با خانواده تقوا و عفاف رابطه نسبی پیدا کنند. به همین دلیل این منع آغاز نهضت بانوان موسوی بر علیه عباسیان تلقی شد و این خاندان بزرگ با مبارزه منفی خود ساختار اجتماعی عصر عباسی را زیر سؤال بردند که حضرت فاطمه معصومه(س) در این نهضت نقش ویژه ای داشت، همانگونه که کاروان مدینه به نام ایشان مشهور است به صراحت نامی از دیگر خواهران ایشان برده نشده است و تنها آرامگاههای منسوب به آنان در طول مسیر ما را به نام بانوان موسوی که همراه حضرت معصومه(س) بودند، هدایت می کند.

پی نوشتها:

1-سیری کوتاه در تاریخ تفرش و آشتیان; ص 95 -96.

2- همان; ص 107.

3- همان; ص 109.

4- همان.

5- همان; ص 37.

6- «بارگاه امامزاده فاطمه صغری(ع) دختر امام موسی بن جعفر علیهما السلام در9 کیلومتری شهر آشتیان در روستایی به نام سیاوشان واقع شده و معروف است که ایشان طفلی بودند که با خواهر گرامیشان حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قصد زیارت برادرشان امام رضا(ع) به قم می رفتند که در عبور از این روستا فاطمه صغری(ع) مریض می شود و دار دنیا را وداع می گوید». سیمای آشتیان; ص 98، به نقل از فصلنامه آشتیان، سال اول، شماره 2، ص 69.

7- همان.

8- البلدان; ص 48 و49.

9- تاریخ قم; ص 213.

10- تاریخ نایین; ج 1، ص 66.

11- از اواخر قرن چهارم، اشعریان گرفتار نزاع و اختلاف شدند و با مهاجرت شماری ازآنها شهر تا حدودی خالی شد و باقی ماندگان نیز گرفتار تنگی معاش شدند.تاریخ قم;ص 241.

12- رجوع کنید به: مسند فاطمه معصومه(س).

13- عیون اخبارالرصا(ع); ج 2، ص 660، باب 67، حدیث اول.

14- کامل الزیارات; ص 324.

15- وی از نوادگان امام صادق(ع) است.

16- «تاریخ یعقوبی »; ج 2، ص 421.

17- معنی ام ولد در صفحه 26 گدشت.

امام خمینی(ره) یادگار امام کاظم(ع)در روزگار معاصر

مجله فرهنگ كوثر خرداد 1377، شماره 15

 
 

در بیستم جمادی الثانی سال 1320ه.ق همزمان با سالروز میلادخجسته کوثر ولایت دخت گرامی پیامبر(ص) در شهرستان خمین در خانواده علم وجهاد و زهد و سداد فرزندی به دنیا آمد که نامش را روح الله نهادند.پدر بزرگوارش عالمی مبارز و مجاهدی دلسوخته بود که همتش حمایت از مردم ستمدیده و زجرکشیده و خانه اش مامن بی پناهان بود. و سرانجام آن بزرگمرد درمبارزه با یاغیان و طاغیان زمان در حالی که پنج ماه بیش از ولادت روح الله نمی گذشت به شهادت رسید.

در یتیم اسلام، دوران کودکی و نوجوانی را در دامن مطهر مادری نمونه بنام «هاجر» و نزد عمه مکرمه اش سپری کرد و در مکتب برادر بزرگوارش و دیگر اساتیدبه تعلم پرداخت. از کودکی با نبوغی سرشار به فراگیری علم دین همت ورزید و درسن 18 سالگی برای کسب معارف الهی از مکتب آیه الله العظمی حائری یزدی به حوزه علمیه اراک هجرت کرد و با فراگیری علم دین و تهذیب و تهجد در پی یافتن حقیقت ناب سر از پا نمی شناخت و از همان آغاز جوانی دل در گرو حق تعالی نهاد و از هرچه رنگ تعلق داشت فاصله گرفت به گونه ای که مورد تحسین و شگفتی استادان خویش واقع شد. نفوذ کلام قدسی اش که از سرچشمه فیض ازلی الهام می گرفت، بزودی از وی استادی توانا و مرشدی و مرادی الهام بخش به جامعه ارائه داد.

