نورفشان

فاطمه بنت اسد علیهاالسلام؛ پیشگام در عرصه ایمان و هجرت
 
 

 

منبع : مجله بانوان شیعه، شماره 3 , محمّدجواد رودگر(1)
 

چکیده
شخصیت والا و برتر فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از بانوان مجاهد و مهاجر صدر اسلام از دو زاویه حقوقی و حقیقی مورد توجه است: نقش ایشان نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و تربیت حضرت علی علیه السلام . علاوه بر این، از ابعاد و ساحت های معرفتی، ولایی، جهادی و حضور و ظهور در عرصه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایشان نیز سخن به میان می آید. از جمله ایمان آگاهانه، بصیرت در دین و پایداری در حفظ و گسترش ارزش های اسلامی، تقرّب وجودی و ایدئولوژیکی ایشان به پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام ، زن نمونه بودن، برخورداری از عقلانیت و معنویت گرایی.

کلیدواژه ها: فاطمه بنت اسد، جهاد، هجرت، عقلانیت، ولایت.

مقدّمه
شناخت تحلیلی و فراگیر شخصیت والای فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از دو جهت ضروری است:

الف. از زنان نمونه صدر اسلام و الگوی ایمان، جهاد در راه خدا، هجرت، بصیرت و صبر در عرصه های ایدئولوژیکی و سیاسی و اجتماعی است.

ب. مادری نمونه، تأثیرگذار و کارآمد در کانون خانواده و اجتماع است، آن هم مادرِ مرکز حقیقت، فلک حکمت، منبع معرفت و تجسّم عدالت در ساحت های عقلانی، اخلاقی و اجتماعی؛ یعنی قطب عارفان، امیرمؤمنان، پیشوای پارسایان، الگوی مجاهدان، اسوه عابدان و زاهدان حضرت علی علیه السلام ، که مردم داری و حکمت و حکومت از امتیازات برجسته و منحصر به فرد ایشان می باشد و جامعه اسلامی و بشری هماره، بخصوص در عصر جدید، محتاج و مشتاق چنین اسوه های جاودانه انسانی است که فراتر از زمان و زمین و زبان توانسته است نقش مهم و تعیین کننده ای در تاریخ ایفا نماید.

ابعاد شخصیتی
از شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام می توان در دو بخش مباحثی را مطرح نمود:

1. شخصیت حقوقی او در ارتباط با پرورش، سرپرستی و حق مادریِ عقل کل، هادی سُبُل، خاتم رُسُل، بشیر و نذیر، یعنی محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و فرزند یگانه ای است که تشبّه تام و کامل به خدای سبحان پیدا کرد و باید اعتراف نمود که بشر معمولی عاجز از ادراک مقاماتِ غیبی و فتوحات معنوی و وجودی اوست؛ یعنی علی علیه السلام که خود را «عبدٌ من عبید محمّد صلی الله علیه و آله »(2) می نامد. شخصیتی همچون فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، که مادر حقیقی علی علیه السلام (3) و ایفاگر نقش مادری برای محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله می باشد، از بزرگ ترین افتخارات، امتیازات و شرافت وجودی آن «بانوی نمونه»، مادری اسوه و زنی اهل ایمان و عمل صالح می باشد که مصداق بارز «مَن عَمِلَ صالحا مِن ذَکَرٍ او اُنثی فهو مؤمنٌ فَلَنُحیینَّهُ حیاةً طیّبهً»(نحل: 79) است.(4)

2. شخصیت حقیقی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در حنیف بودن، حقگرایی و توحیدش ظهور یافته است. او پیش از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر دین نیایش ابراهیم علیه السلام بود؛ چنان که همسرش ابوطالب علیه السلام نیز دین حنیف و توحید ابراهیمی علیه السلام را داشت(5) و پس از بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله نیز از اولین زنانی بود که به اسلام گرایش پیدا کرد و با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از خدیجه علیهاالسلام به عنوان نخستین زن بیعت نمود(6) و ابوطالب علیه السلام نیز که همسر فاطمه علیهاالسلام بود، در قالب شعری چنین سروده است:

وَ لَقدْ عَلِمْتُ بانَّ دینَ محمّدٍ
مِن خَیرِ ادیان البریّةِ دنیا(7)
یعنی: هر آینه دانستم که دین محمّد صلی الله علیه و آله از بهترین ادیان بشر در جهان است. و همو به فرزندش جعفر (وقتی دید پیامبر صلی الله علیه و آله در یکی از درّه های مکّه با علی علیه السلام نماز می خواند) گفت: پیش برو و طرف چپ پسر عمویت برای نماز بایست.(8) حال آیا شخصیتی که پیش از ظهور اسلام بر آیین توحیدی و ابراهیمی و پس از ظهور اسلام از زمره اولین مسلمانان و پیروان آیین توحیدی محمّد صلی الله علیه و آله قرار گیرد، دارای مقامات معرفتی، ایمانی، اخلاقی و تربیتی والایی نیست؟ چگونه زنی که این چنین در سایه سار بینش وحیانی و گرایش آسمانی زندگی کرده است، شایسته الگو شدن نباشد؟ انتخاب آگاهانه، آزادانه و مبتنی بر بیداری و پایداری آیین الهی از سوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام او را در مرتبه ای از انسانیت قرار می دهد که شایسته تکریم و تفضیل های سرور عالمیان محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله قرار گرفته و خدای سبحان او را لایق مادری علی علیه السلام برگزیده و در خانه خویش کعبه مکرّمه جواز ورودش داده است، در حالی که مریم عذرا علیهاالسلام را چنین مقامی نداد، و این منزلت تنها از حضرت علی علیه السلام نیست که مولود کعبه است، بلکه از موقعیت ممتاز فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نیز حکایت می نماید. اینک آیا شایسته تأمّل و تدبّر نیست که مریم مادر عیسی علیهماالسلام صاحب مقام عبودیت، طهارت، رزق معنوی و بهشتی و مقام ولایت باشد(9) و مادر حضرت علی علیه السلام ، که کعبه بر او شکافته شد تا در پناه عنایات و افاضات عینی و رحمانی قرار گیرد، دارای منزلت عبودیت، طهارت، رزق معنوی، بهشتی و مقام ولایت نباشد؟(10) مقام «ولایت» از رهگذر معرفت الهی، عبودیت الهی، محبت الهی، سرعت و سبقت در ایمان و عمل صالح حاصل می گردد که مقام فنای در خدا و شهود ملکوت عالم و آدم و زمامدار مطلق هستی پیدا و پنهان یا شهادت و غیب است؛ «بِیَدهِ مَلکوتُ السّمواتِ والارضِ»(یس: 83)؛ «و کَذلِکَ نُری ابراهیمَ مَلکوتَ السمواتِ والارضِ لِیکونَ مِن الموقنینَ»(انعام: 75) ملکوتی که چشم عقل و دل فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، بدان گشوده شد همان چیزی بود که وی را اهل حقیقت و یقین نمود. 

زندگی ظاهری و باطنی
فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف علیهاالسلام ، با ابوطالب علیه السلام همسر و عموزاده اش و با رسول خدا صلی الله علیه و آله از یک تیره بودند.(11) او نخستین زن هاشمی ای بود که همسرش نیز از خاندان هاشم بود.(12) وی از زنان سابقه دار و مؤثّر در تاریخ اسلام به شمار می آمد، او از حیث ایفای نقش مادری برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ایمان و مقاومت در راه هدف توحیدی و الهی و هجرت از مکّه به مدینه سرآمد و نمونه بود. به تعبیر ابوالفرج اصفهانی، او نخستین زنی بود که پس از نزول آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جاءَکَ المؤمناتُ یُبایِعنکَ» (ممتحنه: 12) با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیعت کرد(13) و ابن ابی الحدید نیز به این مطلب، کاملاً معترف بوده است و اشاره کرده(14) که وی یازدهمین مسلمانی است که به اسلام گروید.(15) پس مصداق آیه مبارکه «یَا ایُّها النَّبی اِذا جاءَکَ المؤمناتُ یُبایِعنکَ عَلی اَن لا یُشرکنَ بِاللّهِ و لایَسرِقنَ و لایَزنینَ و لایَقتُلنَ اولادَهُنّ و لایَأتینَ بِبُهتانٍ یَفْتَرینَهُ بَین اَیدیهنّ و اَرْجُلِهِنَّ و لایَعصینَکَ فی مَعروفٍ فَبایعهُنَّ و استغفِر لَهُّنَ اللّهَ اِنّ اللّهَ غَفورٌ رَحیمٌ» (ممتحنه: 12) است که به گفته ابن عبّاس آیه مزبور در مورد ایشان نازل شده.(16)

همچنین او مصداق آیه «والسابقونَ الاوّلونَ مِن المهاجرینَ والانصارِ و الّذینَ اتَّبعوهُم بِاحسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنهم و رَضوُا عَنهُ و اَعدَّ لهم جنّاتٍ تجری مِن تَحتِهاَ الانهارُ خالدینَ فیها ابدا ذلک الفوزُ العظیمُ» (توبه: 100)(17) است. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از جمله زنان بزرگواری بود که فضیلت سبقت و مهاجرت را درک کرد و در آیه دوازدهم سوره ممتحنه، پس از اثبات صفت بیعت با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بسیاری از صفات نکوهیده و رذیله، مثل شرک به خدا، دزدی، زنا، قتل فرزند، افترا و بهتان و مخالفت با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از او سلب شده اند. او از همه آن ها اجتناب کرد. او با پیامبر بیعت نمود که صفات رذیله یاد شده را انجام ندهد و از آن ها دوری کند. او حتی قبل از بیعت و نیز بعد از آن هرگز آلوده به آن صفات زشت نشد و از زنان مؤمن، موحّد، پاک صورت و پاک سیرت بود؛ یعنی به مقام تخلیه و طهارت از ضد ارزش ها و صفات مذموم اخلاقی و رفتاری رسیده بود.

در آیه یکصدم سوره توبه نیز از «سبقت» و «هجرت» به عنوان امتیازات برجسته نام برده شده و در کنار آن فضیلت ها، از صفاتی بسیار مهم، بنیادین و معرفتی معنوی، که از عقیده، اخلاق و اعمال پاک حکایت می نمایند، نیز نام برده شده است؛ همچون پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، رضایت خدای سبحان از آنان و رضایت آنان از خداوند متعال، آماده شدن بهشت برای آنان که صفت بهشتی بودن را اثبات می نماید و اینکه اهل فوز عظیم و رستگاری اند و فاطمه بنت اسد علیه السلام همه صفات سلبی و ثبوتی در آیات یاد شده را دارا بود؛ چنان که از حضرت جعفر بن محمّد علیه السلام روایت شده است که فاطمه دختر اسد علیهاالسلام نخستین زنی بود که از مکّه به مدینه با پاهای خود به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله هجرت کرد و حضرت فرمود: «فاطمه دختر اسد مادر علی علیه السلام جزو یازده تن از “سابقون” در اسلام و از “بدریون” است و هنگامی که آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جَاءکَ المؤمناتُ یُبایِعنکَ»نازل شد، فاطمه نخستین زنی بود که با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت نمود.»(18)

شکوه ایمان در بارگاه الهی
با توجه به مباحث پیش گفته، شخصیت ایمانی و الهی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام تا اندازه ای روشن شد. در این فراز از نوشتار حاضر، توجه به ایمان این بانوی محترم به خدای تبارک و تعالی و پیغمبران الهی، حتی پیش از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، بر اساس حدیثی از اصول کافی در باب ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام ، که شیعه و سنّی آن را نقل کرده اند، قابل توجه است که چگونه وقتی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام درد زایمان بر او فشار آورد، به کنار خانه خدا آمد و با این چند جمله، شکوه ایمانش را در پیشگاه الهی و بارگاه قدس ربوبی متبلور ساخت و عرضه داشت:

«پروردگارا! من ایمان دارم به تو و به همه پیغمبران و کتاب هایی که از سوی تو آمده اند و گفتار جدّم ابراهیم خلیل را تصدیق کرده ام؛ همو که این خانه کعبه را بنا کرد.

