نورفشان

بعثت پیامبر اعظم و تاثیر آن بر فرهنگ مردم جزیره العرب
بعثت پیامبر اعظم و تاثیر آن بر فرهنگ مردم جزیره العرب
بعثت پیامبران یک ضرورت و نیاز طبیعی و فطری انسان است زیرا هرگز کتاب آسمانی به تنهایی کارساز نیست. خداوند پیامبران را برای تبیین راه و هدایت مردم به سوی حق و صواب مبعوث کرده است تا حقیقت بر همگان روشن شود و اتینچنین بود که در طول تاریخ پیامبران و یا اوصیای آنان برای راهنمایی و ارشاد مردم مبعوث شدند. بعثت یعنی سرآغاز مبارزه با هرگونه شرک و انحراف فکری، عقیدتی، عملی و خرافات. مقاله حاضر در صدد است بر اساس دیدگاه های قرآن، نهج البلاغه و منابع تاریخ اسلام به بررسی بعثت پیامبر اعظم (ص) و رویکرد مؤثر آن در هدایت و تغییر وضعیت فرهنگی مردم جزیرة العرب پرداخته نشان دهد که رسول اکرم (ص) پگونه توانست بر مردمی تأثیر بگذارد که در فرهنگ آنان بی عدالتی، تفاخرات قومی و نژادی، برده داری، زنده به گور کردن دختران، غارت، پیمان شکنی، قتل و خوردن مردار از موارد رایج در زندگی روزمره آنان بوده است و در ضلالت آشکار به سر می بردند.

 

https://hawzah.net/fa/Article/View/96208

آرمان محمدی و بعثت نبوی

من آخرین پیمبرم و پس از من پیمبری نیست و تا جهان باقی است، دین من پایدار است.» این دعوی بسیار بزرگ است. جهانی بودن دین اسلام آن چنان مهم نیست که جاویدان ماندن آن. حال ببینیم اصلی یا اصولی که محمد دین خود را بر آن بنیان نهاده است چیست؟ چه اصلی است که با گذشت زمان همچنان پایدار و تغییرناپذیر است؟ این سخنی است که به سادگی و آسانی از آن نتوان گذشت. نخست باید ببینیم محمد از مردم چه می خواست؟ آنان را به چه خواند؟ روح دعوت وی را باید دقیقاً بررسی کنیم تا بدانیم آیا چنین دعوتی می تواند جهانی و جاودانی باشد یا نه؟ خلاصه دعوت محمد(ص) این است: «مردم، پروردگار یگانه را بپرستید، مرا پیمبر بدانید، به روز رستاخیز ایمان آورید.» اینها اصول سه گانه ای است که مردم را به گرویدن بدان خوانده است.
 
تاریخ انتشار : 1397/1/15
 
بازدید : 56
منبع : روزنامه اطلاعات تیرماه، 1390 , شهیدی، سید جعفر
بی گمان در عصری که محمد(ص) در شبه جزیره عربستان دعوت خود را آشکار کرد، هیچ سرزمینی آنچنان استعداد رشد و پرورش چنین دینی را نداشت و هیچ مردمی مانند عرب، آماده برای پذیرفتن این دین نبودند.وضع طبیعی و جغرافیایی جزیرهالعرب را کم و بیش می دانید. این شبه جزیره سرزمینی است پهناور که نیمی از آن بیابان های خشک و سوزان است. نقاط آباد آن، قسمت های کناره دریای سرخ یا سرزمین هایی است که اندک آبی در آن یافت می شود. در سرزمین های پست عربستان گاه درجه حرارت به حدی می رسد که زندگی برای مردم آن نیز دشوار می شود. در این سرزمین جز در قسمت جنوب غربی باران منظم نمی بارد.

بدین سبب ساکنان دشت های پهناور و خشک عربستان ناچار خانه به دوش اند. به دنبال گودالی از مانده آب باران یا علف بوته هایی بی دوام، باید از نقطه ای به نقطه دیگر بروند. پیداست که در چنین محیطی تمدن به معنی واقعی آن پدید نخواهد آمد، و از مظاهر زندگانی اجتماعی نشانی نخواهد بود. هنوز بیشتر مردم این سرزمین همه خصوصیات صحرا را در خود فراهم دارند، خشکی و سرسختی از یکسو، سادگی و ساده دلی و فراخ همتی از سوی دیگر، صحرای وسیع توام با گردبادهای تند یا بادهای سوزان کشنده، آثار خود را در چنین مردمی به ودیعت نهاده است. گشادگی خاطر، بذل و بخشش فراوان از یک سو، سرسختی و بی رحمی از سوی دیگر. مردی که به خاطر سیر کردن مهمان خود تنها اسب سواری خود را می کشد و برای مهمان خوراک آماده می کند، مردی که غلام خود را می گوید: «اگر به فروغ آتشی که شب هنگام بر در خیمه می افروزی مهمانی به چادر ما درآید، تو را آزاد می کنم»، گاه چنان بی عاطفه و درشتخو می شود که به خاطر رد سخنی زشت یا رفتاری نکوهیده، همه خصلت های نیک خود را فراموش می کند و چیزی جز انتقام نمی شناسد. حالا بیابان های خشک و مردم خشک تر از بیابان ها را رها می کنیم و به مناطق آباد و مردم شهرنشین می پردازیم.

در حجاز، مکه و مدینه، نقطه اتصال تجارت هند و مصر و شام بود. بازارهای مکه که بعضی موسمی و بعضی همیشگی برپا می شد، انبارهای پر از کالا، رفت و آمد مسافران و خریداران و فروشندگان، بدین شهرها جنب و جوش و رونقی می داد. بازار عُکاظ و فراهم آمدن شاعران در این بازار، نشانه آن است که مردم این شهرها زندگی مرفه تری داشته اند، زیرا معلوم است که تا شکم سیر نباشد، به شعرخوانی و شعرشنوی توجهی نمی شود! قریش به حکم برخورداری از زیرکی و کاردانی، به مرور ایام از دیگر قبایل پیش افتاده و ریاست خود را در مکه استوار ساخته بودند. سال ها بود که خدمت کعبه (خانه خدا) و پذیرایی از زائران این خانه، خاص آنان بود و از این راه نیز درآمد سرشاری داشتند. برخورداری از نعمت و سود بازرگانی سرشار، آنان را به تن آسایی و راحت جویی و استثمار مردم ناتوان وامی داشت و چنان که لازمه چنین زندگانی است، برای خود گروهی از غلامان و کنیزان فراهم آورده بودند تا خدمت آنان را به عهده بگیرند. حرص مال اندوزی، فشار طبقه کارفرما را بر کارگر و مزدور بیشتر می کرد، فشار بیشتر به خاطر به دست آوردن محصول فراوان تر. از این شرح مختصر می توان دانست که نفوذ قبیله قریش و ثروتمندان قبیله های دیگر در داخل شهرهای تجاری چه جهنمی ساخته بود و چه مردمی در آن به سر می بردند: اقلیتی برخوردار از همه چیز، اکثریتی فاقد همه چیز.

در این شهرها هر لحظه بیم انفجار و انقلابی بزرگ می رفت. طاقت بردگان طاق شده و برای رهایی از این جهنم سوزان دقیقه شماری می کردند. سرمایه داران نیز با همه غفلت و نادانی و فراموشکاری که از مشخصات زندگانی توام با آسایش و ناز و نعمت است، تا حدی وخامت اوضاع را فهمیده بودند، لکن به جای چاره جویی سختگیری را بیشتر می کردند و می خواستند انقلاب را در نقطه خفه کنند. در چنین محیطها دین تا حدی موجب تخفیف ستم قوی نسبت به ضعیف می شود؛ اما در جزیره العرب دین به صورت ابزاری بُرنده در دست سرمایه داران بود، و آنگاه دین به مفهوم مقدس آن در آنجا وجود نداشت. حالا بد نیست نظری اجمالی به ادیان جزیره العرب بیفکنیم.چنان که می دانیم، دین بیشتر مردم جزیره، بت پرستی بود آن هم بت پرستی با همه تطورات و مظاهر آن. در یمن پرستش ماه و آفتاب رایج بود. ماه را اله و آفتاب را الهه می دانستند. نام های عبدالشمس، عبدالشارق، عبدالنجم، عبدالثریا نمونه هایی از وجود این نوع عبادت است. پرستش مفاهیم معنوی و قوای نادیدنی نیز شیوه گروهی دیگر بود. «مناه» که مشتق از منیه و «مناف» که به معنی مقام عالی است و «ودّ» که مشتق از مودت است، نموداری از این شیوه می باشد. در قرآن کریم آمده است: «و مناه الثالثه الاخری» و نیز می فرماید: «وقالوا لاتذرن الهتکم و لا تذرن ودا ولا سواعا ولا یغوث و یعوق و نسرا».

عبادت نگ و چوب یکی دیگر از مظاهر بت پرستی بود. معبد «عُزی» سه درخت بود، در جایی بین مکه و طائف که آن را نخله می گفتند و خالدبن ولید آن را از ریشه برکند. بت بزرگ مردم مکه و قریش «هُبَل» بود. پرستش ارواح آزارکننده مانند جنّ و غول و عفریت نیز در نقاط مختلف جزیره رایج بود.

از بت پرستی که بگذریم، ادیان آسمانی هم که به مرور ایام تغییر ماهیت داده بود، در قسمت های مختلف این سرزمین پیروانی داشت. یهودی گری در یمن، وادی القری، خیبر و یثرب بین قبایل بنی قریظه، بنی قینقاع، بنی النضیر رواج داشت. قبایل تغلب، غسّان و قضاعه در شمال و سرزمین یمن در جنوب مسیحی بودند. زردشتی گری و تعالیم بودا در شمال شرقی و تعالیم صابئیان در یمن و حران و مناطق شمالی عراق شایع بود.

اکنون که فهرست اجمالی این ادیان از نظر خوانندگان گذشت، می توانید انعکاس تعالیمی را که لازم این ادیان است، ابتدا در فکر پیروان آن و سپس در جزیره العرب به خوبی دربیابید. هیچ نقطه ای در جهان مانند این سرزمین صحنه برخورد و تضاد آرا و اندیشه ها نبود و در هیچ نقطه ای تشتت آرا، ستمکاری، خونریزی و وحشت مانند این منطقه وجود نداشت. بتخانه ها و معابد با آنچه از قربانی، نذر، زیارت و مظاهر دیگر به دنبال دارد، زد و خوردها که بین اقوام ابتدایی و متعصب بر سر برخورد آرا و عقاید پیش می آید، حمایت طبقه نیرومند از مذهب به خاطر منافع شخصی خود، زندگی مرگباری را به وجود آورده بود. در چنین محیط حتی ثروتمندان نیز آسایش نداشتند؛ زیرا مسلم است که انعکاس این تضادها به درون خانه های مجلل و زندگی اشرافی نیز راه یافته بود. بنابراین عجیب نیست که می بینیم نجات بخش مردم ستمدیده از چنگال طبقه اشراف کسی است که خود در شریف ترین قبیله یعنی قریش تربیت شده است و نخستین فصل برنامه رسالت او دعوت خویشاوندان خود به ترک بت پرستی، زشتخویی، رباخواری، یعنی ترک همه عادات و رسومی که آنها را موجب برتری خود بر دیگران می شمردند. این سنت طبیعی و قانون پروردگار است؛ موسی در دامان فرعون پرورش یافت؛ محمد در تیره ابولهب و قریش.

محمد(ص) که در کودکی نیز خوبی ها و خصلت هایی داشت که او را از دیگر کودکان جدا می کرد، در جوانی نیز از آنچه بیشتر قوم او بدان آلوده بودند، برکنار بود.

در مجالس غزالخوانی و پایکوبی و دست افشانی آنان شرکت نمی کرد، میخوار نبود، بتها را دشمن می داشت، راستگو، درست کردار و امین بود و در نتیجه درونی پاک و روشن و فکری درخشان و ضمیری الهی و نهادی آسمانی داشت. شگفت نیست که این درون پاکیزه و فکر روشن او را از مردم دور کند و به کناره گیری و نگریستن در وضع رقت بار مردم خود و مردم سراسر جزیره و سرانجام به تفکر در عظمت آفرینش و خدای بزرگ وادارد. در همان ایام گروهی دیگر از مردم پاکدامن پرهیزکار بودند که برای نزدیکی به خدا از مردم دوری می کردند و گاهگاه در غارها و کوهستان ها با خالق خویش به راز و نیاز می پرداختند.

آنان بازماندگان دین یکتاپرستی یا شریعت ابراهیم بودند و در لسان قرآن «حنفاء» خوانده شده اند. غارنشینی آنان را «تحنث» یا «تحنف» می گفتند4. محمد نیز از آن جمله بود. سالی یک ماه در «حرا» تحنث یا تحنف می کرد. در آن ماه هر مستمندی نزد او می رفت، او را طعام می داد و چون یک ماه سپری می شد، پیش از اینکه به خانه خود برگردد، به کعبه می رفت و هفت مرتبه یا بیشتر طواف می کرد و سپس به خانه برمی گشت. چون سال بعثت او رسید، محمد به حرا می رفت، شب مبعث جبرئیل نزد او آمد.

محمد(ص) می گوید: من خفته بودم، جبرئیل با نمطی از دیباج که در آن کتابی بود، نزد من آمد و گفت: «بخوان!» گفتم: «خواندن نمی دانم.» دیگر بار مرا فشرد، چنان که پنداشتم مرگم رسید، سپس مرا رها کرد و گفت: «بخوان!» گفتم: «چه بخوانم؟» گفت: بخوان «اقرا باسم ربک الذی خلق…»، پس خواندم، او مرا واگذاشت و از خواب بیدار شدم و گویا در دل من کتابی نوشته شده بود.