امام خمینی(ره) در سال 1300 هجری شمسی همزمان با هجرت استاد عالیقدرش به قم وتاسیس حوزه علمیه به این شهر هجرت کرد. او در 25 سالگی به درجه اجتهاد نائل آمد و در 28 تا 30 سالگی آثار بزرگ و عرفانی خویش (مصباح الهدایه، سرالصلوه،شرح دعای سحر و …) را تالیف نمود.

حضور متواضعانه اما حکیمانه و مدبرانه اش در دوران زعامت آیت الله بروجردی ومسائل سیاسی جاری آن زمان نوید آینده ای روشن در دل عالمان دوراندیش و فهیم حوزه ایجاد کرده بود.

دفاع حماسی اش از اسلام در برابر دسیسه های استعماری که در کتاب «کشف الاسرار»متجلی شده است.

ظهور بت شکنی سازش ناپذیر را در عرصه مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی نوید می داد.

پس از رحلت آیت الله بروجردی(ره) فضلای جوان و خوش فکر حوزه، همچون پروانه درمحفل دانش و زهدش گرد آمدند. آنان در محضر هدایت و درایت آن مرجع نامدار، شکوه احیای اسلام را نظاره می کردند.

سرانجام فریاد تاریخی و افشاگرانه اش در سال 1340 و پس از آن، آفرینش حماسه عظیم 15 خرداد 1342 و مقابله با کاپیتولاسیون و طرحهای استعماری دیگر و شکست ابهت شاهنشاهی در جبر حاکم آن زمان که تا اعماق حوزه ها نیز اثر کرده بود فضای سکوت را در هم شکست و نهضت بزرگ و اسلامی معاصر را بنیان نهاد.

سازش ناپذیری و اقتدارش در برابر حکومت شاه و تواضع و مردم محوری اش در میان توده ملت، حماسه ای عظیم در جای جای ایران اسلامی پدید آورد، که در واژه ای زیباهمچون «یا مرگ یا خمینی » تفسیر می شد.

نهضت امام خمینی با شکستن حصار تنگ حاکم بر فضای آن روز حوزه ها و حضور رهبری در متن زندگی مردم مسلمان و زجر کشیده ایران، از یک سو شکست همه تئوریها وشعارهای مبارزاتی بیگانه با فرهنگ دینی را صلا داد و از سوی دیگر روح تازه ای درکالبد فقه و فقاهت و دین و سیاست دمید. دستگیریها و زندانها و سرانجام تبعیدش به ترکیه و عراق هرگز نتوانست در عزم راسخ او که با خدامحوری و احساس تکلیف دینی عجین و همراه بود، خلای ایجاد کند.شیفتگان زلال کوثرش عاشقانه و مشتاقانه در راه احیاء نام و اندیشه اش به استقبال شکنجه و اسارت و شهادت می رفتند.

امام خمینی در پیگیری اهداف مقدسش در نجف اشرف با تبیین ابعاد ایده حکومت اسلامی و استمرار مبارزه با استعمار و حکومت سلطنتی، زمینه های انقلاب عظیم اسلامی را فراهم نمود و در دوازدهم بهمن 1357 پس از هجرتهای مکرر، به آغوش میهن اسلامی بازگشت و با هدایت بی بدیل خویش در روز بیست و دوم بهمن، بزرگترین انقلاب تاریخ معاصر جهان را به پیروزی رساند.