پروردگارا! به حق همان کسی که این خانه را بنا نهاد و به حق این نوزادی که در شکم من است، ولادت او را بر من آسان گردان.»(19)

در حدیث یاد شده، چند نکته مهم متجلّی اند: الف. ایمان به خدا و وحدانیت الهی؛ ب. ایمان به انبیای الهی علیهم السلام ؛ ج. ایمان به ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام ؛ د. ایمان به کتاب های آسمانی نازل شده بر پیامبران خدا؛ ه. ایمان به خانه خدا و قداست و عظمت آن؛ و. شناخت فرزندش حضرت علی علیه السلام و جایگاه و منزلتش نزد خدای متعال؛ ز. توسّل به انوار قدسی پیامبران، خانه خدا و شخصیت حضرت علی علیه السلام . آیا این ها همه از معرفت، ادب و تکامل روحی و معنوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام حکایت نمی نمایند؟

در احادیثی دیگر، از شخصیت متعالی و هوشیار فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نسبت به مقام و منزلت حضرت محمّد و علی علیهماالسلام سخن به میان آمده است.(20) همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از دفن فاطمه بنت اسد علیهاالسلام به عمّار فرمود: «به خدا سوگند! من از قبر فاطمه بیرون نیامدم، جز آنکه دو چراغ از نور دیدم که نزد سر فاطمه آوردند و دو چراغ دیگر از نور نزد دست های او بود و دو چراغ از نور در کنار پاهایش و دو فرشته که بر قبر او گماشته شده بودند و تا روز قیامت برای او استغفار می کنند.»(21)

نحوه عملکرد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مراسم وفات، کفن و دفن فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در شناخت عمیق تر مقام والای او بسیار تنبّه آمیز و بصیرت بخش است؛ چنان که شیعه و سنّی نقل کرده اند: رسول خدا در مراسم تشییع و کفن و دفن او حاضر شدند و تابوت او را بر دوش گرفتند و در حَفر قبر نیز شرکت کردند و سپس داخل قبر گردیدند و در آن خوابیدند و آن گاه پیراهن خود را بیرون آوردند و دستور دادند فاطمه را در آن پیراهن کفن کنند و در قبر بگذارند.(22) امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «چون فاطمه دختر اسد بن هاشم وفات کرد، رسول گرامی او را در پیراهنشان کفن کردند و بر او نماز خواندند و در نماز، بر او هفتاد تکبیر گفتند و وارد قبرش شدند و با دستانشان قبر را وسیع کردند و محکم گرداندند. آن گاه از قبر خارج شدند، در حالی که اشک از دیده فرومی ریختند و با دستان خویش، خاک بر روی لَحَد ریختند.»(23)

از سوی دیگر، فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نیز هنگام ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به کمک آمنه علیهاالسلام مادر آن حضرت آمد و چون حضرت محمّد صلی الله علیه و آله به دنیا آمد، نوری پدیدار شد که مابین شرق و غرب را فراگرفت و موجب تعجب و شگفت آن دو گردید و فاطمه بنت اسد علیهاالسلام داستان نوری را که مشاهده کرده بود، به ابوطالب علیه السلام بشارت داد.(24) این موضوع نیز دست کم بر دو مطلب دلالت می نماید:

1. حضور فاطمه بنت اسد هنگام تولّد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و کمک به آمنه بنت وهب، مادر بزرگوار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ؛

2. شهود نور فراگیر و مسلّط بر شرق و غرب عالم.

حال آیا نحوه رفتار پیامبر اکرم در وفات فاطمه بنت اسد علیهاالسلام و حضور عارفانه و شاهدانه او هنگام تولّد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر والایی منزلت آن زن نمونه و قرب وجودی او نزد خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله دلالت نمی نماید؟

سیمای ایمانی معرفتی
در این بخش، به پنج گفتار راهگشا و عمیق از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام استناد می کنیم:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از فاطمه بنت اسد علیهاالسلام چنین یاد کردند: «او پس از ابی طالب، بهترین خلق خدا به لحاظ رفتار با من بود. او مادر دیگر من پس از مادرم بود. ابوطالب نیکی می کرد و صاحب سفره بود و فاطمه ما را بر طعامی که تهیه دیده بود، گرد می آورد و از هر غذایی که بود، سهم مرا از دیگران بیشتر می داد تا دوباره برگردم.»(25)

2. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام شنید که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمودند: «مردم در روز قیامت عریان حضور پیدا می کنند.»

فاطمه علیهاالسلام گفت: وای بر من از چنین کار وقیحی!

حضرت فرمودند: «من از خداوند درخواست می کنم تا شما را پوشیده برانگیزاند.»

همچنین فاطمه علیهاالسلام شنید که پیامبر درباره عذاب قبر سخن می گفتند. عرض کرد: «وای از ناتوانی در آن روز!»

حضرت فرمود: «من از خداوند درخواست می کنم تا شما را از این بابت کفایت کند.»(26)

3. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در قبرش خوابیدم تا فشار قبرش را سبک گردانم و پیراهنم بر او پوشاندم تا از لباس بهشتی بپوشد.»(27)

4. پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله پس از تدفین فاطمه بنت اسد علیهاالسلام فرمودند: «فرشتگان افق را پر کردند و درِ بهشت را برای او (فاطمه) گشودند و فرش های بهشتی را برای او گستردند و ریحان بهشتی به ملاقات او آمدند و او در روح و ریحان و نعمت بهشتی غوطه ور است و قبرش باغی از باغ های بهشت است.»(28)

5. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «جبرئیل به من خبر داد که او اهل بهشت است و خداوند به هفتاد هزار فرشته امر کرده که بر او نماز بخوانند.»(29)

در اینجا، به برخی از سخنان علما و اندیشمندان بزرگ اسلامی در خصوص شخصیت معرفتی، اخلاقی، ایمانی و معنوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام اشاره می کنیم:

الف. عبدالله بن عبّاس می گفت: «او نخستین زنی است که پیاده و با پای برهنه از مکّه به مدینه هجرت کرد و نخستین زنی است که پس از خدیجه با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مکّه بیعت کرد.»(30)

ب. زهری گفته است: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فاطمه را دیدار می کرد و در خانه اش می خوابید. او زنی شایسته بود.»(31)

ج. جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی می گوید: او زنی بود که اسلام آورد و از بانوان صالحه بود.»(32)

د. سید محسن امین گفته است: «او از پیشگامان در اسلام و نخستین زن مهاجر به مدینه بود.»(33)

در پایان، به دو نکته مهم در باب شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام اشاره می کنیم:

1. فاطمة بنت اسد علیهاالسلام از زنان مهاجر به مدینه بود که به همراه حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کردند و در «ضجنان» در طول شبانه روزی که در آنجا توقف کرده بودند، حضرت علی علیه السلام آن شب را با «فواطم» یا به نماز و یا به ذکر خدا در حال ایستاده و نشسته و خوابیده، به سر آوردند و تا سپیده دم چنین کردند. سپیده دم نماز صبح را حضرت علی علیه السلام با ایشان به جای آورد و پس از آن، منزل به منزل را با یاد خدا طی می کردند تا به مدینه رسیدند. وحی الهی پیش از ورود به مدینه، در شأن آن ها نازل شد: «الّذینَ یَذکرونَ اللّه قیاما و قعودا و علی جُنُوبِهم و یَتفکَّرونَ فی خَلقِ السّمواتِ والارضِ» تا آنجا که در پاسخ آن ها آیه شریفه می فرماید: «فَاستجابَ لهم رَبُّهم اَنّی لا اُضیعُ عَملَ عاملٍ مِنکم مِن ذَکَرٍ او اُنثی.» (آل عمران: 189 195) لفظ «ذَکَر» اشاره به حضرت علی علیه السلام و «انثی» اشاره بر فواطم (فاطمه بنت رسول الله، فاطمه بنت اسد علیهماالسلام و فاطمه بنت زبیر) دلالت دارد.(34)

2. امام صادق علیه السلام فرمودند: «فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین علیه السلام ، نخستین زنی بود که با پای پیاده از مکّه به مدینه به سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هجرت کرد. او از نیکوکارترین مردم به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود. شنید که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: روز قیامت مردم همانند روز تولّد، عریان برانگیخته می شوند. ایشان از این عریانی ناراحت شد. پیامبر فرمودند: از خداوند می خواهم که تو را پوشیده محشور نماید. نیز شنید که پیامبر در باب فشار قبر می فرمودند. او از ناتوانی در آن روز شکوه کرد. حضرت فرمودند: از خدای بزرگ درخواست می کنم که شما را در این زمینه کفایت کند.»(35)

اینک با توجه به مباحث مطرح شده، به چند اشارت درباره شأن و شخصیت حضرت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام بسنده می نماییم:

اشارت اول: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام دارای فکری نورانی و روحی لطف و درونی پاک بود که خدای سبحان توفیق ایمان حقیقی و عمل صالح به او بخشید و او را همسر ابوطالب علیه السلام ، که مسلمانی فداکار، مجاهد و حامی همه جانبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود، قرار داد(36) و باطن الهی توحیدی او را ظرف وجود و پرورش حضرت علی علیه السلام گرداند. پس او مصداق «بَلَدةً طیّبة» (اعراف: 57) و «کلمةً طیّبة» (ابراهیم: 22 24) بود. این وجود مبارک آیت کبری(37) الهی شد؛ یعنی ابوالائمّه علی علیه السلام را در دامان خویش پرورش داد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را به منزله مادر خویش خواند.

اشارت دوم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام الگویی از زنان اهل بصیرت دینی، معرفت دینی و در عین حال، هجرت و جهاد در راه خدا و پایداری در راه اهداف توحیدی بود و در عین حال، اهل سبقت در ایمان نیز به شمار می رفت. پس علم و معرفت،(38) تقوای الهی(39) جهاد در راه خدا(40) سبقت در اسلام و ایمان آوردن را،(41) که از معیارهای فضیلت و برتری و مراحل تکامل علمی و عملی و سلوک معرفتی و معنوی است، دارا بود و بنا بر نصّ آیه قرآن، که در شأن حضرت علی علیه السلام و فواطم نازل شده است،(42) اهل تفکر و تذکر و از جمله صاحبان لبّ و خردورزی بود. پس در حقیقت، وی تفسیر عینی و واقعی بر جمله «عقولُ النساءِ فی جمالهنّ و جمالُ الرجالِ فی عقولُهم»(43) نیز به شمار می رفت. پس، از نبوغ فکری و فرهنگی، بینش سیاسی و اجتماعی، طهارت فکری و فعلی برخوردار بود؛ همچون حضرت خدیجه علیهاالسلام و سمیّه آل یاسر در راه تعالی ایمان و ترویج ارزش های اسلامی تلاش ها و مجاهدت های فراوانی داشتند و دوشادوش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیهماالسلام و مجاهدان و مهاجران در راه اسلام کوشش نمودند و در دوران غربت اسلام، از آن حمایت کردند. و این مقام معنوی بسیار ستودنی و مهم است.(44)

اشارت سوم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در اثر صلاحیت فکری و روحی و استعداد درونی و ظرفیت وجودی اش، شایسته این مقام منیع بود که از انوار و لمعات ملکوتی و رحمانی دو انسان کامل، که صاحبان مقام ممتاز نبوّت و ولایت بودند، یعنی حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و حضرت علیّ مرتضی علیه السلام ، بهره های وافی و کافی ببرد و چون مریدی گرد وجود آن مرادهای جاودانه الهی بگردد و سلوک خَلقی و خُلقی، تجلّی تکوینی و تهذیبی، جذبه سلوکی و سلوک جذبه ای خویش را مرهون و مدیون آنان باشد. کمتر انسان های اهل فضیلت بوده اند که شایستگی یافته اند تا در پرتو هدایت، حمایت، ارشادها و اشارت های انسان های کاملی همچون پیامبر اکرم و حضرت علی علیهماالسلام قرار گیرند و چه شگرف و شگفت و در عین حال، شیرین و دلنشین است که پیر راه و خضر طریق و مرشد حکیم انسان سالکی همچون فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، پیامبر و علی علیهماالسلام باشند که پدران امّت اند! و چه زیبا و صادقانه فاطمه بنت اسد علیهاالسلام مرید و شاگرد آنان شد و تعالی وجودی و رقای معنوی و معرفتی یافت و جاودانه تاریخ گردید و تشبّه و تخلّق به اسوه های حسنه جست و خود اسوه ای برای سالکان کوی حقیقت و اسلام مداران و دین داران گشت.

اشارت چهارم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام جامع عقل و دل و معرفت فکری و باطنی بود و پذیرش توحید پیش از بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و قبول اسلام پس از بعثت و نثار و ایثار در راه دین و دین داری و شهود انوار غیبی هنگامه تولّد سیّد کائنات عالم و عقل کل و خاتم رسل و توسّل به نوزاد در رحم هنگام ولادت حضرت علی علیه السلام در خانه خدا گواه صادقی بر این حقیقت است که او مصداق بارز آیت کریمه «اِنّ فی ذلکَ لَذکری لِمَن کانَ له قلبٌ اَو الَقَی السّمعَ و هوُ شهیدٌ»(45) است و از چشم و دل شهودی و گوش جان برای درک حقایق و ترنّمات و نغمات غیبی برخوردار بود و توانست از دو چشم و دو گوش و دو قلب خویش(46) یعنی قوای ظاهری و باطنی وجود خود بهره کافی و شافی ببرد.

اشارت پنجم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام مؤیَّد به تأییدات الهی و قدسی بود و کتاب علم او را پیامبر اسلام امضا کرد و بهشت، جایگاه او و فرشتگان، استقبال کننده اش بودند و از چنان موقعیتی برخوردار بود که در تشییع جنازه اش، پیامبر جنازه او را بر دوش گرفت و همچنان زیر جنازه اش بود تا به قبر رسید و جنازه را بر زمین نهاد و داخل قبر شد و در آن خوابید و آن گاه برخاست و جنازه اش را در قبر نهاد و سپس سر خود را به طرف او خم کرد و مدتی طولانی سخنانی با او گفت و در آخر، سه بار به او فرمود: پسرت! آن گاه بیرون آمد و خاک بر روی قبر ریخت و سپس خود را روی قبر او انداخت و حاضران شنیدند که می فرمود: «لااله الاالله اللّهم اِنّی اِستَودِعُها ایّاکَ»؛ معبودی جز خدای یکتا نیست، پروردگارا! او را به تو می سپارم.(47)

نتیجه آنکه فاطمه بنت اسد علیهاالسلام به حقیقت، مصداق «اِلیهَ یَصعدُ الکَلِمُ الطّیّبُ و العملُ الصالحُ یَرفَعُه» (فاطر: 10) بود و از زنان نمونه صدر اسلام و پیشگامان عرصه ایمان، توحید، جهاد و هجرت به شمار می رفت و شخصیت برجسته دینی در دو حوزه درک دینی و درد دینی و شایسته الگوپذیری و اسوه گیری برای همه اصحاب اسلام و بخصوص زنان و دختران مسلمان در دوران کنونی است. امید است جامعه اسلامی و علوی، بخصوص نسل جوان، با این بانوی مسلمان و نمونه بیش از پیش آشنا شود.