سپس از غار بیرون شدم و چون به وسط کوه رسیدم، آوازی از آسمان شنیدم که می گفت: «ای محمد، تو رسول خدایی و من جبرئیلم.» پس سر به آسمان کردم، جبرئیل را در صورت مردی دیدم که دو گام خود را در افق آسمان نهاده است، می گفت: «ای محمد، تو رسول خدایی و من جبرئیلم.» پس ایستادم و او را می نگریستم، نه پیش می رفتم و نه پس.

روی خود را از او برمی گرفتم و در آفاق آسمان می نگریستم. در هیچ ناحیتی نگاه نمی کردم جز آنکه او را همچنان می دیدم. پس همان طور ایستاده بودم نه پیش می رفتم و نه پس تا آنکه خدیجه کسان خود را در پی من فرستاد. آنان به بالای مکه رسیدند و نزد او بازگشتند و من در جای خود ایستاده بودم. سپس جبرئیل رفت و من به خانه خود برگشتم. نزد خدیجه رفتم، پرسید: «ابوالقاسم کجا بودی؟ من کسان خود را پی تو فرستادم و تو را نیافتند.» من او را آنچه بر من گذشت، خبر دادم. گفت: «پسر عم، مژده باد تو را و ثابت باش، به خدایی که جان خدیجه به دست اوست، امیدوارم تو پیمبر این امت باشی».سپس جامه های خود را بر وی افکند و نزد ورقه بن نوفل، پسر عم خود رفت. ورقه به دین ترسایان بود، خدیجه او را از آنچه محمد(ص) دیده و شنیده بود، خبر داد. ورقه گفت:«قدوس، قدوس، به خدایی که جان ورقه به دست اوست، اگر راست بگویی ناموس اکبر که نزد موسی می آمد، نزد او آمده است.»

کِی و چه وقت فرمان خدا نازل شد و چند سال از سن پیغمبر می گذشت؟ باز مسئله ای است که اثر آن، در متن تاریخ خواهد بود نه در تجزیه و تحلیل حوادث وابسته بدان، اما به خاطر رعایت سنت مورخان باید بگوییم مشهور آن است که پیامبر در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. سن چهل، هنگام تعدیل قوای غریزی و دوران حکومت عقل بر طبیعت آدمی است.

نوشته اند رسول اکرم ابتدا خواب های راست می دید و در همان ایام بود که به دوری از اجتماع متمایل گشت. چنان که می دانیم، شیعیان و سنیان در تاریخ مبعث با یکدیگر اختلاف دارند. مشهور بین شیعه آن است که مبعث رسول خدا بیست و هفتم رجب و در چهل سالگی آن حضرت بود؛ اما اهل سنت و جماعت مبعث رسول اکرم را در ماه رمضان می دانند.

«اقرا باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق، اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم، علم الانسان ما لم یعلم.»5 به موجب این فرمان، محمد(ص) مأمور شد مردم را به پروردگار خویش بخواند؛ پروردگاری که جهان را آفرید، آدمی را آفرید، آنچه را نمی دانست بدو آموخت. محمد در آغاز، خویشاوندان خود را به شناسایی و پرستش پروردگار خواند. سپس مردم مکه را، آنگاه جزیره عربستان را. آنگاه خدای او فرمود: «و ما ارسلناک الا کآفه للناس بشیراً و نذیرا ولکن اکثر الناس لایعلمون».

سرانجام گفت: «من آخرین پیمبرم و پس از من پیمبری نیست و تا جهان باقی است، دین من پایدار است.» این دعوی بسیار بزرگ است. جهانی بودن دین اسلام آن چنان مهم نیست که جاویدان ماندن آن. حال ببینیم اصلی یا اصولی که محمد دین خود را بر آن بنیان نهاده است چیست؟ چه اصلی است که با گذشت زمان همچنان پایدار و تغییرناپذیر است؟ این سخنی است که به سادگی و آسانی از آن نتوان گذشت. نخست باید ببینیم محمد از مردم چه می خواست؟ آنان را به چه خواند؟ روح دعوت وی را باید دقیقاً بررسی کنیم تا بدانیم آیا چنین دعوتی می تواند جهانی و جاودانی باشد یا نه؟

خلاصه دعوت محمد(ص) این است: «مردم، پروردگار یگانه را بپرستید، مرا پیمبر بدانید، به روز رستاخیز ایمان آورید.» اینها اصول سه گانه ای است که مردم را به گرویدن بدان خوانده است.

اصول اعتقادات
اینکه اصول اعتقادات می گوییم، چون عبادات و معاملات احکام فرعی است. احکام فرعی جنبه تکلیف انفرادی دارد و به حسب حال اشخاص و زمان و مکان تغییر می کند. «نماز» که رکن اعظم اسلام و عمود دین است، بر همه مکلفان یکسان واجب نیست. تندرست، آن را ایستاده و ناتوان، نشسته و غرقه در آب، به اشارت می خواند. مسافر، قصر می کند. حاضر، تمام ادا می سازد.

«روزه» ماه رمضان بر بیمار و مسافر واجب نیست. «حج» بر توانگران است. «جهاد» از ناتوانان و بیماران ساقط است؛ پس وقتی سخن از دین به میان می آید، نخست باید اصول اعتقادات آن را بررسی کرد.

اگر این اصول با موازین علمی منطبق باشد، آنگاه نوبت به مسائل فرعی می رسد. در حقیقت عبادات ریاضتی است به منظور تهذیب نفس و پاکیزه ساختن روح به خاطر ایمان راسخ به اصول معتقدات: «و اعبد ربک حتی یاتیک الیقین».

حال یک بار دیگر به اصول معتقدات اسلامی بپردازیم. گفتیم آنچه محمد مردم را بدان خواند، سه اصل است: ایمان به پروردگار جهان، ایمان به پیمبری او، ایمان به روز رستاخیز. محمد(ص) گفت: «خدا از روز نخست دین اسلام را برای مردم گزیده است.» گفت: «هرکس با ایمان به خدا و روز رستاخیز بمیرد و نیکوکار باشد، بر او بیمی نیست».8 حال این اصول سه گانه را یک یک بررسی می کنیم، اصل سوم ایمان به روز رستاخیز است؛ یعنی ایمان به اینکه روز قیامت، پروردگار مؤمنان را پاداش می دهد و کافران را کیفر می کند و کردار هیچ کس بی اجر یا عقاب نمی ماند. حقیقت این است که این اصل چیزی جز ضمانت اجراگونه ای برای اعتقاد به دو اصل نخستین نیست.

ایمان به روز رستاخیز یعنی ایمان به پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران. اعتقاد بدین اصل، پیوسته مسلمان را به کار نیک وادار می کند و از کار زشت بازمی دارد. پس این اصل نگهبانی درونی و مراقبی نفسانی برای مسلمانان است، و لازمه آن پیروی از فرمان رسول و ایمان به خداست.

اما معنی اصل دوم (یعنی نبوت) ایمان به پیمبری محمد است. ایمان بدانکه او رسول پروردگار و فرستاده او و مأمور راهنمایی مردم به خداست. بدین ترتیب نبوت نیز به اصطلاح اصولیان طریقیت دارد نه موضوعیت. پس آنچه محمد مردمان را بدان خوانده است یک اصل بیش نیست، اصل اول و آخر اسلام؛ اصل ایمان به خدا، ایمان به رب العالمین: «قل یا اهل الکتاب، تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم. الا نعبد الا الله ولا نشرک به شیئا ولا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله. فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون». هیچ کس و هیچ چیز را جز خدا را پروردگار خود ندانید!

رب العالمین اوست. هرکس خدا را پروردگار جهان بداند، بر او بیمی نیست. این است یگانه اصل اعتقادی اسلام و این است حقیقت دین محمدی، ایمان به رب العالمین. حال ببینیم ربوبیت چیست؟ و چرا رب العالمین جز یکی، جز خدای یگانه نیست؟ در آغاز باید بدانیم معنی «رب» چیست؛ زیرا تا ربوبیت را ندانیم، ایمان به رب، ایمانی از روی علم نیست. راغب ـ ادیب لغوی معروف ـ کلمه «رب» را چنین معنی می کند:

«رب به معنی تربیت است. تربیت یعنی پدید آوردن و به کمال رساندن تدریجی و پی درپی هر چیزی. رب مطلق جز خدا نیست، اوست که متکفل مصلحت موجودات است». بدین ترتیب ربوبیت، خلق اسباب و لوازم برای هر موجود است، تا اندک اندک و تدریجی به کمال نهایی خود برسد، و رب العالمین قوه فعال مطلق و دائمی است که هر لحظه وجود را آنچنان که می خواهد، به موجودات افاضه می کند. هر چیز را می آفریند، وسیله پرورش آن را آماده می سازد تا به تدریج به سوی کمال حقیقی خود بشتابد.

اگر معنی «رب» چنین و «رب العالمین» این است، باید دیگر بار نظری دقیق و علمی به عالم و موجودات آن بیفکنیم. نتیجه ای که از این بررسی علمی به دست می آید، این است که آنچه در عالم طبیعت می بینیم، راه تکامل را می پیماید، از کرمکی خرد و ناچیز تا نهنگی عظیم الجثه و سنگین وزن، از نهالی نورسته تا درختی کهنسال و تناور، از ذره تا کوه همه پیوسته و در هر حال در تغییر و تبدیل اند. اما در این تغییر و تبدیل همه این موجودات با هر شکل و هیأتی که به خود می گیرند، به سوی تکامل تدریجی به پیش می روند، دنیا و آنچه در دنیاست، نه می ایستد و نه واپس می رود، در طبیعت نه بازگشتنی است و نه توقفی. آنچه هست، پیشرفت است و تکامل، و هیچ موجودی را از این قانون خلقت، یارای سرپیچی نیست. این قانون طبیعی و سنت لایزال است: «أفغیر دین الله یبغون و له أسلم من فی السموات والأرض طوعا و کرهاو الیه یرجعون.»

این است حقیقت اسلام و این است اصل اعتقادی این دین که محمد مأمور تبلیغ آن شد: ایمان به رب العالمین، ایمان بدانکه خدای یگانه مربی عالم است، ایمان بدانکه جهان پیوسته و به حکم قانون طبیعی که در آن نهفته است، به پیش می رود و مردم باید این قانون را بپذیرند. پس خلاصه این اصل این است که اسلام، اعتقاد به پیشرفت جهان است در هر حال، و مبارزه با توقف و ارتجاع در هر زمان: «سنه الله التی قدخلت من قبل ولن تجد لسنه الله تبدیلاً».

چنین اعتقادی براساس فطرت است و هر فطرت معتدل بدان گواه است: «فطره الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم ولکن اکثر الناس لایعلمون». چنین اصل طبیعی و ثابت و اعتقاد بدان فطری و ضروری است و تا جهان باقی است، این اصل دگرگون نخواهد شد؛ زیرا جهان از راهی که پیش دارد (راه تکامل) باز نمی گردد.

این است اسلام که قرآن آن را دین آغاز و انجام بشر خوانده است و همه پیمبران موظف بوده اند کسانی را که از فطرت خود منحرف شده و به عقیده ای دیگر گرویده اند، به دین فطری بازگردانند. بدیهی است که هرگاه اسلام این باشد، مسلم است که دین نژادی یا محلی یا موسمی و فصلی نیست.

این دین نه از آنِ عرب است و نه از آنِ عجم، بلکه هم برای عرب است و هم برای عجم. نه به اولِ زمان مخصوص است و نه به آخرِ زمان، ولی هم برای اول زمان است و هم برای آخر زمان.

از اینجاست که خطاب های قرآن نیز چنان که می بینیم، با الفاظی صادر شده است که همه جهانیان را شامل گردد و به ملتی خاص و نژادی معین یا زمانی محدود مخصوص نگردد: «یا ایها الانسان إنک کادح إلی ربک کدحاً فملاقیه»، «یا بنی آدم لایفتننکم الشیطان کما اخرج ابویکم من الجنه»، «یا أیها الناس إنا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان أکرمکم عندالله اتقیکم».

 

https://hawzah.net/fa/Article/View/96185

تکامل انسان، هدف بعثت انبیاء
 
 

 

منبع : مجلات ،فصلنامه کتاب نقد،شماره 2و3 , دکتر عبدالله نصری
 

 

یک سؤال اساسی در بحث از رسالت پیامبران، پرسش از هدف اصلی آنان است. آیا پیامبران برای آبادی دنیای مردم آمدند یا سعادت اخروی ایشان؟!

در این گفتار ما به تجزیه و تحلیل شبهاتی می پردازیم که از سوی مرحوم مهندس مهدی بازرگان و دکتر سروش در این باب مطرح شده است.

مهندس بازرگان، در آخرین سالهای حیات خود، مطرح کرد که هدف بعثت انبیاء، جز دعوت به خدا و آخرت نبوده است و پیامبران آمدند تابشر را تنها با توحید و حیات اخروی آشنا سازند. پیامبران در فکر اداره جامعه بشری نبوده اند، برای اصلاح بشر نیامدند و از فرامین آنها نباید انتظار اصلاح دنیا را داشت. پیامبران آمدند تا ما انسانها را از خود محوری نجات بخشیده و حیات جاوید را به اطلاع ما برسانند و این دو محور فکری انبیاء، از جمله اموری است که بشر نمی تواند با عقل خویش به دست آورد. اما اموری نظیر اصلاح جامعه که بشر، خود از عهده آن برمی آید، جزء تعالیم پیامبران نمی باشد.