ایجاد مراکز و نهادهای حکومتی و دینی و استقرار نظام جمهوری اسلامی و فرماندهی هشت سال دفاع مقدس و هدایت و احیاء روح خود باوری در نسل جوان مسلمان معاصر وایجاد روحیه ناب بسیجی، احیاء تفکر دینی در جهان معاصر، پیش بینی فروپاشی هیمنه سوسیالیزم و مارکسیسم، شکستن ابهت آمریکا در جهان، تبیین اصول ناب اسلام ومبارزه با پیرایه و زنگارهای استعماری اسلام آمریکایی، ایجاد روحیه آزادیخواهی و احقاق حق رنجدیدگان زمین و رنگین پوستان آمریکا و آفریقا و ایجاد هسته های مقاومت حزب الله در جهان و در یک کلمه «احیاء و اثبات توانایی حاکمیت دین وخدا» آثار پر برکت خورشیدی از تبار امام کاظم(ع) است که در چهاردهم خرداد1368 غروب کرد. او در طول ده سال در حسینیه کوچک جماران همچون قلبی تپنده برای مستضعفین و کانونی خروشان وفریادگر، فراسوی ماهواره ها و ابزارهای تبلیغاتی استکباری اثر گذاشت و اندیشه بشر امروز را درنوردید. یادش گرامی و راهش جاودان گرچه واقفیان روزگار نخواهند و روشنفکران وابسته و مرتجع برآشوبند.

امام زادگان سکینه خاتون

مجله فرهنگ كوثر اردیبهشت 1377، شماره 14

 
 

بقعه مورد بحث در سی کیلومتری شرقی شهر قم، نزدیک دهکده «جنت آباد» (1) و در حوالی ویرانه های «قاسم آباد» که کنار راه قدیم قم به به کاشان قرار داشته، (2) واقع شده است.

بنای این مزار را باید از دوران شاهان صفوی و از نیمه نخستین این دوره به شمار آورد. (3) همچنانکه در لوح زیارتنامه این سیده جلیله نوشته شده او را «سکینه بنت امام موسی کاظم(ع)» و خواهر حضرت فاطمه معصومه(س) دانسته اند. (4) که علی التحقیق فاقد ارزش و عدم مداقه در مدارک مستند مبنی بر تعداد فرزندان امام موسی کاظم(ع) می باشد. چرا که به اتفاق جمیع مورخین و علماء سیره و رجال، امام موسی کاظم(ع) را فرزندی به نام «سکینه خاتون » نبوده، (5) و مدفون در بقعه مورد بحث شخصیتی سوای نوشته لوح زیارتنامه می باشد.

به هر حال، سکینه خاتون، سیده ای جلیله از نوادگان حضرت امام موسی کاظم(ع) بوده و در جلالت قدر و عظمت شان آن همین بس که بارگاه عظیمی برای وی برپا نموده اند و بروز کرامات و خوارق العاداتی که از ناحیه مقدسه این بی بی بر سر زبان اهالی جریان دارد، خود معرف شخصیت والای این علیا مخدره است.

نسب شریف سکینه خاتون
حضرت امام موسی کاظم(ع) فرزندی بنام «سکینه » نداشت و لذا شخصیت مدفون در این بقعه را هم نمی توان فرزند بلافصل امام(ع) دانست، کما اینکه اکثر بقاع متبرکه ایران را منسوب به فرزندان بلافصل ائمه: خصوصا امام موسی کاظم(ع) نموده اند که اصلی ندارد.

اما در مورد شخصیت مدفون در این بقعه باید گفت که مرحوم ناصرالشریعه در کتاب «تاریخ قم » (6) به نقل از کتاب «انوار المشعشعین » (7) می نویسد:

«بنابر احتمالی که بعضی داده اند محتمل است سکینه بنت حسین بن محمد بن علی بن قاسم بن عبدالله بن موسی الکاظم(ع) باشد که وی مادر سید مطهر بن علی بن سلطان محمد شریف است ».

در همین رابطه مرحوم عباس فیض در کتاب «بدر فروزان » (8) به نقل از انوار المشعشعین می نویسد:

«در قاسم آباد، چهار فرسخی قم، امامزاده ای مدفون است که آنرا سکینه خاتون بنت امام موسی الکاظم(ع) می نامند.