1 دکترای عرفان اسلامی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه «فرهنگ و اندیشه اسلامی».

2. اصول کافی، ج 1، ص 89 و 90، باب الکون و المکان.

3. شیخ مفید، الارشاد، ج 1، ص 2 / شیخ عباس قمی، تاریخ زندگی حضرت علی علیه السلام ، ص 14 / سیدهاشم رسولی محلاّتی، زندگی امیرالمؤمنین علیه السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377، ص 14 15.

4. ر. ک: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، چ سوم، قم، اسراء، 1377، ص 90 91.

5. علی محمّد علی دخیّل، فاطمه بنت اسد، ترجمه صادق آئینه وند، تهران، امیر کبیر، 1362، ص 12.

6. ابن الصباغ مالکی، الفصول المهمّه، ص 31.

7. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص 13.

8. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 5 و طبق حدیثی در اصول کافی، ج 1، ص 448 امام صادق علیه السلام حکایت ابی طالب را حکایت اصحاب کهف دانست که ایمان خود را مخفی داشتند و تظاهر به شرک کردند و خداوند دوبار به آن ها پاداش داده است.

9. مریم: 17 و 18 / تحریم: 12 / آل عمران: 37، 42، 43، 45 و ر. ک: عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص 144 173 / عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، تهران، رجاء، چ چهارم، 1375، ص 276.

10. ر. ک: محمّد دیلمی، ارشاد القلوب / سیدمحسن امین عاملی، اعیان الشیعه / شیخ صدوق، الامالی، محمدباقر مجلسی، جلاء العیون / همو، بحارالانوار / شیخ صدوق، علل الشرائع.

11. سیدجعفر شهیدی، علی از زبان علی یا زندگانی امیرالمؤمنان علیه السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378، ص 6.

12. سیدمحسن امین، پیشین، ج 3، ص 10.

13. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبییّن، ص 5.

14. ابن ابی الحدید، پیشین، ج 1، ص 6.

15. همان.

16. سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص 10.

17. ر. ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 8، ص 99 111.

18. هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 227؛ و در زمینه شرایط بیعت، رابطه بیعت زنان و شخصیت اسلامی آنان ر. ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج 24، ص 44 50 و ج 22،ص69 78.

19. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 3، ص 301 313 / محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 5، ص 307 / علاّمه امینی، الغدیر، ج 6، ص 21 به بعد / حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 483.

20. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 25، ص 70، 179، 180 / ابن اثیر، اسدالغابة، ج 5، ص 517.

21. سیدهاشم رسولی محلاتی، پیشین، ص 15.

22. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 25، ص 70، 80، 179 و 180 / ابن اثیر، پیشین، ج 5، ص 517.

23. حاکم نیشابوری، پیشین، ج 3، ص 108.

24. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص 12.

25. توفیق ابوعلم، الامام علی؛ رجل الاسلام المخلّد، ص 33 / ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی التمییز الصحابه، ج 4، ص 369 / ابوالمؤیّد الموفق خوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام ، ج 1، ص 33.

26. سبط بن جوزی، پیشین، ص 12.

27. عمادالدین بن یحیی بن ابی کبر العامری، شرح بهجة المحافل، ج 1، ص 232.

28. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 17.

29. حاکم نیشابوری، پیشین، ج 3، ص 108.

30. سبط بن جوزی، پیشین، ص 13.

31. همان، ص 12.

32. جمال الدین ابوالفرج ابن الجوزی، صفوة الصفوة، ج 2، ص 28.

33. سیدمحسن امین، پیشین، ج 42، ص 250.

34. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص 24 25.

35. محمد بن یعقوب کلینی، پیشین، ج 1، ص 422.

36. ر. ک: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 35، ص 68 183 / علاّمه امینی، پیشین، ج 7، ص 49 330 / عبداللّه شیخ علی الخنبیزی، ابوطالب مؤمن قریش.

37. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 36، ص 1.

38. مجادله: 11.

39. حجرات: 13.

40. نبأ: 95 / توبه: 20.

41. حشر: 10 / توبه: 100.

42. آل عمران: 190 195 / ر. ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج 3، ص 243 251.

43. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 103، ص 224.

44. ر. ک: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ص 290 304 / علی محمّد علی دخیّل، زنان بزرگ اسلام، ج 2، ص 9 34.

45. ق: 37 / نیز ر. ک: محمّد بن یعقوب کلینی، پیشین، با ترجمه و شرح فارسی، چ پنجم، اسوه، 1381، ج 3، ص 307، حدیث سوم.

46. حج: 46 / مولی محسن فیض کاشانی، تفسیر الصافی، مشهد، مطبعة سعید، ج 3، ص 383 و 384 / سیدمحمّدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 389، معرّب، چاپ ایران / ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج 14، ص 145 146.

47. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص 14 و 15 / سیدمهدی شمس الدین، بانوان نمونه، قم، دارالفکر، 1376، ص 35.

درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (1)
درباره نام ابو طالب
درباره نام ابو طالباکنون که سخن بدین جا رسید این چند جمله را نیز درباره نام ابو طالب بشنوید:

مسعودی در مروج الذهب -پس از نقل وصیت عبد المطلب بدانگونه که گفته شد می گوید البته در باره نام ابو طالب اختلاف شده، که برخی آنرا عبد مناف دانسته و برخی هم عقیده دارند که کنیه او همان نام او است و سپس داستانی ازامیر المؤمنین (ع) در این باره ذکر کرده و شعر زیر را هم ازعبد المطلب نقل می کند که در مورد وصیت درباره رسول خدا (ص)

در شعر دیگری (غیر از آنچه در بالا ذکر شد) گوید:

اوصیت من کنیته بطالب×بابن الذی قد غاب لیس آئب ولی مرحوم ابن شهر آشوب در مناقب این شعر را نیز اینگونه روایت کرده:

وصیت من کنیته بطالب

عبد مناف و هو ذو تجارب

بابن الحبیب اکرم الاقارب

بابن الذی قد غاب غیر آیب(15)

[236]که ابو طالب نیز -طبق آنچه از اوصاف رسول خدا (ص) ازراهبها شنیده بود -در پاسخش گفت:

لا توصنی بلازم و واجب

انی سمعت اعجب العجائب

من کل حبر عالم و کاتب

بان بحمد الله قول الراهب

این محدث بزرگوار پس از نقل این ابیات از کتاب شرف المصطفی از ابو سعید واعظ روایت کرده که چون هنگام مرگ عبد المطلب فرا رسید پسرش ابو طالب را طلبید و بدو گفت:

ای پسر تو بخوبی شدت علاقه و محبت مرا نسبت به محمددانسته ای، اکنون بنگر تا چگونه وصیت مرا درباره او عمل خواهی کرد.

ابو طالب در پاسخ گفت:

یا ابه لا توصنی بمحمد فانه ابنی و ابن اخی.

-پدر جان مرا به محمد سفارش نکن که او پسر من و برادر زاده من است؟

و بدنبال این روایت گوید:

چون عبد المطلب از دنیا رفت ابو طالب آنحضرت را بر خود و

[237]همه خاندانش در خوراک و پوشاک مقدم می داشت. (16)و ابن حجر عسقلانی در کتاب «الاصابه» در این باره گفته است:

ابو طالب بن عبد المطلب که به کنیه اش مشهور گردیده، نامش بنابر مشهورعبد مناف است و برخی هم نام او را «عمران» گفته اند، و حاکم گفته:

بیشتر گذشتگان بر این عقیده بوده اند که نام او همان کنیه او است. (17)

[239]15 -منظور از جمله «الذی قد غاب غیر آیب» در هر دو مورد ظاهرا «عبد الله» پدر رسول خدا (ص) است که به یثرب رفت و باز نگشت.16 -مناقب آل ابیطالب (ط قم) ج 1 ص 36.17 -الاصابه ج 1 ص 115.

زندگینامه حضرت ابوطالب سلام الله علیه
 
 

 

منبع :  امام صادق علیه السلام می فرماید:

مثل ابی طالب مثل اهل الکهف حین اسروا الایمان و اظهروا الشرک فآتاهم الله اجرهم مرتین;

مثل حکایت ابوطالب، مثل اصحاب کهف است که ایمان خود را مخفی کردند و اظهار شرک نمودند، پس خداوند اجر و پاداش آنان را دو چندان داد.

(بحار الانوار، ج 35 ص 72)

یکی از شخصیتهای نقش آفرین صدر اسلام، حضرت ابوطالب پدر علی(ع) است. وی در هنگامی که پدر عالیقدر اسلام از همه سو هدف تیرهای زهرآگین مشرکان مکه بود مردانه از آن حضرت حمایت کرد و بدین وسیله در گسترش اسلام و تقویت مسلمانان نقش مهمی ایفا نمود.

متاسفانه این رادمرد الهی با همه فداکاریهایش از اسلام که بر دوست و دشمن پوشیده نیست سخت مظلوم واقع شده و تمام تلاشهای او درباره پیامبر اسلام(ص) نه تنها در تاریخ به فراموشی سپرده شده بلکه حتی نسبت کفر و شرک به این مسلمان با فضیلت داده اند. لذا در این بخش بر آنیم با این شخصیت بزرگ اسلام آشنا شویم تا از این رهگذر علاوه بر آشنایی به فضایل و کمالات علی(ع) از دیدگاه وراثت، پاسخ اتهاماتی که بویژه به ابوطالب پدر علی(ع) نسبت داده شده و او را به شرک و کفر متهم نموده اند، داده شود. همچنین شبهاتی که به ایمان و اسلام این مرد الهی و وارسته وارد کرده اند با دلیل و برهان برطرف شود و با این حدیث شریف که در زیارت وارث آمده، آشنا شویم: «اشهد انک کنت نورا فی الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسک الجاهلیة بانجاسها و لم تلبسک من مدلهمات ثیابها.» و بدانیم که ابوطالب و فاطمه بنت اسد، پدر و مادر علی هر دو از ابتدا موحد و خدا پرست و بر آیین توحیدی ابراهیم حنیف بوده اند. و پس از ظهور اسلام به پیامبر(ص) ایمان آوردند و با اعتقاد به دین و آیین محمد(ص) از دینا رفتند.

نام و نسب ابوطالب
نام ابوطالب، «عمران » است و بعضی او را «عبدمناف » نامیده اند. چون فرزند بزرگش «طالب » بود، او را ابوطالب خواندند. وی 35 سال قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) در مکه معظمه در خانواده ای برجسته و خدا شناس دیده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پیامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب » جد پیامبر اسلام است که همه قبایل عرب وی را به عظمت و بزرگواری می شناختند و از او به عنوان مردی با کفایت و مبلغ آیین توحید ابراهیم یاد می کردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنیای آن روز بود که او را با لقب «سید البطحاء» آقای سرزمین مکه و حومه آن و «ساقی الحجیج » آب دهنده حاجیان خانه خدا و «ابوالساده » پدر بزرگواریها و «حافر الزمزم » ایجاد کننده چاه زمزم می خواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارک حضرت محمد(ص) بسیار کوشا بود. شیعه و اهل سنت بر این حقیقت معترف اند.

ابوطالب از چنین پدری به دنیا آمد و در خانه چنین شخصیت بزرگ و الهی پرورش یافت. ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با یکدیگر فاصله سنی داشتند. طالب پسر بزرگ اوست که از او نسلی باقی نمانده است. دومین فرزند او عقیل و سومین آنها جعفر معروف به جعفر طیار و چهارمین و آخرین فرزند پسری وی حضرت علی(ع) است. دو دخترش یکی فاخته نام داشت که او را «ام هانی » می خواندند و دختر دیگرش «ریطه » یا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.(1)

گوشه ای از زندگانی افتخارآمیز ابوطالب
ابوطالب در خانواده ای خداپرست و موحد و در سایه پدری همچون عبدالمطلب که از کمالات روحی و امتیازات معنوی برخوردار بود، پرورش یافت. و همانند پدرش در مسیر آیین حنیف ابراهیمی قدم برمی داشت و منصب سقایت و آبرسانی به زایران خانه خدا و پاسداری از جان حضرت محمد(ص) را به نیکویی بر عهده گرفت.