«شایسته خدای خالق و فرستادگان و پیام آوران او، حقا و منطقا می بایست درهمین مقیاسها و اطلاعات و تعلیماتی باشد که دید و دانش انسانها ذاتا و فطرتااز درک آن عاجز و قاصر است و دنیای حاضر با همه ابعاد و احوال آن، اجازه ورود و تشخیص آنها را به ما نمی دهد، والا گفتن و آموختن چیزهائی که بشردارای امکان کافی یا استعداد لازم برای رسیدن و دریافت آن هست، چه تناسب و ضرورت می تواند داشته باشد.» (1)

دکتر سروش نیز می نویسد:

«خداوند اولا و بالذات دین را برای کارهای این جهانی و سامان دادن به معیشت درمانده ما در این جهان فرونفرستاده است تعلیمات دینی علی الاصول برای حیات اخروی جهت گیری شده اند، یعنی برای تنظیم معیشت و سعادت اخروی هستند.» (2)

از نظر ایشان، دین از عهده اداره زندگی دنیوی مردم برنمی آید و اگر از دین، انتظارداشته باشیم که دنیای ما را آباد سازد، دینی خواهد شد دنیوی.

«دینی که در واقع، دنیا مطبوع و مخدوم او است و او خادم آن است.» (3)

برای بررسی و نقد دیدگاههای فوق باید دو موضوع را مورد بررسی قرار داد.

1 - آیا پیامبران برای دنیا آمده اند یا آخرت؟

2 - آیا دین، توانایی اداره جامعه را دارد یا نه؟

در این گفتار به بررسی موضوع اول می پردازیم و موضوع دوم را در مقاله ای جداگانه مورد بحث و بررسی قرار می دهیم.

برای پاسخ گویی به سؤال اول، می توان نگاه درون دینی محض داشت و نیز، نگاهی که مبانی آن، بیشتر برون دینی است. یعنی توجه به آیات قرآنی، عمدتاجنبه استشهادی دارد نه استدلالی. ابتدا هدف بعثت انبیاء را از این منظرمورد مطالعه قرار داده و سپس با مراجعه به وحی و متون دینی به موضوع خواهیم پرداخت.

برای تبیین مسئله از منظر برون دینی باید به چند اصل توجه کرد:

اصل اول - هدف دین، کمال انسان است. پیامبران آمده اند تا انسانها را به کمال وجودی خود برسانند.این اصل، خود مبتنی بر مقدمات زیر است:

الف: جهان آفرینش دارای هدف است و بیهوده خلق نشده است. موجودات برای نیل به مقصد خاصی در حرکتند و آفرینش آنها، از سر تدبیر و حکمت بوده است.

«و ما خلقنا السماء و الارض و مابینهما باطلا»

«ما آسمان و زمین و آنچه را در آن دو است، بیهوده و باطل نیافریدیم ». (ص 27)

«افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لاترجعون »

«آیا گمان کرده اید که شما را بیهوده آفریده ایم و شما به سوی ما بازگشت نمی کنید؟» (مؤمنون 115)

ب : هدف از آفرینش موجودات، میل به کمالات است. هر موجودی، خلق شده تا به کمال وجودی خود برسد. موجودات جهان، در اثر برخوداری از یک نیروی درونی به سوی مقصد خاصی درحرکتند. به بیان دیگر، اگر هر یک از موجودات در شرایط مشابه قرار گیرند و موانعی بر سر راه نباشد، می توانند قوه ها و استعدادهای وجودی خود را به فعلیت برسانند. به طور مثال، دانه گندم یا هسته میوه ای که در دل خاک نهفته اند، مراحلی طی می کنند تا به کمال خود که بوته گندم یا میوه ای مطلوب است، دست یابند.

همچنین نطفه ای که در رحم مادر بسته می شود از آغاز پیدایش، به سوی هدف غایی خود که نوزاد انسانی است، رهسپار است. موجودات با هدایت تکمیلی به سوی کمال نوعی خود در حرکت می باشند و خداوند متعال که رب العالمین است به هر یک ازموجودات، جهاز وجودی لازم را داده و آنها را به سوی هدف نهایی خویش سوق می دهد.

«قال ربناالذی اعطی کل شی ء خلقه ثم هدی »

«گفت: پروردگار من کسی است که به هر موجودی، خلقت لازمه اش را داد وسپس هدایت کرد.» (طه 50)

ج : انسان به عنوان موجودی دارای اختیار، باید با اراده خود، مسیر کمال را طی کند.او در هر دو بعد مادی و معنوی، می تواند کمال یابد و کمال وی، اختیاری است.

«ولو شئنا لآتینا کل نفس هدیها»

«اگر می خواستیم به هر انسانی (از روی اجبار) هدایتش را می دادیم.» (سجده 13)

د : انسان به خاطر محدودیت و خطای عقل، نمی تواند کمال نهایی خود و راه وروشهای آن را دریابد. و اگر خداوند، آگاهی از هدف خلقت و راه نیل به کمال را دراختیار انسان نمی گذاشت، آفرینش لغو و بیهوده می شد. خداوند، پیامبران را مبعوث نمود تا راه رشد و کمال را به انسانها نشان دهد. با این بیان می توان گفت که خداوندپیامبران را برای کمال انسان مبعوث کرده است.

اصل دوم: کمال انسان، مربوط به روح وی است. انسان برخلاف سایر موجودات، هم کمال جسمانی دارد و هم کمال روحانی. هدایت تکوینی، در کمال جسمانی انسان نقش اساسی دارد و انسان، در کمال روحانی خود، نیاز شدید به پیامبران دارد.

اصل سوم: روح انسان، یک وجود متصل است که دو نشئه را پشت سر می گذارد. یکی نشئه دنیوی است و دیگری نشئه اخروی که مربوط به عالم برزخ و قیامت می باشد. به بیان دیگر، روح انسان از آغاز حیات دنیوی خود تا قیامت، مراحل و نشآتی را پشت سرمی گذارد.

اصل چهارم: کمال روح، به معنای فعلیت استعدادها و قوای مثبت درونی است. انسان،دارای مجموعه ای از استعدادها و صفات و گرایشهای بالقوه ای است که با فعلیت آنهامی تواند به کمال وجودی خود برسد.

اصل پنجم: تکامل انسان، در ظرف جامعه میسر است. بسیاری از صفات انسانی درخلال زندگی اجتماعی فعلیت می یابند. تکامل انسان، تنها فردی نیست. بلکه بعداجتماعی نیز دارد. برخی از مکاتب نظیر آیینهای هندی و تصوف، فقط بر روی تکامل فردی انسان تاکید دارند و از ضرورت مسایل اجتماعی غافل مانده اند. این مکاتب تصورکرده اند که بدون یک جامعه سالم، می توان انسانها را به رشد و کمال رساند. در یک جامعه ناسالم، فقط برخی از افراد می توانندبه کمال وجودی خود برسند نه اکثریت انسانها، در حالی که در یک جامعه سالم،زمینه های رشد و کمال برای عموم انسانهافراهم می شود.

اصل ششم: جامعه سالم، جامعه ای نیست که در آن، فقط افراد سالم باشند. بلکه جامعه ای است که همه نهادهای آن سالم باشد. اگر غایت جامعه ای، تحقق فلسفه خلقت نباشد; اگر ارزشهای الهی بر همه اجزاء و نهادهای جامعه حاکم نباشد; آن جامعه، دینی تلقی نخواهد شد. اگر قوانین موجود در جامعه، دینی نباشد; روابط اجتماعی مبتنی بر دین نباشد; سیاست داخلی و خارجی آن بر اساس مبانی دینی نباشد و ارزشهای الهی در تار و پود جامعه،ریشه ندوانده باشد، آن جامعه، دینی تلقی نخواهد شد. با این بیان، سخن آقای سروش نیز که جامعه دینی را “جامعه دینداران"تلقی می کنند، به نقد کشیده می شود.

در یک جامعه طاغوتی نیز دینداران می توانند حضور داشته باشند، اما چهره آن جامعه، دینی نخواهد بود. این همه اصول اجتماعی که در اسلام وجود دارد، از اصل"امر به معروف” گرفته تا “جهاد” و اجرای “حدود” و “حاکمیت صالحان بر جامعه” و …نشانگر آن است که جامعه ای، دینی است که نهادهای آن نیز دینی باشند.

اصل هفتم: رابطه دنیا و آخرت، رابطه عمل و عکس العمل است. حیات دنیوی، سازنده حیات اخروی است. انسان، در ظرف دنیا، حیات اخروی خود را می سازد. حدیث «الدنیا مزرعة الآخرة » اشاره به همین معنا دارد. نمی توان بدون برخورداری از یک زندگی متعالی در دنیا، حیات اخروی مثبت داشت. برای آنکه حیات اخروی، آباد باشد، باید حیات دنیوی را نیز آباد ساخت. اگر آبادانی حیات دنیا اهمیت نمی داشت، قرآن کریم نمی فرمود:

«ولاتنس نصیبک من الدنیا»

«بهره ات را از دنیا فراموش نکن.» (قصص 77)

اینکه تفکر دینی از سویی رهبانیت را، و از سوی دیگر، هوسبارگی و به فراموشی سپردن ارزشهای الهی را نهی می کند، به خاطر آن است که حیات دنیوی و حیات اخروی، هر دو طیبه باشد. از آنجا که حیات اخروی، نتیجه حیات دنیوی است و انسان در دنیا به هر کمالی برسد، در آخرت، نتیجه آن را خواهد دید، می توان گفت به یک معنا،حیات دنیوی، مهم تر از حیات اخروی است.

اصل هشتم: از دیدگاه قرآن، حیات اخروی بر حیات دنیوی برتری دارد و در مقایسه باآن، زندگی دنیوی، ناچیز و بی مقدار به حساب آمده است.

«و ما هذه الحیوة الدنیا الا لهو و لعب و ان الدار الآخرة لهی الحیوان لو کانوا یعلمون »

«این زندگانی دنیا جز بازیچه و سرگرمی چیزی نیست، در حالی که زندگانی آخرت جاویدان و همیشگی است، اگر آنها دریابند.» (عنکبوت 64)

«یا قوم انما هذه الحیوة الدنیا متاع و ان الآخرة هی دارالقرار»

«ای قوم زندگانی دنیا متاعی بیش نیست، ولی زندگانی آخرت منزلگاه ابدی است.» (مؤمن 39)

در این قبیل آیات، حیات اخروی با حیات دنیوی مقایسه گشته و برتر دانسته شده است. این آیات به انسان گوشزد می کند که مبادا زندگانی دنیوی را هدف اعلای خودتلقی کند، چرا که اگر انسان زندگی دنیوی را آرمان خود بداند، هیچ گاه حیات از محدوده اشباع خودخواهیها، خارج نخواهد شد. اما اگر زندگی اخروی را ایده آل تلقی کند، دیگراسیر هوسهای نفسانی نخواهد شد.

حیات اخروی، باطن حیات دنیا و حیات حقیقی است، چرا که در آنجا آدمی باحقایق سر و کار دارد نه با امور اعتباری. آن حیات، جاودانه است و در آن، اثری از شر وفساد نیست. برتری حیات اخروی به خاطر ویژگیهای آن است اما از برتری کیفی آن،نمی توان به نفی حیات دنیوی رسید.

نتیجه گیری: با توجه به اصول هشتگانه فوق:

اولا: پیامبران برای تکامل روح انسان آمده اند، نه برای دنیا یا آخرت انسانها.

ثانیا: دنیا و آخرت، ظروف تکامل روح انسان می باشند. در دنیا انسانها به تکامل می رسند و یا سقوط می کنند و در آخرت نتایج تکامل یا سقوط خود را مشاهده می کنند.پس دنیا ظرف تکامل و یا سقوط روح است و آخرت، ظرف برخورداری از نتایج عملکردهای دنیوی.

ثالثا: حیات اخروی نتیجه حیات دنیوی است، لذا برای آماده سازی آخرت انسانها باید دنیای آنها را نیز بر اساس ارزشهای الهی آباد ساخت.

بحث درون دینی یا قرآنی:
برای بحث پیرامون اهداف بعثت انبیاء و اینکه جهتگیری آنها اخروی بوده است یادنیوی، اینک به برخی از آیاتی می پردازیم که در آنها از اهداف رسالت انبیاء سخن به میان آمده است.

1. دعوت به توحید:
مهمترین هدف پیامبران، توحید بوده است. همه پیامبران مردم را دعوت به توحید ودوری از شرک می کردند.

«و لقد بعثنا فی کل امة رسولا ان اعبدوالله و اجتنبواالطاغوت »

«ما در هر امتی پیامبری را برانگیختیم تا مردم خدا را بپرستند و از طاغوت دوری جویند.» (نحل 26)

عمومیت دعوت انبیاء به توحید را می توان از خطاب به حضرت رسول(ص)دریافت. طبق این آیه همه انبیای قبل از پیامبر اسلام نیز مردم را به سوی توحید و دوری از شرک فرامی خواندند.

«و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون »

«ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم، مگر اینکه به او وحی نمودیم که جزمن معبودی نیست و تنها مرا پرستش کنید.» (انبیاء 25)

نکته مهمی که از آیه 26 سوره نحل به دست می آید، این است که لازمه توحید، نفی طاغوتهاست. در کنار طاغوتها، توحید باقی نمی ماند. جامعه ای که می خواهد به سوی"توحیدی شدن” گام بردارد، باید همه طاغوتها را نفی کند.