و محتمل است که او سکینه بنت حسین بن محمد بن علی بن قاسم بن عبدالله بن موسی الکاظم(ع) بوده باشد که وی مادر سید مطهر فرزند علی بن سلطان محمد شریف است که در قم بوده اند».

ولی آنچه نگارنده تحقیق و تتبع نموده این است که عبدالله بن موسی(ع) فقط از دو فرزند نسل منتشر شده و آن هم محمد و موسی می باشد، و این قول را اکثر علماء انساب از قرن سوم الی الآن پذیرفته اند. (9) وانگهی مرحوم فیض برای تقریب قول خود چنین نتیجه می گیرد که «عبدالله بن امام موسی(ع) را فرزند سومی هم به نام «قاسم » بوده ولی چون در کتاب «عمدة الطالب » از او نام برده نشده است معلوم می گردد که اعقاب او منقرض شده اند».

باید گفت که استدلال مرحوم فیض اصلی ندارد، چه اینکه علمای انساب اتفاق بر این دارند که وی فقط از دو فرزند خود به نام محمد و موسی نسل باقی گذاشته و نسل محمد بن عبدالله منقرض گشته است.

بنابراین می توان گفت که یا مرحوم صاحب انوار المشعشعین و یا مرحوم فیض در معرفی شجرنامه «سکینه خاتون » اشتباه نموده اند، زیرا اگر سکینه خاتون مادر سید مطهر باشد، بنابراین نسبش به «عبیدالله بن امام موسی کاظم(ع)» برمی گردد و تمام علماء انساب هم برای عبیدالله فرزندی به نام «قاسم » و از وی «موسی » و از موسی «قاسم » ثبت نموده اند. (10)

فی المثل، ابونصر نجاری در کتاب «سر السلسلة العلویه » (11) می نویسد:

«من ولد محمد بن علی بن قاسم بن موسی بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسی کاظم(ع) ابوالحسن علی و ابوعبدالله حسین ابنا محمد بن علی بالری »

یعنی از محمد بن علی بن قاسم بن موسی بن قاسم بن عبیدالله، دو فرزند باقی ماند. که یکی به نام ابوالحسن علی و دیگری به نام ابوعبدالله حسین و هر دو ساکن شهرری بوده اند.

علامه نسابه ازورقانی، متوفای سال 615 ه.ق در کتاب «الفخری » (12) هم همین قول و نسب را پذیرفته است.

امام فخر رازی در کتاب «الشجرة المبارکه » (13) همین شجرنامه را عنوان کرده و اضافه می کند که نسل این امامزاده همه از بزرگان و نقباء و ساکنین شهرری بوده اند.

بنابراین معلوم می گردد که مدفون در بقعه جنت آباد قم:

اولا: فرزند بلافصل امام موسی کاظم(ع) نبوده است.

ثانیا: نسب او به قاسم بن عبدالله بن امام موسی کاظم(ع) برنگشته است.

ثالثا: اصلا به اتفاق جمیع علماء انساب، عبدالله فرزندی به نام قاسم نداشته است.

رابعا: شجرنامه سکینه خاتون به قاسم بن عبیدالله ختم می گردد.

لذا به جرات می توان گفت که مدفون در بقعه جنت آباد قم: «سیده جلیله سکینه خاتون بنت ابوعبدالله حسین بن محمد بن علی بن قاسم بن موسی بن قاسم بن عبیدالله بن امام موسی کاظم(ع)» خواهد بود.