ابوطالب نه تنها تحت تاثیر شرک و بت پرستی مردم مکه قرار نگرفت، بلکه در مقابل شیوه های جاهلیت ایستادگی کرد و نوشیدن مشروبات را بر خود حرام ساخت و خود را از هرگونه فساد و آلودگی، برحذر داشت.(2) او نخستین کسی است که «سوگند خوردن اولیای مقتول برای اثبات قتل » را در امر قضا، سنت قرار داد و بعدها اسلام نیز آن رابا نام «قسامه » تثبیت کرد.(3)

مورخان نوشته اند: «ابوطالب سه سال قبل از هجرت، بعد از آن که پیامبر(ص) و یارانش از «شعب » خارج شدند، در ماه شوال یا ذی القعده در سن 84 سالگی از دنیا رفت.» (4) و در حالی دنیا را وداع گفت که قلبش لبریز از ایمان به خدا و عشق به محمد(ص) بود. بدنش را در مکه معظمه در مقبره حجون معروف به «قبرستان ابوطالب » دفن کردند. با مرگ او خیمه ای از حزن و اندوه بر پیامبر اسلام و مسلمانان آن روز که کمتر از پنجاه نفر بودند، سایه افکند زیرا آنان بهترین حامی، مدافع و فداکار در راه اسلام را از دست دادند. ابن کثیر و ابن اثیر نقل می کنند: «کفار قریش پس از وفات ابوطالب بر سر مبارک پیامبر(ص) خاک - و گاهی روده گوسفند - می ریختند. (5) اندوه مسلمانان چند روز بعد با درگذشت حضرت خدیجه، رکن دیگر اسلام و حامی پیامبر خدا، دو چندان شد.(6)

درگذشت ابوطالب و خدیجه کبری مصیبت بزرگی برای رسولخدا بود. پیامبر(ص) می فرماید:

«ما نالت قریش منی شیئا اکرهه حتی مات ابوطالب »

تا زمانی که ابوطالب زنده بود، قریش نمی توانست هیچ گونه ناخوشایندی برای من ایجاد کند.»(7)

ابوطالب پس از درگذشت عبدالمطلب، کفالت و سرپرستی محمد(ص) را که هشت ساله بود به عهده گرفت و تا هنگام وفاتش، 42 سال تمام پروانه وار به گرد شمع وجود او گشت. و در تمام حالات، در سفر و حضر ازاو حراست و حفاظت کامل نمود و در راه هدف مقدس پیامبر اسلام که نشر آیین یکتاپرستی و ریشه کن کردن شرک و بت پرستی بود از هیچ کوششی دریغ ننمود، حتی به مدت سه سال در کنار پیامبر(ص) و سایر بنی هاشم در «شعب ابی طالب » - که دره ای خشک و سوزان بود - به سر برد. وی همواره ایمان خود را کتمان می کرد تا بهتر از اسلام و حضرت محمد(ص) دفاع نماید. او در ضمن اشعاری این حقیقت را بازگو می کند.

لیعلم خیار الناس ان محمدا نبی کموسی و المسیح بن مریم اتانا یهدی مثل ما اتیا به فکل بامر الله یهدی و یعصم و انکم تتلونه فی کتابکم بصدق حدیث لا حدیث المرجم

شخصیت های فهمیده بدانند که محمد; مانند موسی و عیسی پیامبر است.

همانطور که آن دو پیامبر هدایت آسمانی داشتند او نیز دارد; و تمام پیامبران به فرمان خدا مردم را راهنمایی و از گناه باز می دارند.

و شماها اوصاف او را در کتابهای آسمانی به درستی می خوانید; و این گفتار صحیحی است و رجم به غیب نیست. (8)

ابوطالب و راهب مسیحی
ابوطالب علاقه شدیدی به حضرت محمد(ص) داشت. در خانه خود او را بر فرزندان و سایر اهل خانه ترجیح می داد. اتفاقی پیش آمد که بر علاقه اش نسبت به او افزود و سعی خود را در حفاظت و مراقبت از جان او دو چندان کرد. آن اتفاق، سفر تجارتی ابوطالب به شام بود. هنگام حرکت، محمد(ص) که هنوز دوازده بهار از عمر او نگذشته بود زمام شتر عمو را گرفت و در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود گفت: «عمو جان، مرا به که می سپاری؟»

ابوطالب از این جمله اندوهگین شد و تصمیم گرفت برادرزاده اش را همراه خود ببرد. او را بر روی شتری که خود سوار بود جای داد و با خود به شام برد، در طول مسیر به محلی به نام «بصری » رسیدند. دیری در آن جا بود و راهبی نصرانی در آن سکونت داشت. رهبانان دیگر برای دیدار ازراهب بزرگ به آنجا می آمدند. هر سال قافله ای از قریش از آن محل می گذشت و راهب به آنها اعتنایی نمی کرد. در آن سال بر خلاف گذشته، راهب از اهل قافله دعوت به عمل آورد و آنها را اطعام داد.

راهب متوجه ابری شد که بر فراز قافله قریش سایه افکنده است. دانست کسی در میان این جمع مورد عنایت خدای بزرگ است. اهل قافله پس از آن که به دعوت راهب وارد صومعه شدند، راهب دید ابر از حرکت باز ایستاده است. سؤال کرد: «آیا کسی از قافله بیرون مانده است؟» گفتند: «کودکی نزد شتران و بارها مانده است.»

راهب گفت: «بگویید او هم داخل شود.» محمد(ص) وارد شد. راهب قامت او را به دقت نظاره کرد. یکی از اهل کاروان خطاب به راهب گفت: «در گذشته از ما پذیرایی نمی کردی، آیا پی آمدی روی داده است که ما را به حضور پذیرفته ای؟»راهب در پاسخ گفت: «آری چنین است. شما اینک میهمان من هستید» پس از آن که اهل کاروان غذا خوردند و متفرق شدند، راهب با ابوطالب و حضرت محمد (ص) در کنجی در خلوت به گفتگو نشستند. راهب خطاب به محمد(ص) گفت: «ای پسر، تو را به لات و عزی - دو بت بزرگ در مکه - قسم می دهم که هر چه را می پرسم پاسخ گویی.»

حضرت محمد فرمود: «لا تسالنی باللات و العزی فوالله ما ابغضت شیئا قط بغضهما; با سوگند به بت لات و عزی از من چیزی سؤال نکن. به خدا قسم به هیچ چیزی مانند آنها بغض و عداوت ندارم.» راهب گفت: «پس تو را به خدا قسم می دهم سؤالات من را پاسخ گویی.» حضرت محمد(ص) گفت: «از هر چه می خواهی سوال کن.»

سپس راهب مطالبی درباره حالات حضرت، از خواب و بیداری و سایر کارهایش پرسید. حضرت همه را همانگونه که راهب فکر می کرد و در انجیل و سایر کتابها درباره پیغمبر خاتم خوانده بود، پاسخ داد. سپس تقاضا کرد که بین دو شانه او را ببیند. راهب مهر نبوت را میان دو شانه حضرت مشاهده کرد. بعد سؤالاتی از ابوطالب کرد. از او پرسید: «این پسر با تو چه نسبتی دارد؟ گفت: «فرزند من است » راهب گفت: «او فرزند تو نیست » ابوطالب گفت: «او فرزند برادر من است » راهب پرسید:«پدرش کجاست؟» ابوطالب گفت: «پدرش در هنگامی که مادرش او را آبستن بود از دنیا رفت.» راهب کلام ابوطالب را تصدیق کرد و گفت: «او را به مکه بازگردان و در حفظ او از دست یهود کوشا باش.

«فوالله لئن راوه و عرفوا منه ما عرفت لیبغنه شرا فانه کائن لابن اخیک هذا شان عظیم فاسرع به الی بلده;

به خدا سوگند، اگر یهود به او دست یابند و آنچه من درباره او دانستم بدانند، با وی دشمنی خواهند کرد و او را می کشند. این کودک آینده بسیار روشن و درخشانی دارد، سریع او را به شهرش برگردان.»(9)

ابوطالب این داستان را به شعر درآورده است. دو بیت آن را می آوریم.

ان ابن امنة النبی محمدا عندی یفوق منازل الاولاد لما تعلق بالزمام رحمته و العیس قد قلصن بالازواد

محمد پسر آمنه که پیامبر است، مرتبه اش نزد من از فرزندانم بیشتراست.

هنگام سفر عنان مرا گرفت; در آن حال که مانند گیاهان پیچنده بر من پیچیده بود، بر او شفقت ورزیدم.(10)

اسلام ابوطالب و تهمتهای ناروا
علمای امامیه و نیز علمای زیدیه و برخی از علمای (11) اهل سنت به استناد روایات اسلامی و حکایات تاریخی که در صفحات بعد خواهد آمد، بر این عقیده اند که ابوطالب پس از بعثت پیامبر(ص) و اعلان علنی اسلام در سال سوم بعثت پس از نزول آیه «و انذر عشیرتک الاقربین » (12) به آیین حیاتبخش اسلام ایمان آورد و تا روزی که زنده بود مسلمان بود و با دلی مالامال از ایمان و اخلاص به آیین توحید از این دنیا رفت اما برای آن که از آیین یکتاپرستی بهتر دفاع کند و مسؤولیت خود را در حفظ جان پیامبر(ص) در پیشبرد اهدف اسلام بیشتر ادا نماید، تقیه کرد و ایمان و اعتقاد خود را نسبت به اسلام و پیامبر(ص) کتمان نمود.

اما مع الاسف بعضی از علمای اهل سنت به دور از حق و انصاف در اسلام ابوطالب تردید کرده و در مقام اظهار نظر توقف نموده و گفته اند که نسبت به اسلام ابوطالب امر به ما مشتبه است و در مسلمان بودن او تردید داریم.(13) برخی دیگر از علمای اهل سنت که نسبت به امیرالمؤمنین علی(ع) کینه قلبی داشته و برای جلوگیری از نشر فضایل آن حضرت از هیچ کوششی دریغ نمی کرده اند، برای پایین آوردن مقام و منزلت آن حضرت، نه تنها اسلام پدرش را انکار نموده، بلکه با گستاخی تمام گفته اند: «بعضی آیات کفر و عذاب در قرآن کریم در شان ابوطالب نازل شده است. درباره کسی که ابن ابی الحدید می گوید: «ان الاسلام لولا ابوطالب لم یکن شیئا مذکورا; اگر ابوطالب نمی بود از اسلام هم خبری نبود.»(14)

گروهی از نویسندگان اهل سنت با نقل گفته های این مغرضان در کتابهای خود، بدون اینکه تحقیق و بررسی در این باره کرده باشند. افکار مردم عوام را نسبت به این بزرگ مرد الهی و فدایی اسلام و قرآن، مخدوش کرده اند و کار را به جایی رسانده اند که اگر شیعه ای در مکه معظمه کنار پل حجون بخواهد بر سر مزار ابوطالب فاتحه ای بخواند و طلب مغفرت نماید، با تمسخر و عتاب مواجه خواهد شد.

مغرضان و متعصبان چون نتوانسته اند حمایتهای شجاعانه و فداکاریهای مخلصانه آن مرد بزرگ را از اسلام و پیامبر(ص) انکار نمایند از این طریق خواسته اند آن از خود گذشتگی ها را توجیه نمایند و گفته اند که ابوطالب حمایتهایش از روی ایمان و اعتقاد به پیامبر(ص) نبوده بلکه به دلیل نسبت فامیلی و روی علاقه شدیدی که به برادرزاده اش محمد داشته است، در برابر مخالفان و مشرکان می ایستاد و از او دفاع می کرد تا جان پسر برادرش سالم بماند. اما به آیین و مکتب محمد(ص) کاری نداشت.

با اندکی تامل و دقت در حمایتها و جانفشانی های مخلصانه ابوطالب به بی اساس بودن این توجیهات و بی انصافی و غرض ورزی دشمنان اهل بیت پی می بریم; زیرا مگر ممکن است شخصیتی مثل ابوطالب که از مقام و منزلت والایی در بین قریش و مردم مکه برخوردار بوده بر خلاف اعتقاد درونی خود و فقط بر اثر نسبت خانوادگی حاضر شود تمام هستی خود را فدای محمد(ص) نماید؟ آیا ممکن است برای شخصیتی مثل ابوطالب به دلیل دوست داشتن برادرزاده اش فرزند خود علی(ع) را در خدمت او گزارد و سفارش کند تا پای جان از آیین او حمایت نماید؟ و خود نیز حاضر شود مدت سه سال در شعب ابوطالب گرسنگی و تشنگی و فشارهای روحی و جسمی را تحمل کند و در کنار محمد(ص) و یارانش به دلیل تعصب قومی و فامیلی بماند؟

بدون تردید حمایتهای همه جانبه ابوطالب از پیامبر اسلام انگیزه الهی و معنوی داشته است; نه انگیزه ای مادی و تعصب قومی. به طور قطع او تشخیص داده بوده که «پیامبر(ص) مظهر کاملی از انسانیت و فضیلت است و آیین او بهترین برنامه سعادت بشریت است، و دفاع از چنین مکتبی، فضیلت و شرف است.» از این رو او با عقیده به آیین و مکتب اسلام در مقام دفاع از برادرزاده اش برخاست و مدت ده سال باقیمانده عمرش که پس از بعثت آن حضرت در قید حیات بود، لحظه ای از فداکاری و از خودگذشتگی ننشست و با قلبی مملو از ایمان و اعتقاد به خدا و قیامت و پیامبر(ص) جهان را وداع گفت و در جوار رحمت حق و رضوان او قرار گرفت سلام و درود خدا و پیامبران و فرشتگان بهشت بر او باد.