2. دعوت به معاد:
دعوت به حیات اخروی نیز از اهداف مهم پیامبران بوده است. هدف پیامبران، این بود که به مردم بفهمانند پس از این حیات دنیوی، حیات دیگری وجود دارد که در آن به تمام اعمال و رفتار انسانها رسیدگی می شود و همه باید مراقب اعمال خود باشند تا درآن حیات، دچار عذاب و گرفتاری نشوند.

در آیه زیر، از زبان نوح(ع) نقل می کند که مردم را چگونه به سوی توحید و معاد فرامی خواند:

«لقد ارسلنا نوحا الی قومه فقال یا قوم اعبدوالله ما لکم من اله غیره انی اخاف علیکم عذاب یوم عظیم.»

«ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، او گفت: ای قوم خدا را پرستش کنید که جزاو معبودی نیست. من از عذاب روز عظیم بر شما بیمناکم.» (اعراف 59)

موسی(ع) نیز قوم خود را به حیات اخروی فرا می خواند. چنانکه در نخستین نزول وحی، مسئله معاد بر وی مطرح می شود.

«ان الساعة آتیة اکاد اخفیها لتجزی کل نفس بما تسعی »

«حتما قیامت فرا خواهد رسید، ما آن را مخفی می داریم تا هر فردی به پاداش اعمالش برساند.»

در آیه، زیر طرح حیات اخروی به عنوان یکی از اهداف کلیه پیامبران آمده است، نه پیامبری خاص.

«یا معشر الجن و الانس الم یاتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتی و ینذرونکم لقآء یومکم »

«ای گروه جن و انس، آیا برای (هدایت) شما از جنس خودتان پیامبرانی نیامدندتا آیات مرا بر شما بخوانند و شما را به دیدار این روز هشدار دهند؟» (انعام 130)

3. تعلیم کتاب:
دیگر از اهداف انبیاء، تعلیم بشریت بوده است. پیامبران مبعوث شدند تا به مردم علم و آگاهی دهند و واقعیات مربوط به انسان و جهان را به آنان تعلیم دهند.

«ربنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمة ویزکیهم.»

«پروردگارا در میان آنها از جنس خودشان پیامبری را برانگیز تا آیات تو را بر آنهابخواند و کتاب و حکمت را به آنها تعلیم دهد و آنها را تزکیه نماید.» (بقره 129)

4. تعلیم حکمت:
همچنین یکی از اهداف بعثت انبیاء، تعلیم حکمت بشمار آمده است.

«لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة »

«خداوند بر مؤمنان منت گذارد. هنگامی که در میان آنها پیامبری از جنس خودآنها برانگیخت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه نماید و به آنها کتاب وحکمت را تعلیم دهد.» (آل عمران 164)

در باب حکمت، مفسران اقوال بسیاری نقل کرده اند که ما در کتاب «مبانی رسالت انبیاء در قرآن » به آنها اشاره کرده ایم. به طور اجمال، حکمت، عبارت از مجموعه معارفی است که موجب روشن بینی می شود. اگر در علم، سخن از “دانستن” است، درحکمت، سخن از “یافتن” است. فراگیری “حکمت"، موجب رشد و کمال می شود وانسان برخوردار از آن، می تواند حق و باطل را از یکدیگر تمیز دهد. حکمت، نوری است که هدف را به انسان نشان می دهد، در حالی که “علم"، فقط راه را نشان می دهد.علم، ممکن است موجب کمال انسان نشود، اما حکمت، بی تردید موجب تعالی انسان می شود. از همینجاست که قرآن برخورداری از حکمت را موجب “خیرکثیر” تلقی کرد:

«یؤتی الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا»

(خداوند) حکمت را به هر که بخواهد می دهد و به هر کس نیز حکمت داده شود، خیر بسیار داده شده است.» (بقره 269)

اما هر فردی نمی تواند از حکمت، برخوردار شود. لازمه برخورداری از حکمت،رها کردن هوا و هوس است. چنانکه علی(علیه السلام) می فرماید:

«حرام علی کل عقل مغلول بالشهوة ان ینتفع بالحکمة »

«بر عقلی که گرفتار هوا و هوس است حرام است که از حکمت سودی ببرد.»

5. دعوت به تزکیه و تقوا:
دیگر از اهداف انبیاء، تزکیه و تقوا بوده است. پیامبران، مردم را به رهاساختن پلیدیهای نفسانی، فرامی خواندند، چرا که تا انسانها از درون، ساخته نشوند و قلب آنها ازخودخواهیها آزاد نشود، نمی توانند به کمال برسند.

در آیات بسیاری از زبان پیامبرانی چون نوح، هود، صالح، لوط، شعیب، الیاس وعیسی (علیهم السلام) نقل شده که مردم را به تزکیه و تقوا فرامی خواندند.

«اذ قال لهم اخوهم نوح الا تتقون »

«هنگامی که برادرشان نوح به آنها گفت: آیا تقوا پیشه نمی کنید؟» (شعرا 106)

«اذ قال لهم اخوهم هود الا تتقون »

«هنگامی که برادرشان هود به آنها گفت: آیا تقوا پیشه نمی کنید؟» (شعرا 124)

«اذ قال لهم اخوهم لوط الا تتقون »

«هنگامی که برادرشان لوط به آنها گفت: آیا تقوا نمی ورزید؟» (شعرا 160)

6. آزادسازی انسانها از غل و زنجیرها:
یکی دیگر از اهداف انبیاء، آزادسازی انسانها از غل و زنجیرها است. پیامبران با همه ارزشهای دروغینی که بر جوامع انسانی حاکم بود، مبارزه کردند. انبیاء آمدند تا تکالیف غیرمنطقی و بیهوده ای را که جوامع مختلف به آنها پایبند بودند، نابود سازند.

«… و یضع عنهم اصرهم و الا غلال التی کانت علیهم »

«و بارهای سنگین و غل و زنجیرهایی (که بر گردنشان بود) از (دوش آنها)برمی دارد.» (اعراف 157)

انبیاء با دو گونه غل و زنجیر روبرو بودند. یکی درونی و دیگری غل و زنجیرهای بیرونی. زنجیرهای درونی، عبارت است از هوا و هوسها و تمایلات سرکش و منفی انسانها که بزرگترین سد راه تکامل آنها به شمار می رود. زنجیرهای برونی نیز عبارت است از ارزشها و قوانین ضدالهی حاکم بر جوامع گوناگون نظیر خرافات، آداب و رسوم بیهوده و قوانین غلط.

7. اجراء عدالت اجتماعی:
یکی دیگر از اهداف پیامبران، برپایی عدل و داد بوده است. پیامبران، ماموریت داشتند تا با مفاسد اجتماعی مبارزه کرده، عدل و قسط را در جامعه حاکم نمایند.

«لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط »

«ما رسولان خود را با معجزاتی آشکار فرستادیم و بر آنها کتاب و میزان را نازل کردیم تا مردم برای برپایی عدالت قیام کنند.» (حدید 25)

مبارزه با مفاسد اجتماعی و اصلاح جامعه، از اهداف مهم انبیاء بوده است. پیامبران نیامده بودند تا مردم را فقط به سوی توحید و معاد فراخوانند و با کتاب و حکمت آشناسازند و درس تزکیه و تقوا بدهند، چرا که در یک جامعه فاسد، دعوت مردم به توحید ومعاد و تزکیه و تقوا، چندان کارساز نیست.

تا در جامعه ای، اصلاحات صورت نگیرد و عدالت تحقق نپذیرد، عموم مردم توحیدی نخواهند شد. چگونه می توان در جامعه آکنده از مفاسد فردی و اجتماعی،مردم را تزکیه داد؟ از همین جاست که شعیب(ع) هدف از بعثت خود را اصلاح جامعه می داند.

«ان ارید الا الاصلاح ما استطعت »

«من جز اصلاح تا آنجا که توانایی دارم چیزی نمی خواهم.» (هود 88)

موسی(ع) نیز همراه با برادرش هارون(ع) در مسیر اصلاح افراد گام برمی داشت.

«و قال موسی لاخیه هارون اخلفنی فی قومی و اصلح و لاتتبع سبیل المفسدین »

«موسی به برادرش هارون گفت: جانشین من در میان قومم باش و (آنها را)اصلاح کن و از راه مفسدان پیروی مکن.» (اعراف 142)

هر یک از پیامبران با مهمترین مفاسد جامعه خود به مبارزه برمی خاستند. به طورمثال در زمان صالح(ع) چون اسراف و تبذیر رواج بسیار داشت، وی با این مفاسد به مبارزه برخاست. او نه تنها خود، به مبارزه با مسرفان می پرداخت، بلکه افراد جامعه رانیز بر آن می داشت تا مبارزه کنند.

«و لاتطیعوا امر المسرفین الذین یفسدون فی الارض و لایصلحون »

«از مسرفان اطاعت نکنید، آنهایی که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی نمایند.» (شعرا 2 - 151)

در زمان لوط نیز که مفاسد جنسی نظیر هم جنس بازی رواج بسیار داشت و مهمترین مشکل جامعه، بود، پیامبر با این نوع انحراف جنسی مبارزه می کرد.

«اتاتون الذکران من العالمین و تذرون ما خلق لکم ربکم من ازواجکم بل انتم قوم عادون.»

«آیا در میان مردم جهان سراغ مردها می روید و همسرانی را که خدا برای شماآفریده رها می کنید؟ شما قوم تجاوزگری هستید.» (شعراء 6 - 165)

شعیب(ع) نیز با مفاسد اجتماعی که بر جامعه آن دوران، حاکم بود، مبارزه می کرد،کم فروشی و استثمار اقتصادی، از مفاسد رایج عصر شعیب بود.

«اوفوا الکیل و لاتکونوا من المخسرین و زنوا بالقسطاس المستقیم و لاتبخسوا الناس اشیآءهم و لاتعثوا فی الارض مفسدین »

«حق پیمانه را ادا کنید. (کم فروشی نکنید) و به مردم خسارت وارد نسازید. باترازوی صحیح وزن کنید و حق مردم را ضایع نکنید و در زمین فساد ننمایید.»(شعراء 3 - 181)

آیات فوق، نشانگر آن است که پیامبران برای برپایی قسط و عدل با همه انحرافات جامعه خود، مبارزه کردند. آنها تلاش می کردند تا همه مفاسد اجتماعی را از میان ببرندنه آنکه فقط به یک نوع از مفاسد اجتماعی توجه داشته باشند. قرآن مصادیق بسیاری ازحیات اجتماعی پیامبران نقل می کند تا نشان دهد که انبیاء، نابودی کلیه مفاسد اجتماعی را نشانه گرفته بودند.

کمال انسان، هدف نهایی انبیاء:
براساس آیات فوق، هفت هدف برای پیامبران ذکر گردید. آنچه در اینجا مورد بحث قرار می گیرد، این است که آیا پیامبران، دارای چند هدف بوده اند یا آنکه یک هدف آنان،اساسی و سایر اهداف، تبعی بوده اند؟!

به بیان دیگر آیا آن اهداف، از یکدیگر جدا بوده و رابطه عرضی با یکدیگر داشته اندیا در ارتباط با یکدیگر بوده و رابطه طولی داشته اند. چند فرض را می توان تصور کرد:

1. پیامبران، اهداف گوناگون داشته اند و هر هدفی، ناظر به بعدی خاص بوده است.برخی موجب سعادت دنیوی انسانها و برخی موجب سعادت اخروی آنها بوده است.

2. پیامبران تنها یک هدف داشته اند و آن عدالت اجتماعی بوده است. آنهامی خواستند تا جامعه ای عادلانه تشکیل دهند و برای تحقق عدالت در جامعه نیز ناگزیر بوده اند تا مردم را به توحید و تقوا و حکمت فراخوانند. به بیان دیگر، پیامبران تنها برای آبادساختن حیات دنیوی انسانها آمده اند و اگر از آخرت نیز سخن به میان آوردند، به خاطر بهبود حیات دنیوی انسانها بوده است، چرا که اگر انسانها به خدا و معاد، ایمان داشته باشند و علم و حکمت پیشه کنند، زندگی سعادتمندانه در دنیا خواهند داشت.

3. هدف حقیقی، همان توحید و کمال انسان است. شناخت خدا و قرب به حضرت حق، هدف نهایی همه پیامبران بوده است. طبق این نظریه، سایر اهداف در حکم مقدمه برای این ذی المقدمه بوده اند. پیامبران از این جهت، عدالت اجتماعی را مطرح کردند تازمینه های رشد و کمال انسانها فراهم آید.

در میان سه نظریه فوق، نظریه اخیر صحیح است، زیرا هدف از خلقت انسانها،عبودیت است و پیامبران آمده بودند تا مردم را به هدف نهایی خلقتشان برسانند.

«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون »

«جن و انس را نیافریدم، مگر اینکه مرا عبادت کنند.» (ذاریات 56)

پیامبران از این جهت مردم را به پرستش خدا و قرب به او دعوت می کردند تا آنها رابه سوی هدف آفرینش، رهسپار سازند.

آنان آمدند تا انسانها را با هدف نهایی حیات، آشنا سازند و با ایجاد زمینه های مناسب اجتماعی - که با عدالت اجتماعی تحقق پذیر است - و ارائه برنامه های تکاملی که بر مبنای کتاب و حکمت است، بشریت را به غایت و هدفشان برسانند. خلاصه آنکه هدف خلقت، چیزی جز عبودیت و کمال انسان نیست، پس هدف انبیاء نیز عبودیت وکمال انسان بوده است.