بدلیل اینکه شهادت امام موسی کاظم(ع) در سنه 183 ه.ق به اتفاق جمیع مورخین صورت گرفته و اگر عبیدالله 10 سال از حیات پدر بزرگوارش را درک نموده باشد. و هر سه نسل بعد از او را یک قرن محسوب کنیم، بنابراین تولد سکینه خاتون در اوائل قرن پنجم بوده و معقول تر به نظر می رسد که زوجه فرزند سلطان محمد شریف باشد، چه که وی در سنه 429 ه.ق در قم وفات یا به شهادت رسیده است (14) و اگر شجرنامه منقول از فیض و ناصر الشریعه را قبول نماییم، سوای اینکه اشتباه است، اختلاف سنی سکینه خاتون با شوهرش به 60 سال خواهد رسید و این معمولا بعید است.

وانگهی مؤلف کتاب «الفخری » (15) تایید می نماید که «مطهر» فرزند علی (16) بن سلطان محمد شریف، خواهر زاده ابوالفتح محمد بن عبدالله الحسین است.

به عبارت دیگر ابوالفتح محمد و سکینه خاتون، هر دو فرزندان ابوعبدالله حسین می باشد و این احتمال ما و شجرنامه سکینه خاتون درست خواهدبود.

به دلیل اینکه مؤلف کتاب «الفخری » (17) صراحتا می نویسد: «امه (المطهر) سکینه بنت الحسین بن محمد بن علی بن القاسم بن موسی بن القاسم بن عبیدالله بن موسی الکاظم(ع)».

یعنی مادر مطهر فرزند علی، سکینه دختر حسین بن … می باشد.

تعداد فرزندان و حالات همسر سکینه خاتون
همانطوری که بیان داشتیم، سکینه خاتون همسر ابوالحسن علی الزکی بن محمد الشریف است، وی نقیب شهرری بوده و شیخ اجل منتجب الدین قمی در وصف او فرموده است که:

«السید الاجل ذی الحسبین، ابوالقاسم علی بن ابوالفضل محمد» (18)

و منظور از «ذی الحسبین » آن است که علی الزکی هم از طرف پدر و هم از ناحیه مادر دارای شرف و مقام سیادت است، زیرا مادرش بنت ابی الحسن علی بن احمد موسوی است و نسب پدر بزرگوارش سلطان محمد شریف (19) هم به امام زین العابدین(ع) ختم می شود.

علی الزکی را از سکینه خاتون، دو پسر بجا مانده، یکی «سید مطهر» و دیگری «سید حسین » و در وصف حسین بن علی الزکی می نویسند:

«ابوالمعالی کمال الشرف حسین بن علی الزکی، مردی کریم و جواد و با مروت و سخاوت و دارای حشمت و جلال بوده است ». (20)

اکثر علماء انساب و رجال در وصف مطهر، برادر حسین بن علی الزکی، فصولی را در کتبشان ذکر نموده اند که چند نمونه از آن را تقدیم شما خوانندگان عزیز می نماییم.

نسابه قرن هفتم، از ورقانی متوفای بعد از 614 ه.ق در کتاب «الفخری » (21) درباره سید مطهر فرزند سیکنه خاتون و نوه سلطان محمد شریف می نویسد: «بالری السید الاجل المرتضی نقیب النقبا ذوالفخرین ابوالحسن المطهر ابن الزکی الفاضل النقیب ابی الحسن علی بقم…»

ابن عنبه، نسابه قرن نهم و متوفای 828 ه.ق درباره سید مطهر می نویسد: «السید المطهر ذی الفخرین بن علی الزکی، نقیب الری و قم و آمل » (22) امام فخر رازی، متوفای 606 ه.ق در کتاب «الشجرة المبارکه » (23) در همین باره می نویسد:

«السید الاجل المرتضی ذوالفخرین نقیب النقبا ابوالحسن المطهر، کان اوحد الدنیا فی الفضل و النبل و کرم النفس، جم المحاسن، حسن الاخلاق، له مائدة منصوبة مبذوله، وکان متکلما مناظرا مترسلا شاعرا، ولی نقابة الطالبیة بالری ».