در فداکاری و ایمان ابوطالب همین بس که ابن ابی الحدید درباره اش چنین اشعاری به ثبت رسانده است:

و لولا ابوطالب و ابنه لما مثل الدین شخصا فقاما فذاک بمکة آوی و حامی و هذا بیثرب جس الحماما تکفل عبد مناف بامر و اودی فکان علی تماما(15)

اگر ابوطالب و فرزندش علی نبود، ستون دین برپا نمی شد.

ابوطالب در مکه از دین خدا حمایت کرد و به آن پناه داد; و علی در مدینه کبوتر دین را به پرواز درآورد.

ابوطالب کاری را در دست گرفت و چون درگذشت علی آن را به اتمام رسانید.

پی نوشتها:

(1)الفصول المهمة، ص 30.

(2)سیره حلبی،ج 1، ص 184.

(3)ابوطالب مؤمن قریش، ص 116.

(4)کامل ابن اثیر، ج 1، ص 507.

(5)بدایه و نهایه ابن کثیر، ج 3، ص 120; کامل ابن اثیر، ج 2، ص 507(6)«وفات خدیجه سه روز یا 35 روز و یا 55 روز بعد از وفات ابوطالب واقع شده است.» (کامل ابن اثیر ج 1، ص 507.)

(7)همان مدرک.

(8)تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 34.

(9)سیره ابن هشام، ج 1، ص 191، سیره حلبی، ج 1، ص 191; طبقات الکبری لابن سعد، ج 1، ص 129; تاریخ طبری، ج 2، ص 32; الغدیر، ج 7، ص 342.

(10)الغدیر، ج 7، ص 343 به نقل از تاریخ ابن عساکر، ج 1، ص 269 و دیوان ابوطالب، ص 33.

(11)زینی دحلان، مفتی مکه متوفای 1304، از کسانی است که در میان علمای اهل سنت به مسلمان بودن ابوطالب اعتراف نموده است.

(12)شعراء (26) آیه 214.

(13)ابن ابی الحدید معتزلی، از جمله کسانی است که در اسلام آوردن ابوطالب توقف کرده است. او پس از نقل روایات و حکایات و تحلیل گفتار علما، ده ها صفحه از شرح خود بر نهج البلاغه (ج 14، ص 52 - 84) را در تایید مسلمان بودن ابوطالب و جرح و تعدیل آن مطلب نوشته است; ولی قبل از پایان بحث چنین می نویسد: «فاما انا فان الحال ملتبسة عندی الاخبار متعارضة و الله العالم بحقیقة حاله کیف کانت; من نسبت به اسلام ابوطالب تردید دارم و حال او به دلیل اخبار متعارضه مشتبه است و خداوند بهتر از حال او خبر دارد که آیا مسلمان بوده است یا خیر.» سپس در چند سطر بعد می نویسد: خلاصه کلام آن که روایاتی که دلالت بر اسلام ابوطالب دارد بسیار زیاد است و چون روایاتی هم داریم که او به آیین قوم خود از دنیا رفته است، به مقتضای قانون اصولی جرح و تعدیل باید توقف کرد. و می گوید: «فانا فی امره من المتوقفین; من نیز در مسلمان بودن ابوطالب از موقفین هستم.» (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 14 ص 82.) هر انسان با انصافی اگر توجه به اوضاع صدر اسلام و زمان زندگانی ابوطالب داشته باشد و با توجه به اصل تقیه و کتمان ایمان ابوطالب برای حفظ و حراست ازجان پیامبر(ص) نباید در ایمان و اسلام ابوطالب تردید به خود راه دهد و روایاتی که در مسلمان نبودن ابوطالب آمده اگر جعلی نباشد، از روی تقیه بوده است. به نظر مؤلف عقیده ابن ابی الحدید نسبت به ابوطالب این بوده که او ابوطالب را مسلمان می دانسته و معتقد بوده که وی با اسلام از دنیا رفته است لکن او نیز تقیه کرده و از تهمتهای علمای متعصب زمان خود ترسیده و جرات نکرده با صراحت عقیده خود را درباره مسلمان بودن ابوطالب بیان دارد. و الله اعلم بحقیقة حاله.

(14)شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 142.

(15)شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 14، ص 84.

مظهر ولایت ص 45

سیداصغر ناظم زاده قمی

https://hawzah.net/fa/Article/View/45091

سیمای درخشان حضرت ابو طالب علیه السلام

مجله مبلغان تیر و مرداد 1387، شماره 105

 
 

 

روز 26 رجب المرجّب، سالروز ارتحال حضرت ابو طالب، آخرین حجّت در دوران فترت است.

ضمن عرض تسلیت این روز، این مصیبت بزرگ را به پیشگاه آخرین حجّت الهی، حضرت مهدی موعود علیه السلام تسلیت می گوییم و در این فرصت به بررسی فرازهایی از فضایل، مناقب و عظمت آن شخصیت والای جهان اسلام می پردازیم.

نام ابو طالب علیه السلام
حضرت ابو طالب با کنیه، معروف و نام نامی اش «عبد مناف» بود. نقل دیگر، «عمران» است که صاحب عمده، آن را تضعیف کرده است.

آخرین حجت در عهد فترت
 
علاّمه مجلسی می فرماید: «شیعیان در باره حضرت ابو طالب اجماع کرده اند که وی در آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به وی ایمان آورد، هرگز بتی را نپرستید؛ بلکه از اوصیای حضرت ابراهیم علیه السلام بود.

شیخ صدوق می فرماید: روایت شده که عبد المطلب حجّت بود و ابو طالب وصیِّ او بود.

علامه امینی می نویسد که از امیر مؤمنان علیه السلام پرسیدند: «آخرین وصی پیش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چه کسی بود؟» فرمود: «پدرم.»

اصبغ بن نباته گوید که از امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم: «پدرم (ابو طالب) و نیاکانم: عبد المطلب، هاشم و عبد مناف، هرگز بت نپرستیدند.» گفته شد: «پس چه چیزی را می پرستیدند؟» فرمود: «کَانُوا یُصَلُّونَ اِلَی الْبَیْتِ، عَلَی دِینِ اِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، مُتَمَسِّکِینَ بِهِ؛ به سوی کعبه نماز می خواندند، بر دین حضرت ابراهیم علیه السلام و متمسّک به آن بودند.»

از امام کاظم علیه السلام پرسیدند: «آیا حضرت ابو طالب بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز حجّت بود؟» فرمود: «لاَ، وَلَکِنَّهُ کَانَ مُسْتَوْدَعا لِلْوَصَایَا، فَدَفَعَهَا اِلَیْهِ؛ نه، بلکه امانتدارِ وصایا بود، پس آنها را به آن حضرت تسلیم کرد.»

علامه مجلسی در شرح این حدیث شریف می فرماید: «منظور از «وصایا» کتابهای پیامبران، عصای حضرت موسی علیه السلام ، انگشتریِ حضرت سلیمان علیه السلام و امثال آنهاست.»

حضرت ابو طالب فصل مفصّلی در مدح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخن گفته، در پایان می افزاید: «وَلَقَدْ کَانَ اَبِی یَقْرَأُ الْکُتُبَ جَمِیعا، وَلَقَدْ قَالَ: اِنَّ مِنْ صُلْبِی لَنَبِیّا وَلَوَدَدْتُ اَنِّی اَدْرَکْتُ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَآمَنْتُ بِهِ، فَمَنْ اَدْرَکَهُ مِنْ وُلْدِی فَلْیُؤْمِنْ بِهِ؛ پدرم (عبد المطلب) همه کتابها[ی آسمانی[ را می خواند و می گفت که پیامبری از صلب من خواهد بود. چقدر مشتاقم که زمان او را درک کنم، پس به او ایمان آورم، هر کس از فرزندانم او را درک کند، حتما به او ایمان بیاورد.»

هنوز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله 20 ساله بود که ابو طالب علیه السلام فرمود: «وَلَقَدْ أَنْبَأَنِی أبِی: عَبْدُ الْمُطَلِّبُ بِاَنَّهُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ، وَاَمَرَنِی اَنْ اَسْتُرَ ذَلِکَ لِئَلاَّ یَغْرِیَ بِهِ الاَْعْدَاءُ؛ پدرم عبد المطلب به من خبر داده بود که او همان پیامبری است که مبعوث خواهد شد، و به من امر فرمود که آن را پوشیده بدارم تا به این سبب، دشمنان، علیه او شورش نکنند.»

حضرت ابو طالب در فرازی از خطبه عقد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با خدیجه کبرا علیهاالسلام فرمود: «وَهُوَ وَاللَّهِ بَعْدَ هَذَا لَهُ نَبَأٌ عَظِیمٌ وَخَطَرٌ جَلِیلٌ؛ به خدا سوگند بعد از این برای او [برادرزاده من]، خبر بزرگ و جایگاه بسیار رفیعی هست.»

گذشته از بیان صریح امیر مؤمنان علیه السلام ، پیشگوییهای صریحی که از حضرت ابو طالب و حضرت عبد المطلب نقل کردیم، دلیل روشنی بر این است که آنها مقام وصایت را داشتند و از منطق وحی بهره برده بودند که این گونه با قاطعیت از رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خبر می دادند.

جالب تر اینکه این پیشگوییها فقط به رسالت خلاصه نمی شد؛ بلکه در باره ولایت و وصایت امیر مؤمنان علیه السلام نیز نویدهای بسیار شفّافی از حضرت ابو طالب علیه السلام رسیده است:

روز میلاد مسعود حضرت ختمی مرتبت، حضرت فاطمه بنت اسد به خدمت حضرت ابو طالب رسیده تا ولادت فرخنده آن حضرت را بشارت دهد، حضرت ابو طالب خطاب به دخت اسد فرمود: «اِصْبِرِی سَبْتا اُبَشِّرُکِ بِمِثْلِهِ اِلاَّ النُّبُوَّةَ؛ سی سال صبر کن تا بشارت نظیر او را به تو بدهم، به جز نبوّت.»

امام صادق علیه السلام پس از بیان این سخن اضافه می کند که «سبت» به معنای 30 سال است و میان میلاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با میلاد امیر مؤمنان علیه السلام 30 سال فاصله بود.

بسیار جالب است که در یک جلمه کوتاه، از نبوت پیامبر، تاریخ تولد حضرت علی و همتایی علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به جز در نبوت خبر داده است.

حضرت ابو طالب علیه السلام در شب میلاد مسعود مولود کعبه در کوچه و بازار مکه قدم می زد و می فرمود: «اَیُّهَا النَّاسُ! وُلِدَ اللَّیْلَةَ فِی الْکَعْبَةِ حُجَّةُ اللّهِ تَعَالَی وَوَلِیُّ اللّهِ…؛ هان، ای مردم، امشب در کعبه، حجّت خدا و ولیّ خدا دیده به جهان گشود…» مردم جمع شدند و پرسیدند: چه شده؟! فرمود: امشب ولیّی از اولیای الهی متولد شده که همه خیرها به دست او به پایان می رسد و همه شرها به دست او از بین می رود.»

حضرت رضا علیه السلام می فرماید: بر نگین انگشتری حضرت ابو طالب علیه السلام چنین حک شده بود: «رَضِیتُ بِاللَّهِ رَبّا، وَبِاِبْنِ اَخِی مُحَمَّدٍ نَبِیّا، وَبِابْنِی عَلِیٍّ لَهُ وَصِیّا؛ من خدای را به خداوندی، برادرزاده ام محمد را به پیامبری، و پسرم علی را به جانشینی او پسندیدم.»

سیمای ابو طالب در کلام قدسی
امین وحی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفت که ای محمد! پروردگارت سلامت می رساند و می فرماید: «اِنِّی قَدْ حَرَّمْتُ النَّارَ عَلَی صُلْبٍ اَنْزَلَکَ، وَبَطْنٍ حَمَلَکَ، وَحِجْرٍ کَفَلَکَ؛ من آتش را حرام کردم بر: صلبی که تو را فرود آورد و بطنی که تو را حمل کرد و آغوشی که تو را کفالت کرد.»

فرمود: ای جبرئیل برای من آن را توضیح بده، پس عرض کرد: «منظور از صُلبی که تو را فرود آورد، صُلب پدرت، عبد اللّه بن عبدالمطلب است.

منظور از بطنی که تو را حمل کرد، آمنه بنت وهب است.

منظور از آغوشی که تو را کفالت کرد، آغوش ابو طالب است.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به جابر بن عبد اللّه انصاری فرمود که در شب معراج به عرش رسیدم و چهار نور مشاهده کردم؛ پرسیدم: «خداوندا! اینها چه نورهایی هستند؟» خطاب شد: «این عبد المطلب؛ این عمویت ابو طالب؛ این پدرت عبد اللّه و این برادرت طالب است.»

عرض کردم: «خدایا با چه عملی به این مقام رسیده اند؟» خطاب شد: «بِکِتْمَانِهِمُ الاِْیمَانَ، وَاِظْهَارِهِمُ الْکُفْرَ، وَصَبْرِهِمْ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی مَاتُوا عَلَیْهِ سَلاَمُ اللّه عَلَیْهِم اَجْمَعِینَ؛ با کتمان ایمان، اظهار کفر و شکیبایی بر آن تا هنگامی که بر آن شیوه درگذشتند. درود خدا بر همه شان باد.»