اگر پیامبران، فقط به توحید فرامی خواندند، در امر توحیدی سازی مردم، مفید واقع نمی شدند، چرا که اندیشه های توحیدی در سرزمینی رشد می کند که در آن عدل، وقسط حکمفرما باشد، نه ظلم و جور.

به همین علت است که وقتی شعیب(ع)، مردم را به سوی توحید فرامی خواند، به دنبال آن، از مفاسد اجتماعی زمان خود یاد می کند و با آن مفاسد، با کم فروشی ونپرداختن حقوق مردم، به مبارزه برخاست.

«و الی مدین اخاهم شعیبا قال یا قوم اعبدوا الله ما لکم من اله غیره و لاتنقصواالمکیال و المیزان انی اریکم بخیر و انی اخاف علیکم عذاب یوم محیط »

«به سوی مدین برادرشان شعیب (را فرستادیم) که گفت: ای قوم خدا را پرستش کنید که برای شما معبودی جز او نیست و پیمانه و وزن را کم نکنید. من خیرخواه شما هستم و از عذاب روز فراگیر بر شما می ترسم.» (هود 84)

“نقد” نظر مهندس بازرگان:
مرحوم بازرگان، هدف رسالت پیامبران را در دو چیز خلاصه کرده است:

1. انقلاب عظیم و فراگیر علیه خود محوری انسانها برای سوق دادن آنها به سوی آفریدگار جهانها.

2. اعلام دنیای آینده جاودان بی نهایت بزرگتر از دنیای فعلی (4) از میان این دو هدف نیز، هدف نهایی را ایشان، نیل به حیات اخروی دانسته است.یعنی انقلاب عظیم پیامبران برای نابودی خود محوریها نیز در جهت برخورداری ازحیات اخروی ایده آل بوده است.

ایشان به مسئله عدالت اجتماعی و اصلاح مفاسد اجتماعی که اینهمه قرآن کریم برروی آن تاکید دارد، توجه نکرده و ” اصلاح جامعه” را دور از شان خدا و پیامبران دانسته است:

«ابلاغ پیامها و انجام کارهای اصلاحی و تکمیل دنیا در سطح مردم، دور از شان خدای انسان و جهان است و تنزل دادن مقام پیامبران به حدود مارکس ها،پاستورها و گاندی ها یا جمشید و بزرگمهر و همورابی.» (5)

مگر بناست هر کس که کار اصلاحی می کند، مارکس و پاستور و گاندی تلقی شود؟اینگونه نیست که اصلاحات اجتماعی ضرورت دارد; خواه آن را پیامبران انجام دهند یامارکس و پاستور و گاندی!

بعلاوه چه کسی ادعا کرده است که اصلاحات پیامبران در حد اصلاحات متفکران بشری بوده است تا در مقام مقایسه، آنان را در حد مصلحان بشری تنزل دهیم؟ پیامبران،اهداف و وظایف گوناگونی داشته اند که مهمترین آنها تکامل روح انسانهاست که همان عبودیت تلقی می شود و سایر هدفها مقدمه ای برای این ذی المقدمه می باشند.

اگر گفته می شود که هدف نهایی آنها عبودیت است، به این معنا نیست که اصلاحات اجتماعی و تحقق عدالت نادیده گرفته شود، چرا که تا در جامعه، عدالت تحقق پیدا نکندزمینه های رشد و کمال انسانها فراهم نخواهد شد.

آقای مهندس بازرگان، فقط به اصلاحات شخصی توجه کرده است. یعنی مردم بایدخودشان اخلاق و رفتارشان را اصلاح کنند. از این روی، آیه 25 سوره حدید را این گونه تفسیر می کنند:

«معنی و منظور آیه، آن طور که بعضی ها تصور و تبلیغ کرده اند این نیست که مردم ودیگران را برای مبارزه با ظلم، استبداد و استکبار، یا بسط عدالت و دیانت در دنیا بسیج نمایند، بلکه خود مردم در اخلاق و رفتارشان عامل به عدالت و قسط باشند.» (6)

ایشان تصور کرده که بدون اصلاح جامعه یعنی اصلاح نهادها و ساختارهای آن،می توان عدالت را تحقق بخشید. درست است که اصلاح رفتارها و اخلاقیات مردم وتوجه آنها به آخرت از اهمیت بسزایی برخوردار است، اما بدون اصلاحات اساسی اجتماعی و صرفا با پند و اندرز، نمی توان رفتارهای شخصی مردم را اصلاح نمود. آیا درجامعه ای که فقر، تبعیض، ظلم و دهها فساد دیگر وجود دارد می توان دیانت را در میان آنها رواج داد؟ اگر جواب مثبت است، چرا پیامبران با مفاسد اجتماعی مبارزه می کردند.؟ بدون اصلاحات اجتماعی و صرفا با اصلاح تک تک افراد، نمی توان عدالت اجتماعی را در جوامع بشری حاکم ساخت.

نگرانی عمده آقای مهندس بازرگان از تشکیل حکومت دینی است. بنظر ایشان،نباید بر اساس ارزشهای دینی، تشکیل حکومت داد. از این رو اصرار می ورزد که پیامبران به دنبال تشکیل حکومت نبوده اند و اگر هم پیامبرانی حکومت تشکیل داده اند استثنا بوده است:

«به قرآن نگاه می کنیم، می بینیم احراز حکومت با سلطنت از طرف حضرت خاتم الانبیاء و بعضی از پیامبران یهود، عمومیت به همه پیامبران نداشته و باتوجه به تعداد کثیر انبیای غیرحاکم، یک امر استثنایی محسوب می شود واصولا نبوت و حکومت دو امر یا دو شغل کاملا مجزا و متفاوت، با دو منشاء یادو مبنای مختلف غیرقابل تلفیق در یکدیگر بوده و در آن مراجعه و مصالحه ومشورت با مردم را شدیدا منع و بلکه ملامت می نماید.» (7)

ما می پرسیم پیامبرانی که تشکیل حکومت داده اند، چرا چنین کرده اند؟! باید نتیجه گرفت که حکومت دینی، ضرورت داشته است اگر تشکیل حکومت، امری غیردینی بودچرا آن پیامبران بر مردم حکومت کرده اند؟ همان تعداد محدود و استثنایی، عمل لغوانجام داده اند؟ یا آنکه شرایط اجتماعی مانع می شده تا سایر انبیاء، تشکیل حکومت دهند، نه آنکه برخی از پیامبران، به ضرورت آن اعتقاد داشته اند و بقیه، آن را لغودانسته اند!!

ایشان “نبوت” و “حکومت” را دو امر و دو شغل کاملا مجزا و متفاوت می خواند. این را کسی انکار نکرده است. یعنی کسی ادعا نکرده که نبوت و حکومت، یک منصب هستند اما ایشان، نتیجه غلطی گرفته و تصور کرده که این دو، غیرقابل جمع نیز هستند.برای این نتیجه گیری خود، هیچ دلیلی نیاورده است و از این که «پیامبر شدن » پیامبر، ازجانب مردم و با رای و مشورت آنها تحقق نمی پذیرد ولی تشکیل حکومت به رای ومشورت مردم مربوط است، نتیجه گرفته است که نبوت با حکومت، قابل جمع نیست.اگر این دو واقعا قابل جمع نیستند، چرا در برخی از پیامبران جمع شده اند؟ آیا تحقق حتی یک مورد، نشان امکان آن نیست؟

اگر قرآن کریم، نبوت و حکومت را در برخی پیامبران جمع کرده، به معنای آن است که یکی از منصبهای پیامبران، حکومت بوده است نه آنکه حکومت، عین نبوت است.

حکومت پیامبران از دیدگاه قرآن:
از آیات قرآنی چنین برمی آید که برخی از انبیاء تشکیل حکومت داده اند و برای برخی دیگر شرایط تشکیل حکومت مهیا نبوده است نه آنکه نسبت به ضرورت آن بی اعتنا باشند.

سلیمان(ع) از جمله پیامبرانی است که تشکیل حکومت می دهد. مبارزه سلیمان بابلقیس موجب می شود تا وی از حکومت خلع شود و تسلیم سلیمان شود. طبق آیه زیر،وقتی سلیمان، ملکه سبا را به حضور می طلبد و او از آمدن به نزد سلیمان خود داری می ورزد و به جای آن هدیه ای برای سلیمان می فرستد، سلیمان (ع) به نماینده بلقیس می گوید:

«اتمدونن بمال فما آتانی الله خیرا مما آتاکم بل انتم بهدیتکم تفرحون ارجع الیهم فلناتینهم بجنود لاقبل لهم بها و لنخرجنهم منها اذلة و هم صاغرون »

«آیا شما مرا به مال مدد می رسانید؟ آنچه را که خدا به من داده از آنچه به شماداده بهتر است. شما هستید که به هدیه خودتان خوشحال هستید. به سوی آنان بازگردید. ما با سپاهی به سوی آنها می آییم که در مقابل آن نمی توانند مبارزه کنند و آنها را با ذلت و خواری از (کشورشان) خارج می سازیم.» (نمل 7 - 26)

آیه فوق صریحا خاطر نشان می سازد که پیامبری مانند سلیمان، وقتی شرایط را برای تشکیل حکومت مناسب می بیند برای تحقق آن، با قدرت تمام اقدام می کند.

یوسف(ع) نیز از جمله پیامبرانی است که در پست وزارت دارایی توانسته بودمنصبی از مناصب حکومتی را برعهده بگیرد.

«قال اجعلنی علی خزائن الارض »

«گفت مرا وزیر دارایی خویش بگردان.» (یوسف 55)

داوود(ع) نیز از جمله پیامبرانی بوده است که خداوند به او ملک و حکومتی عظیم داده بود.

«و شددنا ملکه و آتیناه الحکمة و فصل الخطاب »

«و حکومت او را استحکام بخشیدیم و به او حکومت و داوری عادلانه رابخشیدیم.» (ص 20)

به حکومت برخی از انبیاء نیز در آیه زیر اشاره شده است:

«ام یحسدون الناس علی ما آتاهم الله من فضله فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب والحکمة و آتیناهم ملکا عظیما»

«آیا مردم نسبت به آنچه که خداوند از روی فضلش به آنها بخشیده است حسرت می ورزند؟ ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت و حکومت عظیمی دادیم.»(نساء 54)

در مورد اینکه چه تعداد پیامبران تشکیل حکومت داده بودند، به تحقیق نمی توان سخن گفت، اما از برخی آیات قرآنی می توان این نکته را به دست آورد که ایشان درصدد تشکیل حکومت بوده اند، هر چند به خاطر عدم شرایط مناسب، توفیق این کار راپیدا نکرده اند.

دسته اول: همچون آیه 25 سوره حدید، که هدف بعثت پیامبران را عدالت اجتماعی می داند. شکی نیست که بدون تشکیل حکومت، نمی توان عدالت را در جامعه محقق ساخت.

دسته دوم: همچون آیه 36 سوره نحل، که هدف بعثت پیامبران را دعوت به توحید ودوری از طاغوتها می داند. بدون شک، با تشکیل حکومت است که می توان همه طاغوتهارا در جامعه نابود ساخت و توحید را در همه ابعادش و در حیات فردی و اجتماعی انسانها حاکم نمود.

دسته سوم: آیاتی است که به پیامبران دستور می دهد تا با قوت و قدرت در جهت تحقق اهداف خود گام بردارد.

«خذوا ما آتیناکم بقوة »

«آنچه را که شما دادیم به قوت بگیرید.» (بقره 36)

«یا یحیی خذ الکتاب بقوة

«ای یحیی این کتاب را به قوت بگیر.» (مریم 12)

دلیل چهارم: وجود احکام اجتماعی در آیین انبیاست. احکامی چون امر به معروف ونهی از منکر (به معنای وسیع آن)، جهاد، قضاء و … که بدون تشکیل حکومت، قابل اجرانیستند. بنابراین، از وجود یک سلسله احکام و تکالیف اجتماعی، به دلالت التزامی می توان پی برد که انبیاء در صدد تشکیل حکومت بوده اند و باید می بوده اند که البته بعضی موفق شده اند و برخی، به علت شرایط و زمینه های نامساعد، توفیق پیدانکرده اند.

با این بیان دیگر نمی توان سخنان زیر را از مهندس بازرگان پذیرفت:

«آنچه در هیچ یک از سر فصل یا سر سوره ها و جاهای دیگر دیده نمی شود، این است که گفته شده باشد، آن را فرستادیم تا به شما درس حکومت و اقتصاد ومدیریت یا اصلاح امور زندگی دنیا و اجتماع را بدهد. ولی به طور کلی گفته شده است که شما در روابط فیمابین، عدالت و اتفاق و خدمت و اصلاح را پیشه کنیدو تا عمل صالح انجام ندهید ایمان به خدا شما را راهی بهشت نخواهد کرد.» (8) آقای مهندس بازرگان، رسالت پیامبران را در حد نصیحت و اندرز دهی خلاصه کرده اند. ایشان پیامبران را عده ای نظریه پرداز اجتماعی تصور کرده که معتقد بوده اند اگرمردم، عدالت و انفاق و خدمت و اصلاح را پیشه کنند، راهی بهشت خواهند شد. البته اکثر نظریه پردازان اجتماعی نیز نمی گویند در هر نوع جامعه ای و با هر نوع ساختارحکومتی می توان انسانها را رهسپار بهشت ساخت.