سید مطهر، مردی جلیل و در فضل و بزرگواری و کرامت نفس، یگانه دنیا و تمام محاسن در او جمع بود. وی دارای اخلاق نیکو و سفره گسترده و از جمله علماء و متکلمین و نویسندگان و شعرا، عصر خود بود و نقابت سادات را در شهرری عهده داشته و مادر وی سکینه خاتون دختر حسین … می باشد که خواهر مجدالدوله المطهر ذوالطرفین ابوالفتح محمد بن حسین است. شیخ اجل منتجب الدین قمی هم در وصف سید مطهر چنین می نگارد: «الصدر السعید، الشرف الدولة والدین، عز الاسلام والمسلمین، السید الاجل، الامام المرتضی الکبیر الاعلم الازهد، ذی الفخرین، نقیب النقباء، سید السادات، مطهر بن السید الاجل الزکی ذی الحسبین ابی القاسم علی ». (24)

پس معلوم گردید که سید مطهر از بزرگان سادات و صدور اشراف بوده و نقابت سادات و ریاست آن به وی محول گشته و در تمام فنون و علوم متبحر و دارای خطب و رسائل لطیف می باشد.

مطهر، دارای دو پسر به اسامی «محمد» و «علی » بوده و هر دو دارای کمالات نفسانی و عالم و زاهد و نقیب شده اند. (25)

از محمد بن مطهر، فرزندی به نام فخرالدین علی به دنیا آمد، که وی هم مثل اجدادش منصب نقابت طالبین در قم را دارا بود و برای وی هم پسری است به نام محمد که از اهل علم و فضل شمرده شده و دارای ریاست و جلالت بوده است.

و از محمد بن علی بن محمد بن مطهر، فرزند ارجمندی به نام یحیی به دنیا آمد که وی بسیار جلیل القدر بوده و نقیب طالبین در قم و ری و آمل را دارا بود، وی ملقب به عزالدین و مکنی به ابوالقاسم است که خوارزمشاه او را مقتول و شهید گردانید و در طهران مدفون و مقبره او مطاف مردم و محل نذورات و حاجات اهالی می باشد. (26)

دلائل مدفون بودن سکینه خاتون در قم «جنت آباد»
همانطوریکه در مبحث قبل اشاره گردید، سکینه خاتون، عروس محترمه سلطان محمد شریف است و خود آن حضرت در حکومت علاءالدوله کاکویه در ری رحلت نمود و جسد مطهرش را با کمال تجلیل و احترام به قم نقل داده و در کاخ و باغ تفریحگاه وی در شمال رودخانه بخاک سپردند که الآن این محل به کوی سلطان محمد شریف خوانده می شود. (27)

از مقدمه بالا چنین می توان احتمال داد که از آنجایی که علی بن سلطان محمد شریف از نقبای قم و ری پس از پدر بوده، و این ریاست به فرزند وی مطهر منتقل گشته; هنگامی که سکینه خاتون وفات یافت، وی را در جنت آباد قم، که یکی از دهات و مزارع معروف و سرسبز آن وقت قم بوده، (28) و یقینا سید مطهر در آن ملکی داشته، دفن نمودند و بر سر تربت او گنبدی برافراشته و بعدها نوادگان این سید جلیله بر سر تربت جده خود تعمیرات و توسعه هایی داده اند.

توصیف بقعه و بارگاه سکینه خاتون
بقعه مورد سخن از بناهای کهن و متین و مشتمل بر بقعه و سه ایوان و صحن می باشد. این گنبد به شهادت سبک بنا و قبه کلاخودی و آجری آن، از آثار قرن هشتم هجری و در عصر صفویه از گنبد آن با کاشیکاری معرق تزیین و ایوانهایی هم بر بنای اصلی افزوده گردید و چندین سال قبل هم، حجراتی در سه جانب بقعه و صحن ساخته شد که غالبا سطح آن در زیر شن روان باد آورده پنهان است.