پیک وحی بر قلب شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرضه داشت: «یا محمد! پروردگارت سلام می رساند و می فرماید که اصحاب کهف، ایمان خود را کتمان و اظهار شرک کردند. خداوند به آنها دو بار پاداش عطا کرد.

ابو طالب نیز ایمانش را مکتوم داشت و اظهار شرک کرد. پس خداوند او را دو بار پاداش داد.»

خداوند منان به خاتم پیامبران چنین وحی فرمود: «من تو را با دو گروه از شیعیان یاری می کنم، یکی تو را مخفیانه و دیگری آشکارا یاری می کند:

1. آن که تو را به طور مخفی یاری می کند، سرور و سالار و برترین آنها، عمویت ابو طالب است؛

2. آن که تو را آشکار یاری می کند، سرور و سالارشان، پسرش علی بن ابی طالب است.»

وقتی حضرت ابو طالب رحلت کرد، جبرئیل نازل شد و عرضه داشت: «یَا مُحَمَّدُ! اُخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَیْسَ لَکَ فِیهَا نَاصِرٌ؛ ای محمد! از مکّه خارج شو، که دیگر در این شهر یاوری نداری.»

شیخ مفید رحمه الله در همین باره می نویسد به طور مستفیض روایت شده است که هنگام ارتحال ابو طالب علیه السلام جبرئیل امین بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد و عرضه داشت: «یَا مُحَمَّدُ! اِنَّ رَبَّکَ یُقْرِءُکَ السَّلاَمَ وَیَقُولُ لَکَ: اُخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَقَدْ مَاتَ نَاصِرُکَ؛ ای محمد! پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید: از مکه بیرون رو که یاورت از دنیا رفت.»

ابو طالب از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سیمای حضرت ابو طالب را این گونه ترسیم فرمود: «یُحْشَرُ اَبُوطَالِبٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی زِیِّ الْمُلُوکِ وَسِیمَاءِ الاَْنْبِیَاءِ؛ روز قیامت ابو طالب در زیّ پادشاهان و به سیمای پیامبران محشور می شود.»

در باره شفاعتش در روز رستاخیز فرمود: خداوند در باره چهار نفر به من وعده شفاعت داد: «1. پدرم؛ 2. مادرم؛ 3. عمویم؛ 4. و برادری که در عهد جاهلی داشتم.»

و در بیان دیگری فرمود: اگر در مقام محمود قرار بگیرم، برای پدرم، مادرم، عمویم و برادری که در زمان جاهلیت داشتم شفاعت می کنم.»

در حدیث دیگری فرمود: «جبرئیل بر من نازل شد و گفت: ای محمد! خداوند شفاعت تو را در باره شش تن پذیرفت:

1. بطنی که تو را حمل کرد: آمنة بنت وهب.

2. صُلبی که تو را فرود آورد: عبد اللّه بن عبد المطلب.

3. آغوشی که تو را کفالت کرد: ابو طالب.

4. خانه ای که تو را پناه داد: عبد المطلب.

5. برادری که در عهد جاهلی داشتی.

پرسیدند: «چه ویژگی داشت؟» فرمود: «آدم سخاوتمندی بود که طعام می داد و عطایا نثار می کرد.»

6. سینه ای که تو را شیر داد: حلیمه دخت ابی ذؤیب.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هنگام ارتحال حضرت ابو طالب، به شدت اندوهگین شد و به امیرمؤمنان علیه السلام دستور تجهیز داد؛ چون پیکر مقدسش بر فراز تابوت قرار گرفت، خطاب به وی که بر دوش تشییع کنندگان بود، فرمود: «عموجان! پیوند خویشاوندی با تو گره خورد، خداوند به تو جزای خیر دهد، در کودکی تربیت و کفالت کردی و هنگام بزرگسالی یاری و حمایت کردی؛ آن گاه دنبال جنازه حرکت کرد و چون به محل دفن رسیدند، فرمود: «اَمَا وَاللَّهِ لاََسْتَغْفِرَنَّ لَکَ، وَلاََشْفَعَنَّ فِیکَ شَفَاعَةً یَعْجَبُ لَهَا الثَّقَلاَنِ؛ به خدا سوگند برای تو طلب مغفرت می کنم و در حقّ تو آن گونه شفاعت می کنم که جن و انس از آن دچار شگفتی شوند.»

آن جناب در باره تجهیز ابو طالب علیه السلام به امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «اِذْهَبْ فَغَسِّلْهُ وَکَفِّنْهُ وَوَارِهِ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ وَرَحِمَهُ؛ برو غسلش بده، کفنش کن و دفنش کن، خداوند او را بیامرزد و رحمت کند.»

عباس بن عبد المطلب پرسید: «ای رسول خدا! برای ابو طالب چه امید داری؟» فرمود: «کُلَّ الْخَیْرِ اَرْجُو مِنْ رَبِّی؛ برای او امید هر خیری را از پروردگارم دارم.»

آن گاه آن حضرت، وفات او را این گونه ارزیابی کردند: «مَا زَالَتْ قُرَیْشٌ کَاعَّةً عَنِّی حَتَّی تُوُفِّیَ اَبُو طَالِبٍ؛ همیشه قریش از من واهمه داشت، تا وقتی ابوطالب از دنیا رفت.»

آن گاه درباره جای خالی او می فرمایند: «مَا اَسْرَعَ مَا وَجَدْتُ فَقْدَکَ یَا عَمِّ؛ عموجان! چه زود جای خالی تو را احساس کردم.»

و در همین رابطه فرمودند: «مَا نَالَتْ قُرَیْشٌ شَیْئا اَکْرَهُهُ حَتَّی مَاتَ اَبُوطَالِبٍ، ثُمَّ شَرَعُوا؛ چیزی که دوست نداشتم، [تا ابو طالب زنده بود،] قریش نتوانست در حقّ من انجام دهد، پس از وفات او بود که شروع کردند.»

سه روز بعد از وفات حضرت ابو طالب، حضرت خدیجه نیز دار فانی را وداع گفت و بدین سان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دو پشتوانه مهمّ خود را از دست داد و آن قدر متأثّر شد که آن سال را «عام الحزن» نامید.

محبت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حدّی بود که به عقیل فرمود: «اِنِّی لاَُحِبُّکَ یَا عَقِیلُ حُبَّیْنِ، حُبّا لَکَ وُحُبّا لِحُبِّ اَبِی طَالِبٍ لَکَ؛ ای عقیل! من تو را به دو جهت دوست دارم: یکی برای خودت، دیگری برای اینکه ابو طالب تو را دوست می داشت.»

از فرازهای نقل شده به خوبی روشن می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همواره به یاد حمایتهای بی دریغ حضرت ابو طالب بود، هرگز خوبیهای او را به فراموشی نسپرد، و از اینرو، وقتی در مدینه خشکسالی شد و پیامبر، دعای طلب باران خواند و باران سیل آسا از آسمان فرو ریخت، تبسمی کرد و فرمود: «لِلَّهِ دَرُّ اَبِی طَالِبٍ، لَوْ کَانَ حَیّا لَقَرَّتْ عَیْنُهُ، مَنْ یُنْشِدُنَا قَوْلَهُ؛ خیر کثیر ابو طالب از آن خداست، اگر زنده بود دیدگانش روشن می شد. کیست که اشعار او را برای ما بخواند؟»

امیرمؤمنان علیه السلام برخاست و اشعار معروف «وَاَبْیَضُ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ؛ و انسان روسفیدی که به وسیله او از ابر، طلب باران می شود» را انشاد کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز منبر این اشعار را استماع کرد و برای حضرت ابو طالب، مغفرت طلب کرد. پس مردی از «کنانه» برخاست و قصیده ای در مدح ابو طالب انشاد کرد و مورد تأیید پیامبر قرار گرفت.

ابو طالب از دیدگاه علی علیهماالسلام
مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام بیاناتی کافی و شافی در حقّ پدر بزرگوارشان فرموده اند که به چند فراز از آنها اشاره می کنیم: «اِنَّ نُورَ اَبِی طَالِبٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیُطْفِی ءُ اَنْوَارَ الْخَلاَیِقِ، اِلاَّ خَمْسَةَ اَنْوَارٍ؛ روز قیامت نور ابو طالب، به جز انوار پنج تن، بر انوار همه مخلوقات چیره می شود.»

و در پایان همین حدیث فرمود: «اَلاَ اِنَّ نُورَهُ مِنْ نُورِنَا، خَلَقَهُ اللّهُ مِنْ قَبْلِ خَلْقِ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ؛ آگاه باشید که نور ابو طالب از نور ماست، خداوند دو هزار سال پیش از خلقت حضرت آدم، آن را آفریده است.»

آن حضرت در این باره به اصبغ بن نباته فرمود: «پدرم (ابو طالب) و نیاکانم: عبد المطلب، هاشم و عبد مناف، هرگز بت نپرستیدند؛ به سوی کعبه نماز می گذاردند، بر دین ابراهیم و متمسّک به آیین او بودند.»

و در حدیث دیگری فرمود: «به خدا سوگند! ابو طالب (عبد مناف بن عبد المطلب) مؤمن و مسلمان بود و از ترس اینکه قریش، بنی هاشم را نابود کنند، ایمانش را مخفی می داشت.»

و در حدیث دیگری فرمود: «قَالَ لِی اَبِی: یَا بُنَیَّ اِلْزَمْ اِبْنَ عَمِّکَ، فَاِنَّکَ تَسْلَمُ بِهِ مِنْ کُلِّ بَأْسٍ عَاجِلٍ وَآجِلٍ؛ پدرم به من گفت: پسرم! از پسرعمویت جدا مشو، که به این وسیله (ملازمت پیامبر) از هر مشکلی در دنیا و آخرت محفوظ می مانی.»

و در باره ابراز ایمانش فرمود: «مَا مَاتَ اَبُوطَالِبٍ حَتَّی اَعْطَی رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ الرِّضَا؛ ابو طالب از دنیا نرفت، جز اینکه پیامبر خدا را از خودش خشنود کرد.»

معاویه در نامه ای به خدمت مولای متقیان نوشت که ما همگی از تبار عبد مناف هستیم، یکی بر دیگری برتری ندارد.

مولای متقیان در پاسخ، نامه پرنکته ای به وی نوشت که به چند فرازش اشاره می کنیم:

1. امیّه، همانند هاشم نبود.

2. حرب، چون عبد المطلب نبود.

3. ابوسفیان، چون ابو طالب نبود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همواره به یاد حمایتهای بی دریغ حضرت ابو طالب بود، هرگز خوبیهای او را به فراموشی نسپرد

4. مهاجر، چون طلیق نیست.

5. صاحب نسب روشن همانند دخیل در نسب نیست.

6. اهل حق، چون اهل باطل نیست.

7. شخص باایمان، همانند فرد دغل باز نیست.

8. پس از همه اینها، برتری نبوّت نیز از آنِ ماست که عزیزان را با آن خوار و زبون، و زبونها را با آن به عزّت رساندیم.

مولای متقیان، امیرمؤمنان علیه السلام در سوگ پدر بزرگوارش، چکامه هایی سروده، از آن جمله است، چکامه ای به مطلع ذیل: «اَرِقْتُ لِنُوحٍ آخِرَ اللَّیْلِ غَرَّدَا.»

و چکامه ای با این مطلع: «اَبَا طَالِبٍ عِصْمَةُ الاَْرَامِلِ.»

و چکامه دیگری در سوگ ابو طالب و خدیجه با مطلع ذیل سروده است: «اَعَیْنَیَّ جُودَا بَارَکَ اللّهُ فِیکُمَا.»

امیرمؤمنان علیه السلام خوشوقت می شد از اینکه اشعار ابو طالب تدوین و انشاد شود. آن حضرت در این باره می فرمود: «تَعَلَّمُوهُ وَعَلِّمُوهُ اَوْلاَدَکُمْ، فَاِنَّهُ کَانَ عَلَی دِینِ اللّهِ وَفِیهِ عِلْمٌ کَثِیرٌ؛ آن را یاد بگیرید و به فرزندان خود بیاموزید که او بر آیین خدا بود و در اشعار وی، دانش فراوان است.»

مولای متقیان می فرماید: «چون پدرم به حال احتضار افتاد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضور پیدا کرد و در باره او بشارتی به من داد که از همه دنیا و آنچه در دنیاست برای من محبوب تر است.»

از دیدگاه امام سجاد علیه السلام
از امام زین العابدین علیه السلام در باره ایمان ابو طالب پرسیدند، فرمود: «بسیار جای شگفت است [که از ایمان او سؤال شود]؛ زیرا خداوند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نهی فرموده بود که اجازه دهد، زن مسلمانی در حباله نکاح شخص کافر بماند. حضرت فاطمه بنت اسد از سبقت جویان در اسلام بود و تا پایان زندگی ابو طالب در حباله نکاح او بود.»

از دیدگاه امام باقر علیه السلام
از محضر امام باقر علیه السلام در باره حدیث مجعول «ضحضاح» پرسیدند، فرمود:«لَوْ وُضِعَ اِیمَانُ اَبُوطَالِبٍ علیه السلام فِی کَفَّةٍ وَایِمَانُ هَذَا الْخَلْقِ فِی الْکَفَّةِ الاُْخْرَی، لَرَجَحَ اِیمَانُهُ؛ اگر ایمان ابو طالب علیه السلام را در یک کفّه ترازو بگذارند و ایمان این مردم را در کفّه دیگر، ایمان ابو طالب بر ایمان همه آنها برتری می یابد.»