نظریه آقای بازرگان صرفنظر از مسائل اعتقادی و درون دینی، از نظر علوم اجتماعی نیز باطل است. البته ایشان گاه دچار تناقض می شود و علی رغم ادعاهای فوق، می پذیردکه «جامعه دینی »، جهت پدیدآمدن «انسان دینی » ضرورت دارد. چنان که می گوید:

«ضرورت یا لااقل تاثیر مثبت محیط توحیدی مساعد برای نشو و نمای افرادآزاده مستقل و مؤمنان با کرامت مورد قبول است. همچنین ایجاد «جامعه دینی »جهت پدیدآمدن «انسانی دینی ». (9)

ولی ایشان انتظار دارد که چنین جامعه ای بدون تشکیل حکومت، تحقق پذیرد!!چنانکه به دنبال عبارات فوق می گویند:

«ولی آیا تامین چنین محیط و جامعه هایی باید حتما از طریق تصرف قدرت وبه هر قیمت از طرف مؤمنان صورت گیرد و به دست متولیان دینی باشد.»

اگر بپذیریم که برای تشکیل جامعه دینی، حکومت دینی ضرورت دارد و لازمه حکومت نیز قدرت است، (البته قدرت مشروع)، دیگر چه جای نگرانی است؟ چه کسی گفته است که تشکیل حکومت باید از جانب مؤمنان به هر قیمتی صورت گیرد؟مگر مشروعیت و عدالت از شرایط و لوازم حکومت دینی نمی باشند؟ وی می نویسد:

«عدم توسل رسولان خدا به قدرت با مقدم داشتن تشکیل جامعه ایمانی برتعلیم و تربیت افراد ایمانی را مشاهده می کنیم.»

طبق آیات گذشته دیدیم که هم آیات قرآنی به پیامبران، دستور توسل به قدرت، برای نیل به اهداف خود را می دهد و هم پیامبرانی نظیر سلیمان با توسل به قدرت موفق به تشکیل حکومت شدند. ایشان برای عدم پذیرش ضرورت حکومت، دست به توجیهات عجیبی زده اند. از جمله برای آنکه کسی از وجود احکام اجتماعی اسلام نظیر جهاد،ضرورت حکومت را استنباط نکند، می گویند:

«ولی می دانیم که آیات جهاد و قتال صرفا برای دفاع و استقرار امنیت و آزادی است، نه برای تهاجم و تصرف قدرت ».

اما براستی آیا بدون تشکیل حکومت، می توان به دفاع از یک جامعه پرداخت؟ آیابدون تشکیل حکومت می توان منیت یک کشور را برقرار ساخت؟ آیا جهاد و قتال همواره برای تهاجم و تصرف قدرت است یا عموما برای دفاع است؟ آیا اساسا هر گونه تصرف قدرتی، باطل و نامشروع است؟ آیا پیامبران از جانب خداوند و به اذن او، به تهاجم و تصرف مراکز قدرت نامشروع (جهاد ابتدایی) نمی پرداختند؟

با مطالعه مطالب فوق درمی یابیم که آقای بازرگان سه مسئله زیر را با یکدیگر خلطکرده است:

1. ضرورت تشکیل حکومت دینی

2. چه کسی باید حکومت کند؟

3. چگونه باید حکومت کرد؟

ایشان در ابتدا، ضرورت تشکیل حکومت دینی را زیر سوال می برند و سرانجام می پذیرند که اشکالی ندارد یک حکومت دینی، از همه جهت و تمام و کمال، به دست مؤمنان مخلص ناب تشکیل شود.

ایشان در مورد اینکه چه کسی بایدحکومت کند، حکومت متولیان دین رانفی می کنند و حکومت مؤمنان مخلص ناب را می پذیرند. گویی متولیان دین،نمی توانند از مؤمنان مخلص ناب باشند!و سرانجام، مشکل ایشان در موردچگونه حکومت کردن و قلمرو ومحدوده حکومت است. و اینکه وظیفه حکومت، جلوگیری از تجاوز بیگانگان به کشور و یا جلوگیری از تجاوز مردم به یکدیگر است و در مورد رابطه انسان باخود و خدا، نباید دخالتی داشته باشد.

نقد سخنان دکتر سروش:
آقای سروش نیز گفته است که پیامبران برای آخرت آمده اند نه دنیا. واگر بگوییم انبیاء برای دنیای مردم آمده اند، دین را ایدئولوژیک کرده ایم.مراد از ایدئولوژیک شدن دین، این است که از آن «مجموعه ای از جهان بینی، مقولات ارزشی، اصول و قواعد عملی و امثالها» رابخواهیم. (10)

ایشان از یک طرف، ایدئولوژی را یک «مرامنامه دنیایی » می داند که موجب می شودتا انسانها به سلاح عقیدتی مسلح شوند و موضعشان در جهان نسبت به هستی و مکاتب فکری دیگر معین شود. و از طرف دیگر قبول می کند که انسانها بدون برخورداری ازایدئولوژی نمی توانند زندگی کنند.

«چه ما به عنوان افراد مؤمن و متدین و چه اقوامی که پیرو طریقت دینی نیستندو اصولا به هیچ مذهبی اعتقاد ندارند، همه برای زندگی در دنیا به یک رشته قواعد و آداب و اصول و افکار و ارزشها و جهان بینی حاجت داریم. هیچ قومی بر مبنای هیچ زندگی نمی کند، یعنی هر روز صبح تجدید مطلع نمی کند وارزشهای تازه و جهان بینی تازه ای در میان نمی آورد. آدمیان (خواه در بدوی ترین اقوام، خواه پیشرفته ترین و متمدن ترینشان) به واسطه یک رشته ارزشهای مشترک، قواعد مشترک و جهان بینی مشترک به دور هم جمع می شوند و این،شرط آدمی وار زیستن است.» (11)

و در نفی “ضرورت حکومت"، همچنین می نویسند:

«ولی در کنار هیچ یک از آن آیات اشاره و دستوری نمی بینیم که مثلا به موسی گفته شده باشد برو در برابر فرعون مصر، دولت مقتدری از بنی اسرائیل و ازملتهای رقیب تشکیل بده، یا وقتی پیش فرعون رسیدی با اژدها و ید بیضایت اورا از تخت به زیر انداخته و سرجایش بنشان و دهان کسی را که ادعای «اناربکم الاعلی » کرده است، خرد کن.» (12)

ایشان، تصور کرده که پیامبران می بایست با معجزات خود مبارزه کنند. حال آنکه معجزاتی نظیر اژدها شدن عصا و ید بیضا، فقط برای ایمان آوردن همه مردم بوده است،نه صرفا فرعون و اطرافیان وی. هر پیامبری نیز در آغاز کار خویش وارد مبارزه مستقیم باجباران نمی شد، چرا که در ابتدای رسالت، نه حجت را بر مردم تمام کرده بود و نه یارانی داشت که به همراهی آنها برای مبارزه قیام کند. آیاآقای سروش، درگیریهایی را که پس ازاتمام حجت، میان موسی (ع) و یارانش با فرعون و فرعونیان روی داده، فراموش کرده اند؟ آیا اگر پیامبران فقط به عنوان معلمان اخلاق در جامعه خود عمل می کردند،یعنی فقط پند و اندرز می دادند و کاری به حاکمان ظالم نداشتند، درگیر مصیبتها وبلاهای گوناگون می شدند؟ تا چه رسد که برخی از آنها نیز به شهادت برسند؟

«کلما جاءهم رسول بما لاتهوی انفسهم فریقا کذبوا و فریقا یقتلون »«هر گاه که رسولی می آمد ولی (فرامین او) مطابق با هوا و هوسهای آنها نبود،گروهی آنها را تکذیب می کردند و گروهی از آنها را می کشتند.» (مائده 70)

از اینها گذشته، اگر «جامعه دینی » جهت پدید آمدن «انسان دینی » ضرورت دارد آیا باوجود ضرر فرعونها و قیصرها، می توان جامعه ای را دینی ساخت؟ آیا راهی جز مبارزه باجباران و اشراف و مترفین و حتی عالمان فاسد که - انبیاء همواره با آنها مبارزه می کردند -وجود دارد؟

سرانجام آقای بازرگان، حرفهای خود را اینچنین جمع بندی می کنند:

«تمام حرف ما این است که اگر به فرض، یک حکومت دینی از همه جهت تمام و کمال به دست مؤمنان مخلص ناب تشکیل شد، آنچه نباید این حکومت ودولت دست به آن بزند و دخالتی بنماید، دین و ایمان و اخلاق مردم است. ولت یعنی قدرت و زور، قدرت و زور در برابر تجاوز و بیگانگان به کشور وملت یا تجاوز مردم به یکدیگر که یک امر ضروری است، اما در برابر عقیده وعشق و عبادت و رابطه انسان با خدا با خود و خدا یعنی آزادی و تقرب، بسیاربیجا و نقض غرض است.» (13)

و اما آقای سروش که رسالت و هدف انبیاء را تنها دعوت به سعادت عالم آخرت می شمارد، در مورد رابطه دنیا و آخرت، چهارفرض را مطرح می کند:

فرض اول: بگوییم دین، نه برای حل مسایل دنیوی آمده است و نه حل مسایل اخروی.

فرض دوم: بگوییم دین، فقط برای حل مسائل دنیوی آمده است.

فرض سوم: بگوییم دین، فقط برای آخرت آمده است، یعنی پیامبران فقط سعادت اخروی انسانها را هدف گیری کرده اند.

فرض چهارم: این است که هدف دین را، تامین سعادت دنیا و آخرت انسانها بدانیم.

فرض اول و دوم را ایشان به حق، نفی می کنند و از میان فرضهای دیگر، فرض سوم رامی پذیرند. اما ما معتقدیم که فرض چهارم صحیح است. یعنی پیامبران برای تامین سعادت دنیوی و اخروی انسانها آمده اند، نه صرفا سعادت اخروی.

ایشان فرض سوم را از این جهت می پذیرد که اگر بگوییم دین برای آخرت است،دیگر دین «ایدئولوژیک » نخواهد شد. یعنی هرگز از دین انتظار نخواهیم داشت که درمورد مسایل مربوط به «عالم سیاست، حکومت، قدرت، اقتصاد، فرهنگ و امثال اینها» (14) موضعگیری کند.

در واقع آقای سروش از این جهت این فرض را می پذیرد که براساس آن «دین درسیاست و حکومت و قدرت و فرهنگ » هیچ گونه دخالتی ندارد.

تمام تلاش ایشان این است که از دخالت دین در امور اجتماعی جلوگیری به عمل آورده و تدبیر امور جامعه را به عقل و اندیشه بشری بسپارند.

در نقد این سخنان به چند نکته باید توجه کرد:

1. اگر بپذیریم که انسان به جهان بینی، ایدئولوژی و ارزشها نیاز دارد و در ایدئولوژی موضع انسان در جهان نسبت به هستی، جوامع دیگر و مکاتب فکری دیگر معین می شود، حتما پیامبران می بایست به این امور توجه می کردند، چرا که انسان از این امورلازمه و یا زمینه ساز کمال انسان هستند.

در بحثهای گذشته گفتیم که از جمله اهداف انبیاء تعلیم کتاب و حکمت بوده است.پیامبران با تعلیم کتاب و حکمت به ارائه جهان بینی و ارزشها می پرداختند. پیامبران علاوه بر آنکه از مبداء و معاد سخن می گفتند، از ارتباطهای چهارگانه زیر نیز سخن به میان می آورند:

الف. رابطه انسان با خودج. رابطه انسان با جهان

ب. رابطه انسان با خداد. رابطه انسان با دیگران

عجیب است که ایشان می پذیرندکه بشر جهان بینی وایدئولوژی خود را خودرو به دست آورده، (15) اما نمی پذیرند که پیامبران، اصول ایدئولوژی وارزشها را به بشر ارائه دهند:

«اما این اصول مشترک به تدریج و در طول تاریخ در میان آدمیان می رویند.یعنی مردم در سر کلاس درس و بحث، جهان بینی و ایدئولوژی و ارزشها واصول و عقایدشان را نمی آموزند، این امور خودرو هستند، البته امور خودرویی که بسیار بسیار مهم، مؤثر و اجتناب ناپذیرند.» (16)

2. اگر انسان به ایدئولوژی نیاز دارد و دین نباید به انسان ایدئولوژی دهد، یعنی موضع او را نسبت به هستی و مکاتب فکری دیگر تعیین کند، پس چه کسی باید آن راتعیین کند؟ یا باید طبق نظر آقای سروش بگوییم که این امور به صورت خودرو، در طول تاریخ به دست می آیند و یا باید بپذیریم که بشر در هر مقطع تاریخی خود به تاسیس آنهااقدام نماید. در هر دو صورت، ملاک درستی و حقانیت آنها چیست؟

3. در جایی که در متون دینی، مسائلی مطرح شده که طبق تعریف ایشان باید آنها رااصول ایدئولوژی به شمار آوریم، چه باید بکنیم؟ آیا باید آنها را کنار نهاد و دل به جریان تاریخ سپرد و به دستاوردهای تاریخی اعتنا کرد، یا به وحی، دل بسپاریم و از آن راه وروشهای آدم وار زیستن را فراگیریم؟

4. فقط در این صورت، ایدئولوژی شدن دین، غلط است که ما چیزهایی را که درزمینه اصول مربوط به ایدئولوژی از قبیل رابطه ما با جهان، دیگران و … در خود دین نیست، بر آن تحمیل کنیم. و شکی نیست که در این صورت دین را تحریف کرده ایم نه ایدئولوژیک.