اثر قابل توجه در این مزار، گنبد بزرگ و مرتفع آن است که بیشتر آرایش ساقه ورودی آن فرو ریخته است. روی گنبد هم با کاشی معرق بند اسلیمی خوش طرحی آراسته بود، که اکنون تنها چند قسمت مختصر آن باقی است.

گنبد به شکل کلاخودی بوده و ارتفاع آن 10 متر و قطر تقریبی آن 7 متر می باشد، که آرایش ساقه گنبد که مقداری بیشتر از آن از بین رفته، نخست یک ردیف کاشی خشتی زیبای زمینه طلایی، و سپس زیر آن کتیبه کمربندی گرداگرد با پهنای نیم متر از کاشی معرق بوده که بر آن سوره مبارکه جمعه به خط ثلث سفید نوشته شده، و تمام آن از جمله در پایان که جای رقم کاتب و سال تاریخ آن است فرو ریخته، و پس از آن در پایین کتیبه میان دو حاشیه بیست سانتی متری از نامهای «الله » «محمد» و «علی » به خط بنائی تزییناتی شده بود. (29)

در پایان از سازمان میراث فرهنگی استان قم تقاضا می شود که هر چه سریعتر به این آثار باستانی توجه کافی مبذول نمایند، چه اینکه در آینده نزدیک شاهد فرو ریختن گنبد آن خواهیم بود.

والسلام

پی نوشتها:

1- مؤلف کتاب گنجیه آثار قم، ج 2، ص 514 و تربت پاکان، ج 2، ص 173، زآلون آباد نوشته اند که ظاهرا این منطقه هم مثل قاسم آباد، ویران شده و بقعه مذکور جزء قریه جنت آباد محسوب شده است.

2- سفرنامه پیتردولاواله، ص 436 به نقل از تربت پاکان، ج 2، ص 173.

3- تربیت پاکان، ج 2، ص 173.

4- تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص 140.

5- رجوع گردد به کتابهای ارشاد، ج 2، ص 244; تذکرة الخواص، ص 315; اعلام الوری، ج 2، ص 36; الفصول المهمه، ص 241; مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 324; دلائل الامامه، ص 149; کشف الغمه، ج 3، ص 26.

6- تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص 140.

7- انوار المشعشعین، ج 2، ص 154.

8- بدر فروزان، ص 58.

9- الفخری، ص 16; سراج الانساب، ص 82; سرالسلسلة العلویه، ص 44; تهذیب الانساب، ص 163; الاصیلی، ص 195; الفصول الفخریه، ص 68; عمدة الطالب، ص 252 و253; الشجرة المبارکه، ص 90.

10- تهذیب الانساب، ص 161.

11- سر السلسلة العلویه، ص 44.

12- الفخری، ص 17.

13- الشجرة المبارکه، ص 91.

14- انوار پراکنده، ج 1، ص 396: انجم فروزان، ص 149; گنجینه آثار قم، ج 2، ص 437.

15- الفخری، ص 17.

16- علی بن سلطان محمد شریف، همسر محترم سکینه خاتون.

17- الفخری، ص 34.

18- انجم فروزان، ص 150.

19- حالات سلطان محمد شریف در جلد اول، انوار پراکنده، ص 303 تا 322 مفصلا بیان شده به آنجا رجوع گردد.

20- الشجرة المبارکه، ص 118.

21- الفخری، ص 34.

22- عمدة الطالب، ص 284.

23- الشجرة المبارکه، ص 117.

24- انجم فروزان، ص 150.

25- الفخری، ص 35; الشجرة المبارکه، ص 118; الاصیلی، ص 225; عمدة الطالب، ص 284; تهذیب الانساب، ص 185.

26- همان.

27- گنجینه آثار قم، ج 2، ص 437; انجم فروزان، ص 14.

28- مرآت البلدان، ج 4، ص 369، فرهنگ دهخدا، ج 5، ص 6909.

29- تربت پاکان، ج 2، ص 173 و 174; گنجینه آثار قم، ج 2، ص 516 الی 518.