و در حدیثی دیگر فرمود: «مَاتَ اَبُوطَالِبِ بْنِ عَبْدُ الْمُطَلِّبُ مُسْلِما مُؤْمِنا وَشِعْرُهِ فِی دِیوَانِهِ یَدُلُّ عَلَی اِیمَانِهِ؛ ابو طالب در حال اسلام و ایمان از دنیا رفت و اشعار او در دیوانش بر ایمان او دلالت می کند.»

آن گاه بیش از 10 دلیل برای ایمان او اقامه می کند.
از این تعبیر امام باقر علیه السلام استفاده می شود که دیوان آن حضرت در عصر امام باقر علیه السلام تدوین شده بود.

از دیدگاه امام صادق علیه السلام
کشّاف الحقایق، امام جعفر صادق علیه السلام بیانات شافیه ای در باره ایمان حضرت ابو طالب علیه السلام فرموده اند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم: «مَثَلُ اَبِی طَالِبٍ مَثَلُ اَصْحَابِ الْکَهْفِ، اَسَرُّوا الاِْیمَانَ وَاَظْهَرُوا الشِّرْکَ، فَآجَرَهُمُ اللّهُ مَرَّتَیْنِ؛ مثل ابو طالب، مثل اصحاب کهف است که ایمان خود را پنهان و اظهار شرک کردند؛ پس خداوند به آنها دو پاداش داد.»

«وَاِنَّ اَبَا طَالِبٍ اَسَرَّ الاِْیمَانَ وَاَظْهَرَ الشِّرْکَ، فَآتَاهُ اللّهُ اَجْرَهُ مَرَّتَیْنِ؛ ابو طالب از امام زین العابدین علیه السلام در باره ایمان ابو طالب پرسیدند، فرمود: «بسیار جای شگفت است [که از ایمان او سؤال شود]؛ زیرا خداوند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نهی فرموده بود که اجازه دهد، زن مسلمانی در حباله نکاح شخص کافر بماند. حضرت فاطمه بنت اسد از سبقت جویان در اسلام بود و تا پایان زندگی ابو طالب در حباله نکاح او بود.»

نیز ایمانش را مکتوم داشت و اظهار شرک کرد؛ پس خداوند به او دو پاداش داد.»

«وَمَا خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی أَتَتْهُ الْبِشَارَةُ مِنَ اللّهِ تَعَالَی بِالْجَنَّةِ؛ ابو طالب از دنیا نرفت تا بشارت بهشت از سوی پروردگار در حقّ او فرود آمد.»

امام صادق علیه السلام به یونس بن نباته فرمود: «مردم در باره ایمان ابو طالب چه می گویند؟» عرضه داشت که می گویند: «در آب کم عمقی از آتش (ضحضاح) است که تا مغز سرش به جوش می آید!!» فرمود: «کَذِبَ اَعْدَاءُ اللّهِ، اِنَّ اَبَا طَالِبٍ مِنْ رُفَقَاءِ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءَ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ اُولَئِکَ رَفِیقا؛ دشمنان خدا دروغ می گویند، ابو طالب از همنشینان پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان است، و آنها چه همنشینان خوبی هستند.»

به امام صادق علیه السلام گفته شد: «آنها می پندارند که ابو طالب کافر از دنیا رفت!!» فرمود دروغ می گویند، چگونه ممکن است او کافر باشد؛ در حالی که می گوید:

«اَلَمْ تَعْلَمُوا اَنَّا وَجَدْنَا مُحَمَّدنَبِیّا کَمُوسَی خُطَّ فِی اَوَّلِ الْکُتُبِ؛

آیا نمی دانند که ما محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری یافته ایم همانند موسی علیه السلام که در سرلوحه کتب آسمانی ثبت شده است.»

و در حدیث دیگر دو بیت از قصیده لامیّه آن حضرت را شاهد آورد.

از دیدگاه امام رضا علیه السلام
حضرت عبدالعظیم حسنی به محضر حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام نامه نوشت و از حدیث «ضحضاح» پرسید. آن حضرت در پاسخ نوشت: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم، اَمَّا بَعْدُ فَاِنَّکَ اِنْ شَکَکْتَ فِی اِیمَانِ اَبِی طَالِبٍ کَانَ مَصِیرُکَ اِلَی النَّارِ؛ اگر در ایمان ابو طالب شک و تردید داشته باشی، بازگشت تو به سوی آتش خواهد بود.»

ابان بن محمد به محضر امام هشتم نوشت: «جانم به فدایت، من در باره ایمان ابو طالب به شک افتاده ام.» آن حضرت در پاسخ شبیه نامه فوق را نوشت.

تعبیر سختی که امام رضا علیه السلام در نامه های خود به کار برده است، از آن حکایت دارد که شبهه افکنی در ایمان ابو طالب فقط برای دشمنی با خاندان عصمت و طهارت بود، و از اینرو، امام علیه السلام چنین موضع قاطعی را اتّخاذ کرده است.

از دیدگاه حضرت بقیة اللّه علیه السلام
تشرّفی بسیار جالب و شنیدنی از مرحوم آیت اللّهی، مشهور به «علاّمه بم» در مسجد النّبی نقل شده است که من توفیق دیدار ایشان را نداشتم؛ ولی از یک مسافر بم تقاضا کردم که متن این دیدار را از ایشان سؤال کنند و ایشان محبّت کردند، آن را پرسیدند و ضبط کردند و اکنون فقط به یک فراز از آن اشاره می کنم:

در حدود 1343 ش یکی از علمای وهّابی در مسجد النّبی، فصلی در باره حضرت ابو طالب و اظهار کفر در باره ایشان سخن گفت. ایشان به همراهان دستور داد، روز استراحت کنند، شب تا به سحر بیدار بمانند و از حضرت بقیة اللّه علیه السلام برای ردّ سخنان آن فرد مدد بجویند.

فردا صبح، بعد از نماز، شخص بزرگواری به ستون ابو لبابه تکیه داده و یک ساعت تمام در باره اثبات ایمان ابو طالب سخنرانی کرد. کسی متعرّض نشد. صدا همه جا یکنواخت شنیده شده؛ حتی در بیرون مسجد؛ بدون بلندگو. ایشان که عربی می دانست به عربی شنیده و همراهانش به فارسی. مرحوم آیت اللّهی با دیدن این صحنه شگفت انگیز و دیگر نشانه ها اطمینان پیدا کرده که آن سخنران، شخص بقیة اللّه الاعظم علیه السلام بود. پس از اتمام سخنرانی، آن شخص از مقابل دیدگانش ناپدید شده است.

آن بزرگوار، همه اش می فرمود: «جدّم ابو طالب.» آن حضرت، به تعدادی از اشعار آن حضرت استناد کرد و در پایان فرمود: «مادرم فاطمه بنت اسد از سبقت گیرندگان (سابقات) در اسلام بود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مأموریّت داشت که هیچ زن مسلمانی را در حباله نکاح شخص مشرک باقی نگذارد و حضرت فاطمه بنت اسد تا روز ارتحال حضرت ابو طالب در حباله نکاح وی بود.»

سیمای ابو طالب در آیینه کتاب
بزرگان شیعه و سنّی، بیش از یکصد جلد کتاب مستقل، در باره ایمان حضرت ابو طالب علیه السلام تألیف کرده اند که صفحات مجلّه، اجازه کتاب شناسی آنها را به ما نمی دهد و فقط به یک نمونه اشاره می کنیم:

در سال 1381 ق یکی از دانشمندان قطیف به نام «عبد اللّه خنیزی» کتاب ارزشمندی به نام «ابو طالب مؤمن قریش» منتشر کرد. دادگاه قطیف او را به جرم اثبات ایمان ابو طالب به مدت هفت سال در سیاهچال زندان در قطیف زندانی کرد و پس از 7 سال برای او، حکم اعدام را صادر کرد. مرحوم آیت اللّه حکیم از نجف اشرف و یکی از مراجع بزرگ از قم به محاکم بین المللی شکایت کردند و سرانجام ایشان آزاد شد و اکنون، وی یکی از قضات قطیف است.

بولس سلامه شاعر بلندآوازه جهان مسیحیت، تقریظ بسیار جالبی بر این کتاب نوشته است.

بولس سلامه، متوفای 1979 م در دیوان معروف خود فصل پرباری را به فضایل و مناقب حضرت ابو طالب اختصاص داده، دیدار تاریخی ابو طالب را با «سرجیس» معروف به «بُحَیرا»، در بُصری در 27 بیت به نظم درآورده است.

وفات
در باره سال وفات حضرت ابو طالب، مشهور آن است که در سال دهم بعثت رخ داده است و اختلاف چندانی نیست؛ ولی در باره روز و ماهِ آن، اقوال مختلفی وجود دارد و جمعی از مورخان شیعه، وفات آن حضرت را روز 26 رجب سال دهم بعثت ثبت کرده اند.

عذر تقصیر
این بود نمی از یم، اندکی از بسیار و مشتی از خروارها فضایل و مناقب بزرگ حامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که تقدیم شد؛ ولی به سبب محدودبودن صفحات مجلّه باید در فرصت دیگری از ابعادِ دیگر مقامات آن حضرت، به ویژه از پدر و مادر، همسر بزرگوار، فرزندان والامقام، دلایل ایمان، نمونه اشعار، کتاب شناسی آثار تدوین شده، چهره تابناکش در ادبیات فارسی و عربی، گفتار خاورشناسان و شخصیّتهای برجسته اسلام و دیگر ادیان در حقّ او، حمایتهای بی دریغش از پیامبر، نقش او در پیشرفت اسلام، جایگاه بلندش نزد پیشوایان معصوم، حقد و حسد امویان، عباسیان و قلمهای مزدور در طول تاریخ و سرانجام در باره راز مظلومیت آن حضرت سخن گفت.

سید بطحاء(ویژه نامه رحلت حضرت ابوطالب علیه السلام)

حضرت ابوطالب علیه السلام، بعد از رحلت پدرش حضرت عبدالمطلب علیه السلام، سرپرستی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله را به عهده گرفت و بعد از بعثت پیامبر(ص) با تمام وجود از ایشان حمایت کرد. ایشان ایمان خویش را مکتوم نگه داشت تا سروری او در میان مشرکین محفوظ باشد و بهتر بتواند از پیامبر(ص) دفاع کند. رحلت ایشان در روز 26 رجب، و به نقلی هفتم یا دهم ماه رمضان سال دهم بعثت اتفاق افتاد و پیامبر(ص) را در غم و اندوه فرو برد.
 

سیمای درخشان حضرت ابوطالب علیه السلام
نام ابوطالب، «عمران» است و بعضی او را «عبدمناف» نامیده اند. چون فرزند بزرگش «طالب» بود، او را ابوطالب خواندند. وی 35 سال قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) در مکه معظمه در خانواده ای برجسته و خدا شناس دیده به جهان گشود. او با عبدالله پدر پیامبر(ص) برادر بود. پدرش «عبدالمطلب» جد پیامبر اسلام است که همه قبایل عرب وی را به عظمت و بزرگواری می شناختند و از او به عنوان مردی با کفایت و مبلغ آیین توحید ابراهیم یاد می کردند. عبدالمطلب، چنان مورد توجه دنیای آن روز بود که او را با لقب «سید البطحاء» آقای سرزمین مکه و حومه آن و «ساقی الحجیج» آب دهنده حاجیان خانه خدا و «ابوالساده» پدر بزرگواریها و «حافر الزمزم» ایجاد کننده چاه زمزم می خواندند. عبدالمطلب در حفظ و حراست وجود مبارک حضرت محمد(ص) بسیار کوشا بود. شیعه و اهل سنت بر این حقیقت معترف اند.

سیمای درخشان حضرت ابو طالب علیه السلام

زندگینامه حضرت ابوطالب سلام الله علیه

درباره نام ابو طالب

همسر و فرزندان حضرت ابوطالب علیه السلام
فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف علیهاالسلام، با ابوطالب علیه السلام همسر و عموزاده اش و با رسول خدا صلی الله علیه و آله از یک تیره بودند. او نخستین زن هاشمی ای بود که همسرش نیز از خاندان هاشم بود. وی از زنان سابقه دار و مؤثّر در تاریخ اسلام به شمار می آمد، او از حیث ایفای نقش مادری برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ایمان و مقاومت در راه هدف توحیدی و الهی و هجرت از مکّه به مدینه سرآمد و نمونه بود.

ابوطالب چهار پسر و دو دختر داشت. پسران او ده سال با یکدیگر فاصله سنی داشتند. طالب پسر بزرگ اوست که از او نسلی باقی نمانده است. دومین فرزند او عقیل و سومین آنها جعفر معروف به جعفر طیار و چهارمین و آخرین فرزند پسری وی حضرت علی(ع) است. دو دخترش یکی فاخته نام داشت که او را «ام هانی» می خواندند و دختر دیگرش «ریطه» یا «اسماء» است. فرزندان ابوطالب همه از فاطمه بنت اسداند.