به گمان ایشان اگر معتقد شویم که دین برای تامین سعادت دو عالم آمده است این تصور پیش خواهد آمد که:

«آدمی در آخرت سعادتمندانه است که در این دنیا موفق باشد. در این فرض توفیق دنیوی، علامت سعادت اخروی است. اگر دنیای من آباد بود، معلوم می شود که خدا مرا دوست دارد و لذا به تبع، دنیای دیگرم هم آباد خواهد بود.» (17)

به عبارت دیگر «سعادت و شقاوت اخروی، در گرو سعادت و شقاوت دنیوی خواهد بود.» از اینها گذشته «عمل خوب » با «توفیق دنیوی » تعریف خواهد شد. یعنی «عملی خوب است که دنیای ما را آباد و مرفه کند و به ما عزت ببخشد.»

در نقد سخنان آقای سروش باید گفت که در این فرض، می توان آخرتی را جستجوکرد که تابع سعادت دنیوی نباشد. به بیان دیگر ملاک و معیار سعادت اخروی را توفیق دنیوی ندانیم. کسانی که می گویند دین برای دنیا و آخرت آمده، هرگز نمی گویند ملاک توفیق در آخرت، توفیق در دنیاست، بلکه معتقدند که دین می تواند سعادت هر دو دنیا راتامین کند.

اساسا اگر عملی برای رضای الهی باشد، عمل اخروی تلقی خواهد شد، خواه توفیق دنیوی را همراه داشته باشد یا نداشته باشد. از اینها گذشته چه اشکالی دارد که انسان باوجود توفیق در دنیا از حیات اخروی سعادتمندانه نیز برخوردار باشد. می دانیم که فعل اخلاقی باید از دو حسن برخوردار باشد، یکی “حسن فعلی” و دیگری “حسن فاعلی".مراد از حسن فعلی، این است که ظاهر عمل خوب باشد و حسن فاعلی نیز به این معناست که انگیزه فاعل الهی باشد. یعنی عملی را که فرد انجام می دهد برای رضای خدا باشد. با این بیان، ملاک عمل خوب توفیق دنیوی نیست. بلکه عملی خوب است که از حسن فعلی و حسن فاعلی برخوردار باشد. و اگر عملی هم از حسن فاعلی برخوردارباشد و هم توفیق دنیوی را به همراه داشته باشد، اثر اخروی مناسب خواهد داشت. اگرگفته می شود که سعادت و شقاوت اخروی، در گرو سعادت و شقاوت دنیوی است، مراداین است که اگر انسانی در دنیا عمل خوبی انجام دهد، یعنی عمل وی براساس حسن فعلی و فاعلی باشد دارای سعادت اخروی خواهد بود و اگر عملی از قبح فعلی و فاعلی برخوردار باشد شقاوت اخروی در پی خواهد داشت.

انسان می تواند در دنیا اعمال نیک انجام دهد. یعنی نمازبگذارد، روزه بگیرد، حج برود، از فقرا و مستمندان دستگیری کند و حسن خلق داشته باشد و در عین حال در دنیاموفق و مرفه و عزیز و مقتدر باشد و در عین حال با حاصل شدن همه توفیقات، از توفیق آخرتی و سعادت آن جهانی نیز برخوردار باشد. متاسفانه آقای سروش تصور کرده اند که انسان یا باید نماز بخواند و روزه بگیرد و حج برود و از مستمندان دستگیری کند و یا دردنیا موفق و مرفه و عزیز و مقتدر باشد. و این دو هیچ گاه با هم قابل جمع نیستند. به عبارات زیر توجه فرمایید:

«باز هم تاکید می کنم که آخرت به دو معنا در گرو دنیاست. یک معنای متداول آن این است که اگر کسی در دنیا کار نیک انجام دهد، یعنی حج برود، نماز بخواند،روزه بگیرد، از فقرا دستگیری کند، حسن خلق داشته باشد و غیره، به او مثوبت اخروی می دهند و به بهشت وارد می شود. مطابق این معنا، ما در اینجا مشغول به اعمال اخروی هستیم و در آنجا هم صواب اخروی می بریم.»

مراد ایشان از شناسایی رسالت عقل و دین، این است که دین فقط به مسایل اخروی انسان بپردازد و هیچ گونه دخالتی در امور اجتماعی نکند و مسایل مربوط به «سیاست وحکومت و قدرت و اقتصاد و فرهنگ » را در قلمرو رسالت عقل قرار دهد. پیامبران نیزوظیفه داشتند تا از حیات اخروی انسانها سخن بگویند و حل مسایل اجتماعی را برعهده عقل بشری بگذارند. ایشان وحی را ناتوان از آن می بیند که برای سعادت دنیوی وسعادت اخروی بشر برنامه ارائه دهد. همچنانکه نمی پذیرند که عقل بتواند برای هر دوعالم، برنامه ارائه دهد. وحی و عقل، هر یک عهده دار وظیفه خاصی است. وحی، عهده دار ارائه برنامه برای حیات اخروی انسانهاست و کاری به سعادت دنیوی انسانهاندارد و عقل نیز، توان ارائه برنامه جهت حیات اخروی را ندارد و فقط توانایی جهت تامین سعادت دنیوی را دارد.

اگر می پذیریم که نه تنها عوامل فردی، که یک سلسله عوامل اجتماعی نیز در تکامل و یا سقوط روح انسان دخالت دارند. پس پیامبران که برای تکامل انسانها آمده اندنمی توانند نسبت به این امور بی اعتنا باشند.

اگر بناست که بشر با عقل خود بتواند همه مسایل دنیوی را حل کند، چرا نتواند ازعهده حل مسائل اخروی برآید؟ اگر معتقدیم که عقل بشر در شناسایی آخرت و ارائه برنامه برای حیات اخروی ناتوان است، قطعا در ارائه برنامه برای حیات دنیوی به گونه ای که آن برنامه ها، نتایج اخروی مناسب هم داشته باشند، ناتوان خواهد بود. عقل بشری چگونه می تواند دریابد که هر عملی چه اثر اخروی در پی خواهد داشت تا به آن عمل اقدام کند و یا خودداری ورزد؟! می دانیم که از دیدگاه قرآن، هر عملی دارای یک بعدظاهری و ملکی است و یک بعد باطنی و ملکوتی. و حیات اخروی انسان نیز بر اساس بعد باطنی وی شکل می گیرد به طور مثال بعد باطنی عملی مانند کنز طلا و نقره، آتش است؟ آیا عقل بشری می تواند بعد باطنی اعمال انسان را درک کند تا برنامه هایی متناسب با عالم آخرت ارائه دهند.

از اینها گذشته اگر بپذیریم که پیامبران فقط برای حیات اخروی آمده اند و هیچ برنامه ای جهت تامین سعادت دنیوی انسانها ندارند چگونه باید به تفسیر مجموعه،احکام و دستورات فردی و اجتماعی بپردازیم که دین برای بهبود حیات دنیوی انسانها ارائه داده است؟ البته آقای سروش معتقدند که دین در جهت سعادت دنیوی بشر برنامه ریزی نکرده است که در مقاله ای دیگر به عنوان «دین و تدبیر دنیا» به آن خواهیم پرداخت. آقای سروش برای آنکه نشان دهند دین، گوشه چشمی به دنیا می اندازد و می گویند که دین باید مزاحمت های دنیا را رفع کند و یا در آنجا که دنیا ما را در هت حیات اخروی مدد می رساند از آن استفاده نماید.

متاسفانه ایشان دقیقا مشخص نمی کند که چه چیزهایی در دنیا برای آخرت ما مزاحم هستند و یا چه چیزهایی در دنیا ممد حیات اخروی ما هستند که دین باید عهده دار آنها باشد.

آیا اموری که در دنیا مزاحم و یا ممد حیات اخروی انسانها هستند فقط امور فردی هستند یا شامل امور اجتماعی مربوط به «سیاست و حکومت و قدرت و اقتصاد وفرهنگ » نیز می شوند؟

آیا مشکلات اجتماعی نظیر فقر، فحشا، تبعیضات نژادی و اقتصادی، ظلم و ستم،استضعاف فکری و فرهنگی، سد راه سعادت اخروی انسانها به شمار نمی روند؟

آیا افراد جامعه ای که دچار انواع بی عدالتیهای اجتماعی هستند و در فقر و فساد غوطه ورند از حیات ابدی سعادتمندانه برخوردارند؟ اگر می پذیریم که این عوامل نه تنهاسعادت دنیوی که سعادت اخروی انسانها را به خطر می اندازد، پس چگونه ممکن است که پیامبران برای جلوگیری از این امور، هیچ نوع «برنامه دنیوی » را ارائه ندهند و فقطبرای حیات اخروی انسانها ارائه طریق کنند؟

با توجه به اشکالات فوق که بر فرض سوم وارد است، ما فرض چهارم را انتخاب می کنیم. یعنی معتقدیم که دین هم برای دنیاست و هم برای آخرت. حال ببینیم که آقای سروش چرا این فرض را نمی پذیرند.

اما معنای دوم «تابع بودن آخرت نسبت به دنیا» این است که باید در دنیا مرفه و موفق و عزیز و مقتدر بود. و وقتی این توفیق حاصل شد، توفیق آخرتی و سعادت آن جهانی ماهم خود به خود و به تبع تامین خواهد شد و دینی که در پی اقتدار و عزت و رفاه وسرفرازی پیروانش نباشد، دین نیست، ایدئولوژیک کردن دین دقیقا به این معناست.»

اگر عبارت فوق را تحلیل کنیم با نتایج زیر روبرو خواهیم شد:

1. فقط کسانی به بهشت می روند که نماز بخوانند، روزه بگیرند، حج بروند و … و اگراین افراد از اقتدار و عزت و رفاه وسرفرازی برخوردارباشند دیگر به بهشت نخواهندرفت.

2. معتقدین نباید در پی اقتدار و عزت و رفاه و سرافرازی باشند، بلکه باید یک مشت افراد خوار و ذلیل و فقیر … باشند.

3. نماز و روزه و حج با رفاه و سرفرازی و عزت قابل جمع نمی باشند.

تابع بودن آخرت نسبت به دنیا فقط در یک صورت، قابل نفی است که موفقیت انسان و مرفه و عزیز و مقتدر بودن او بی توجه به ارزشهای دینی و عاری از انگیزه الهی باشد.در حالی که گفتیم می توان این دو را با هم جمع کرد و لزومی ندارد که به قضیه مفصله،قایل باشیم و بگوییم دو معنای فوق در مورد رابطه آخرت با دنیا جمع پذیر نمی باشند.

پی نوشت ها:

1) مجله کیان شماره 28 ص 48

2) همان

3) همان

4) کیان شماره 28 ص 48.

5) همان، ص 9 - 48.

6) کیان شماره 28 ص 54.

7) کیان شماره 28 ص 6.

8) کیان شماره 28 ص 52.

9) کیان شماره 28 ص 57.

10) مجله کیان شماره 31 ص 5.

11) همان ص 4.

12) همان

13) مجله کیان شماره 28 ص 57.

14) مجله کیان شماره 31 ص 5.

15) در مقاله ای دیگر از «نسبت دین با ایدئولوژی » سخن خواهیم گفت.

16) همان

17) مجله کیان شماره 31 ص 8.

 

https://hawzah.net/fa/Article/View/78227

نوری که از افق حرا طلوع کرد

 

مجله  پیام زن مرداد 1388 - شماره 209

 
 

در ایام اللّه عید بزرگ مبعث، گذشته از جشن و سرور مهم ترین وظیفه، شناخت روح و پیام بعثت است. روح بعثت را در همان نخستین آیاتی که بر پیامبر(ص) نازل شد باید جستجو نمود و از کلیت آن طرح و برنامه سیادت و سعادت بشر را مهندسی کرد.

بدون شک پیش نیاز هر اقدام اساسی و حرکت نجاتبخش، دانش و آگاهی عقل و اندیشه است. آیات آغازین وحی بزرگترین لطف و کرامت پروردگار را پس از خلقت و آفرینش انسان تعلیم به وسیله قلم معرفی نموده چون فکر و اندیشه و علم و دانش به سبب قلم از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد و افکار و اندیشه های گذشتگان از راه نوک قلم به دیگران می رسد. از ظواهر تمدن های بزرگ یونان، روم، مصر، ایران و بابل جز تلی از خاک و بقایای سنگ تراشیده ها به جا نمانده ولی افکار و عقایدشان از دست حوادث روزگار به وسیله قلم حفظ و نگهداری گردیده است و آثار و حوادث ثبت شده با سلطان قلم همواره پایدار مانده است.

بدین جهت خداوند پس از بیان قدرت آفرینش، عظمت و قدرت قلم را یادآور شده و گذشته از آیات نخستین وحی سوره ای را به قلم ویژه نموده و در آغاز آن به قلم سوگند یاد کرده که نشانگر اهمیت خاص قلم در پیشگاه پروردگار است. پیامبر(ص) که نخستین درس آموز وحی بود کسب علم و دانش را برترین عبادت شمرد و تحصیل آن را بر هر زن و مرد مسلمان فریضه دانست و همگان را در هر زمان و نزد هر کس و در هر مکان بدون حد و مرز به فراگیری علم و دانش سفارش کرد و خود عملاً برتری کسب دانش را بر عبادت مستحبی نشان داد. روزی پیامبر(ص) وارد مسجد شد گروهی را به عبادت مشغول دید و عده ای را در حلقه تعلیم و آموزش، حضرت حلقه دانش آموزان را برگزید و در جمع آنان حضور یافت و در نهایت جمله ای که پیام و روح بعثت او را معرفی می کرد در جمع دانش آموزان بیان کرد.

«و بالتعلیم ارسلت.»