فاطمه بنت اسد علیهاالسلام؛ پیشگام در عرصه ایمان و هجرت

عقیل بن ابی طالب در میزان تاریخ صحیح

اسوه های فرماندهی؛ جعفر طیار

ام هانی، نمونه فضیلت

علی در حطیم

حضرت ابوطالب علیه السلام و سرپرستی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در کودکی
ابو طالب با عبد الله -پدر رسول خدا (ص) -از طرف پدر و مادر برادر بود و از عموهای دیگرآنحضرت نسبت به آنحضرت مهربانتر و علاقه مندتر بود.

و شاید به همین سبب نیز بود که عبد المطلب چه در زمان سلامت و چه در هنگام بیماری و احتضار سفارش آنحضرت را به ابو طالب کرده و بالاخره هم کفالت آنحضرت را پس از مرگ خود به ابو طالب سپرد.

در اسد الغابة چند قول در این باره نقل کرده مانند اینکه چون هنگام مرگ عبد المطلب فرا رسید پسرانش را جمع کرده وسفارش رسول خدا را به آنها کرد، و بدنبال آن زبیر و ابو طالب - دو تن از پسران عبد المطلب - درباره کفالت رسول خدا (ص) قرعه زدند و قرعه به نام ابو طالب در آمد، و قول دیگر آن است که این انتخاب را خود عبد المطلب کرد و ابو طالب را برای کفالت آن حضرت انتخاب نمود چون ابو طالب در میان عموهای آنحضرت مهربانتر از دیگران نسبت به او بود، و قول سوم آن است که عبد المطلب در این باره مستقیما به ابو طالب وصیت کردو محمد (ص) را تحت کفالت او قرار داد.

کفالت ابو طالب

در دامان ابو طالب

حضرت ابوطالب علیه السلام یاور و حامی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
حمایت ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران بعثت از آن جا آغاز شد که وقتی در روزهای آغازین انتشار اسلام، پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروانش در حال نماز خواندن بودند. ابوطالب جعفر را هم به تبعیت از آنان فرستاد.

در طول سال های دعوت پنهان، مشکلات قابل توجهی برای پیامبر صلی الله علیه و آله پیش نیامد؛ اما به هنگام دعوت آشکار، از سال سوم به بعد،نقش ابوطالب در حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله نمود بیشتر و مصادیق بارزی یافت. دشمنی قریش با پیامبر صلی الله علیه و آله از زمانی آغاز شد که پیامبر صلی الله علیه و آله در مقاطع مختلف مردم را به اسلام دعوت می کرد و به بدگویی بتان می پرداخت. از این رو، قریشیان زبان به گلایه گشودند و به شکایت از پیامبر صلی الله علیه و آله نزد ابوطالب آمدند و ابوطالب هر بار به شکلی با قریش سخن گفت و آنها را برگرداند.

اسلام ابوطالب

ابو طالب

حضرت ابوطالب مربی پیامبر(ص)

تمام مسلمانان مدیون ابو طالبند

ایمان حضرت ابوطالب علیه السلام
در برخی از کتب اهل تسنن جملاتی درمورد ابوطالب دیده می شود که حکایت از کم لطفی یا بی لطفی یا کینه نویسندگان آن کتاب ها نسبت به شخصیت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام دارد. جای شک نیست که اگریک دهم گواه هایی که بر ایمان و اسلام ابوطالب آمده است، درباره یک فرد دیگرآمده بود، همگی از سنی و شیعه، بالاتفاق اسلام و ایمان او را تصدیق می کردند؛

اشعار و سروده های ابوطالب کاملا بر ایمان و اخلاص او گواهی می دهد. اشعار ابوطالب گنجینه ای علمی و ادبی است که دارای مضامین عالی توحیدی می باشد.

لیعلم خیارالناس ان محمدا

نبی کموسی و المسیح بن مریم

اتانابهدی مثل ما اتیا به

فکل بامرالله یهدی و یعصم.

اشخاص شریف و فهمیده بدانند که محمدصلی الله علیه وآله بسان موسی و مسیح، پیامبراست. او هدایت را برای ما به ارمغان آورد،همان گونه که مسیح و موسی و تمام پیامبران به فرمان خدا مردم را راهنمایی و از گناه بازمی دارند.

پایه اعتقاد او به فرزند برادر، تا آن حد است که او را همراه خود به مصلی برد و خدارا به مقام او قسم داد و باران رحمت طلبید. وی در راه حفظ رسول خداصلی الله علیه وآله از پای ننشست و سه سال زندگی در شکاف کوه واعماق دره را بر ریاست و سیادت مکه ترجیح داد، تا آن جا که این وضعیت او را فرسوده ساخت و باعث رحلت او گردید.

فروغ ایمان در قلب ابو طالب

ابوطالب علیه السلام شخصیت مظلوم تاریخ(1) (2)

احادیث با تاریخ نزول آیه هماهنگ نیست

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گوید

سخنی درباره ایمان ابوطالب

علت این حق کشیها

راجع به ایمان ابوطالب

ایمان ابوطالب

سرگذشت هایی از زندگی حضرت ابوطالب علیه السلام
قلب فاطمه تند و تند می زد. از اول هم احساس کرده بود این بچه با بقیه مردم عادی فرق دارد. از پشت پنجره بلند شد و آمد توی حیاط و به نخل نگاه کرد و به شاخه ای که به فرمان محمد روی زمین خم شده بود. چشم هایش را مالید. شاید خواب دیده بود. حصیر کهنه ای را که گوشه حیاط لوله شده بود برداشت و زیر سایه نخل انداخت و منتظر شوهرش شد. دوست داشت هر چه زودتر او بیاید و ماجرا را برایش تعریف کند. صدای در خانه که بلند شد از جا پرید و پا برهنه به سمت در دوید. دامن پیراهن بلندش در هوا می رقصید، در را که باز کرد ابوطالب در چهارچوب در ظاهر شد. خستگی در چهره اش موج می زد. نگاهی به فاطمه انداخت. همسرش مثل روزهای قبل نبود..

او پیامبر است

نخستین سفر محمد(ص) به شام و داستان بحیرا

ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با خدیجه

به وسعت ستاره‌ها

سران قریش در حضور ابوطالب

سخنی که به ابو طالب نیرو داد

محاصره در شعب ابو طالب

خبر دادن رسول خدا صلی الله علیه و آله از سرنوشت صحیفه

رحلت حضرت ابوطالب علیه السلام
پیامبر و مسلمانان پس از سه سال تبعید و رنج، از «شِعب ابی طالب» بیرون آمدند و راه خانه های خویش را در پیش گرفتند. وضع مسلمانان داشت سر و سامانی پیدا می کرد که ناگهان پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله با پیشامد بسیار تلخی روبه رو گردید. این مصیبت جانگداز، وفات ابوطالب عموی گرامی حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله بود که اثر ناگواری در روحیه مسلمانان بی پناه گذارد.

آری پیامبر، حامی و طرفداری را از دست داد که از هشت سالگی تا آن روز ـ که پنجاه سال از عمر گرامی اش می گذشت ـ سلامت خود را در پناه او می دید.

ابوطالب، هنگام مرگ به فرزندان خود چنین گفت:

شما را به توجه به محمد وصیت می کنم؛ از او پیروی کنید و آیین او را گرامی بدارید. او امین قریش و راستگوی عرب و دارنده تمامی کمالات است.

وفات حضرت ابوطالب

وفات ابوطالب

چه کسی بر جنازه حضرت ابوطالب نماز خواند؟

قبرستان ابو طالب (ع)

اشعار و سخنان حضرت ابوطالب علیه السلام
ابن شهر آشوب نقل می کند که آن دسته از اشعار ابو طالب که بر ایمان وی دلالت دارد زاید بر سه هزار بیت است. از امام صادق علیه السلام روایت است که امیر المؤمنین علیه السلام خوش می داشت که شعر ابو طالب روایت و تدوین گردد و می فرمود: آن را بیاموزید و به فرزندانتان یاد دهید زیرا ابو طالب بر آیین خداوندی بود و در شعر او دانش فراوان است.

بسیاری از حوادث مکه و صدر اسلام در اشعار ابو طالب منعکس گشته است و این امر بر اهمیت دیوان وی می افزاید. در اینجا به برخی از آن وقایع، فهرست وار، اشاره می شود:

1-داستان صحیفۀ قریش و مناظرۀ ابو طالب با سران مکه.

2-تحریض نجاشی، حاکم حبشه بر حمایت از فرزندش جعفر.

3-ولادت حضرت علی علیه السلام.

4-سفر به شام و ملاقات با تجیرای راهب.

5-واقعۀ شقّ القمر.

6-دفاع از پیامبر(ص)در موارد متعدد.

7-تکریم و بزرگداشت خانۀ خدا.

مشهورترین قصیدۀ ابو طالب قصیدۀ لامیۀ اوست که بسیاری آن را نقل و شرح کرده اند.

دیوان حضرت ابو طالب علیه السلام

خطبه عقد

شعر ابوطالب در تشویق پادشاه حبشه نسبت به مهاجرین

آمدن باران به برکت وجود رسول خدا (ص) و دعای ابو طالب

خاطراتی از دوران کودکی آنحضرت از زبان ابو طالب

حضرت ابوطالب علیه السلام در کلام دیگران
یعقوبی مورخ نامور می نویسد: ابوطالب سه روز بعد از خدیجه وفات یافت، و در آن هنگام هشتاد و شش سال داشت، و گفته اند که نود ساله بود. چون به پیغمبر خبر دادند که ابوطالب وفات یافته است، سخت دلتنگ شد و به شدت منقلب گردید.

سپس برخاست و به خانه ابوطالب آمد و چهار بار دست به سمت راست پیشانی و سه بار به سمت چپ پیشانی او کشید، آن گاه گفت: ای عمو! خردسالی را پرورش دادی، و یتیمی را پرستاری نمودی، و چون او بزرگ شد، یاریش کردی. خدا از جانب من به تو پاداش دهد. سپس به دنبال جنازه اش به راه افتاد، در حالی که می گفت: پیوند خویش را به خوبی رعایت نمودی و پاداش نیکی گرفتی.

وفات ابوطالب

حضرت ابوطالب علیه السلام

حضرت ابوطالب علیه السلام در نگاه آیت الله مکارم شیرازی حفظه الله

حضرت ابوطالب علیه السلام در بیان آیت الله صافی حفظه الله

صحبت از پدر امیرالمؤمنین(ع) توسل به امام علی(ع) است

گفتار ابن ابی الحدید راجع به ابوطالب و همسرش دختر اسد

نثر ادبی در رحلت حضرت ابوطالب علیه السلام
پیامبر نه ماه را می خواهد، نه خورشید را؛ وقتی تو در کنارش قدم برمی داری. تو کوهی هستی که قلب پیامبر بر آن تکیه می دهد.

ابوطالب، نامی است که حتی رمل های داغ بیابان های حجاز، با افتخار بر لب می آورندش، نامی است که رسول اللّه ، از شنیدنش جان تازه در رگ هایش دمیده می شود.

تو پشت و پناه پیامبر در سخت ترین لحظات تبلیغ اسلام بودی.

آن گاه که سنگ حادثه ها، پیشانی بلیغ اسلام را هدف گرفت، تو بودی که سینه سپر کردی در برابر تهاجم بی وقفه جاهلان کوردل. آن گاه که خاکستر، سر و روی اسلام ناب را خدشه دار می کرد، تو بودی که چون چتری آسمانی، آن را زیر پر و بال خویش می گرفتی. آن گاه که شمشیرهای جهالت، قصد جان خورشید اسلام را کردند، تنها تو بودی که بر درگاه حادثه ها ایستادی تا زخمی بر تن اسلام نیفتد.

وفات حضرت ابوطالب علیه السلام

گهواره گرم مهر تو

تکریم تو رسالت ماست

دارایی معنوی حمایت

بزرگ قریش

کتابشناسی حضرت ابوطالب علیه السلام
ابوطالب. باقر قربانی زرّین. تحقیق و بررسی: علی اکبر تلافی داریانی. (تهران، شرکت نشر و تبلیغ نیک معارف، 1371ش). 56ص، رقعی.

ابوطالب آموزگار پاسداری. محمد محمدی اشتهاردی. (قم، انتشارات هادی، 1399ق). 144ص، جیبی.

ابوطالب مؤمن قریش. سیداحمد زینی دحلان مکی شافعی (م1304ق). ترجمه محمد مقیمی، مقدمه سیدابراهیم میلانی. (تهران، انتشارات سعدی، 1351 ش). 76 ص، رقعی. ترجمه (اسنی المطالب فی نجاة ابی طالب) است.

ابوطالب مظلوم تاریخ. علامه حاج شیخ عبدالحسین امینی نجفی (1320 1390ق). ترجمه انتشارات بدر. (تهران، 1359ش). 196ص، وزیری. ترجمه بخشهایی از جلد هفتم و هشتم (الغدیر) است.

ابوطالب یگانه مدافع اسلام. حاج شیخ محمدرضا طبسی نجفی (1324 1405ق). ترجمه محمد محمدی اشتهاردی. (تهران، انتشارات قائم، 1354ش). 259ص، وزیری. ترجمه منیة الراغب فی ایمان ابی طالب است.

کتابشناسی حضرت ابوطالب علیه السلام

کتابی درباره ایمان ابوطالب(ع)

ابوطالب(ع) اسوه مقاومت و ایمان

نرم افزار زندگی نامه حضرت ابوطالب(ع)

https://hawzah.net/fa/Occation/View/70181/%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%B7%D8%AD%D8%A7%D8%A1(%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%AA-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85)