در محیطی که داشتن را امر زشت و مذموم می دانستند و خواندن و نوشتن را عیب می شمردند پیامبر(ص) نخستین پیام خود را آموزش معرفی کرد.

عیسی بن عمر می گوید: ذوالرمه به من گفت به این حرف. علامت رفع، بگذار به او گفتم مگر تو نوشتن می دانی؟ در حالی که دستش را به علامت سکوت بر دهان می گذاشت، گفت: این کارم را پنهان بدار زیرا نوشتن پیش ما عیب است.(1)

پیامبر اکرم(ص) در واپسین روز ورود به مدینه عبداللّه بن سعید را مأمور ساخت به مردم مدینه خواندن و نوشتن بیاموزد.(2)

پس از جنگ بدر یکی از راههای آزادی اسیران باسواد را تعلیم خواندن و نوشتن به ده نفر از نوجوانان و جوانان مدینه قرار داد.(3)

و از حقوق فرزند بر پدر تعلیم نوشتن و خواندن مقرر فرمود.(4)

و دستور فهم و تعلیم و فراگیری دانش دین و انتشار آن در بلاد دور را از سوی خدای متعال بر مردم خواند.

«فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذرو قومهم اذا رجعو الیهم لعلهم یحذرون(5)؛ پس چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند، باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند.» این فرمان که پایگاه دانش دینی را در مدینه به استادی پیامبر(ص) نهادینه کرد، از آثار و ثمره بعثت پیامبر(ص) بود در شرایطی که جنگ و جهاد در راه خدا و مبارزه با دشمنان دینی یکی از دغدغه های اصلی مسلمانان به شمار می رفت، در کنار آن خداوند دانش آموزی را به مسلمانان توصیه کرد تا به جهانیان بفهماند که در این دین جنگ و جهاد اصل نیست؛ اصل پرورش، آموزش و تعالی و بالا آوردن آنان به مرحله ای که روابط قانونمند، عقلانی منطقی و انسانی باشد. این توصیه ها به علم آموزی و تکریم عالمان سبب شد که نهضت علم آموزی در جوامع اسلامی از مهم ترین حرکت های تمدن ساز و جهانی گردد.

همان مردمی که افراد باسوادشان انگشت شمار بودند و به هر چیزی جز علم و دانش می اندیشیدند و دانش و علم را مایه عیب و ننگ می دانستند چنان رو به علم و دانش و کنجکاوی گذاشتند که گروهی از آنان در مدینه چندین زبان آموختند و توانستند پیام اسلام را با زبان های گوناگونی به سراسر جهان ابلاغ نمایند.(6)

در چنین شرایطی بود که پیامبر(ص) با بعثت خود کلید دستیابی تمدن و رشد و شکوفایی و توسعه همه جانبه را به مردم عنایت فرمود و با تلاش فراوان سعی در دانشوری پیروان خود نمود و چنان شد که از فردای اسلام مسلمانان حتی کابین زنان را گاهی تعلیم خط، خواندن و آموزش علم قرار می دادند.

بدون تردید جهان کهن نهضت و انگیزش های مهم و بزرگی به خود دیده ولی هیچ یک از آنها به اندازه بعثت پیامبر(ص) بر شکوفایی عقل و استعدادهای فطری، دانش، بینش، درایت و بصیرت پیروان خود تأکید نداشته اند. عظمت بعثت به آن است که روشنگر جهان به نور علم است و روح بعثت را در حقیقت به انگیزش عقل و فطرت و درخشش نور علم باید شناخت.

«قد جائکم من اللّه نور و کتاب مبین یهدی به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم؛(7) از جانب پروردگار شما نور و دستوری بیان کننده آمد. کسانی که خشنودی خدای را پیروی کنند آنها را به راههای صلح و سلامت هدایت شان می کند. و آنها را از تاریکی ها به سوی عالم نور به اذن پروردگار خارج می سازد و پیوسته پیش می برد به راه راست هدایت شان می نماید.»

نوری که از افق حرا، طلوع کرد برای همیشه جهان تاریک را روشن و برنامه حیات طیبه و زندگانی پاک برای بشر به همراه آورد و لذا بعثت روز بیداری از خواب غفلت و شکوفایی ارزش های مدفون در خاک تیره جهل، روز برانگیختن خردهای خردشده زیر چرخ هوا و هوس، خرافات و تعصبات است.

گرچه خداوند برای هدایت بشر فطرت خداجو و عقل درونی را ارزانی داشته است اما به خاطر آنکه بشر نارسایی عقل و انحراف از فطرت را عذر گمراهی خود نیاورد پیامبران را فرستاد تا با باز شدن راه وحی موجب بسته شدن عذر مردمان گردد.

رسلاً مبشرین و منذرین لئلایکون للناس علی اللّه حجة بعد الرسل(8) پیامبرانی که بشارت گر و هشداردهنده بودند تا برای مردم پس از فرستادن پیامبران در مقابل خدا (بهانه) حجتی نباشد.

امیرمؤمنان علی(ع) فرآورده های عقل را به گنجینه ای همانند می کند که در زیر خاک مدفون است و چه بسا دارنده گنج خود از وجود آن بی خبر است از وظایف اصلی پیامبران آن

است که می آیند تا این خاک ها را کنار زنند گنجینه های پنهان انسان را به او نشان دهند.

به عبارت دیگر انبیاء الهی نیامده اند تا عقل را به کنار نهند و وحی را جانشین عقل نمایند و از آنان سر سپردگی بدون دلیل و عقلانیت بخواهند بلکه یکی از مهم ترین اهداف شان شکوفایی و پرده برداری از چهره عقل است.

«فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستادوهم میثاق فطرته و یذکروهم منسی نعمته و یحتجوا علیهم بالتبلیغ و یثیروالهم دفائن العقول و یروهم آیات المقدرة؛(9) پس خداوند فرستادگانش را در میان آنان برانگیخت و پیغمبرانش را به سوی مردم پی در پی روانه داشت تا اجرای پیمان های فطرت را از آنان بخواهند و به نعمت های فراموش شده اش یادآورشان کنند و با زبان تبلیغ با آنان احتجاج نمایند و زمینه های عقول (عقل های دفن شده) را برانگیزانند و نشانه های قدرتمندی را به آنان بنمایانند.

بنابراین از اصلی ترین پیام های پیامبر(ص) بیداری و راهنمایی عقل انسان است و دلیل و حجت بیرونی است تا با آیات وحی و هشدارها نور عقل را مشتعل نگهدارد و با راهبری و نشان دادن راه با استفاده از نور عقل او را به سیادت و سعادت دنیا و آخرت برساند.

امام کاظم(ع) در حدیث معروفی خطاب به هشام بن حکم می فرماید:

«یاهشام ان للّه علی الناس حجتین: حجة ظاهرة و حجة باطنة فاما الظاهرة فالرسل و الانبیاء و الائمه(ع) و اما الباطنة فالعقول؛(10) ای هشام خداوند را بر مردمان دو حجت است حجتی بیرونی و حجتی درونی. حجت بیرونی پیامبران و امامانند، و حجت درونی عقل است.

هماهنگی عقل و وحی
علی(ع) از سویی یکی از هدف های اصلی پیامبران را آشکار ساختن گنجینه های عقل می داند و بر خرد ناستیزی معارف وحیانی تأکید می ورزد.

«… و اقرت العقول بدلالته.»(11)

و از سوی دیگر بر ناتوانی های عقل در شناخت کامل خدا و صفات والایش می فرماید:

لم یطلع العقول علی تحدید صفته و لم یحجبها عن واجب معرفته

خردها را بر شناخت کامل صفات خود آگاه نساخته و از شناخت واجب خود، پرده نینداخته است.»

بنابراین همنشینی این دو حجت الهی است که راه راستگاری را به آدمی نشان می دهد. و سیادت و سعادتش را تضمین می نماید.

تا زمانی که مسلمانان و دنیای اسلام به توصیه های قرآن کریم و پیامبر اکرم(ص) بر دانش قلم، تحقیق و پژوهش عقلی و تجربه تکیه داشت و با عقل و دین مدارج شکوفایی و نوآوری علمی را می پیمود، در تمام دنیا سیادت و سروری داشت اما از روزی که علم قلم، دانش و عقل به کنار نهاده شد و جای خود را با فرقه و عرفان مآبی صوفی گرانه عوض کرد، صبر و توکل و رضا و تسلیم به سرسپردگی در برابر ضد ارزش ها تبدیل شد، جهل و تاریکی مجدد بر سر مسلمانان و جهان اسلام سایه گسترد و جاهلیت در لباس جدید رخ نمود.

کمال انسانیت
قرآن کریم، در بیان فلسفه بعثت تزکیه را که به معنای شکوفایی و کمال یابی است با تعلیم همراه ساخته و با مقدم داشتن آن بر تعلیم و دانش اندوزی برتری پرورش و صفای روح و طهارت باطنی را یادآور شده است. خداوند بدین وسیله فهمانده که تحصیل دانش حقیقی بدون تزکیه درون میسر نیست. و در آیات چندی خداوند به این مهم تصریح فرموده است:

«واتقوااللّه ویعلمکم اللّه واللّه بکل شی ء علیم؛(12) و از خدا پروا کنید و خدا (بدین گونه) به شما آموزش می دهد و خدا به هر چیزی داناست.»

«یا ایهاالذین آمنوا ان تتقوااللّه یجعل لکم فرقانا؛(13) ای کسانی که ایمان آورده اید اگر از خدا پروا بدارید، برای شما(نیروی) تشخیص حق از از باطل قرار می دهد.

در آیاتی که اساسی ترین هدف بعثت پیامبر(ص) را بیان فرمود دوبار تزکیه بر تعلیم مقدم آمده است.

«لقد من اللّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین؛(14) به یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد که پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را برایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.»

از اینکه در یک آیه دیگر «یعلمهم» بر «یزکیهم» مقدم آمد برمی آید که علم و تقوا، تزکیه و تعلیم دو رکن اساسی بعثت پیامبر(ص) بود و لازم ملزوم یکدیگرند.

بی جهت نیست که پیامبر اکرم(ص) در حدیث مشهور مهم ترین هدف رسالت خود را تکمیل محاسن و نیکویی های اخلاقی و به کمال رساندن فضائل انسانی معرفی فرموده است.

«بعثتُ لا تمم مکارم الاخلاق»(15)

خود حضرت قبل از هر کس به تزکیه پرداخت و شایستگی ظرف علم الهی و وحی پیدا کرد و برگزیده شد. پیامبر(ص) با ریاضت های مشروع و با تفکر و تعقل و اندیشه و تمرین و با تأیید الهی همه خوی های پسندیده را در خود جمع کرد تا آنجا که مدال «خلق عظیم» را از پروردگار گرفت و با سیرت نیکو و رفتار پسندیده شایسته پوشیدن خلعت رسالت شد.

«انک لعلی خلق عظیم»(16)

مردی از امیرالمؤمنین علی(ع) درخواست کرد تا اخلاق پیامبر اکرم(ص) را برایش برشمرد.

حضرت فرمود: تو نعمت های دنیا را بشمار تا من نیز اخلاق آنجناب را برشمرم.

مرد گفت: چگونه ممکن است نعمت های دنیا را شمارش کنم در حالی که خداوند در قرآن می فرماید:

«اگر نعمت های خدا را بشمارید نمی توانید به پایان رسانید.»(17)

حضرت پاسخ داد: خداوند همه نعمت های دنیا را کم و قلیل می داند. و می فرماید «بگو متاع دنیا اندک است»(18)در حالی که خلاق پیامبر(ص) را در این آیه عظیم شمرده می فرماید:

«تو بر خوی بسیار عظیم استواری»

اینک تو برشمارش چیزی که اندک است توانا نیستی من چگونه خلق عظیم را توصیف کنم(19)

بنابراین پیامبر(ص) از خلق و خوی و منش والا برخوردار بود و با بعثت به رسالت برای گسترش خلق نیکو در میان مسلمانان در تلاش بود و سعی می نمود مردم را با اخلاق پسندیده و آداب اسلامی بار آورد.

امام خمینی(ره) درباره اهداف بعثت پیامبر می فرماید

بعثت برای این است که اخلاق مردم را، نفوس مردم را، ارواح مردم را، تمامی اینها را از ظلمت ها نجات بدهد. ظلمات را به کنار بزند.(20)

… مسئله بعثت یک تحول علمی، عرفانی در عالم ایجاد کرد.

برکات بعثت پیامبر(ص)
در قرآن کریم منابع روایی، تاریخی به ویژه نهج البلاغه به آثار و برکات بعثت پیامبر(ص) به روشنی پرداخته شده است که ما جهت اختصار به گوشه ای از آن از زبان امیرمؤمنان علی(ع) اشاره می کنیم.

علی(ع) می فرماید:

«خداوند با برانگیختن پیامبر(ص) همه مردم روی زمین را از گمراهی به هدایت کشاند و از تاریکی و نادانی رهاند.»(21)

درباره کارکردهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بعثت پیامبر(ص) برای مردم جزیزة العرب در بیان جامع می فرماید:

پس بنگرید که نعمت های خدا چگونه بر آنان فرو ریخت. هنگامی که پیامبری برایشان برانگیخت آنان را به اطاعت خدا درآورد. و با خواندن آنان به سوی او با یکدیگر سازوارشان کرد چسان نعمت، شهپر خود را بر سر آنان گسترد و جویبارهایی از آسایش و رفاه برای ایشان روان نمود.

پس در نعمت شریعت غرقه گردیدند. و لذت زندگی خرم و فراخ آن را چشیدند.

زندگی شان به سامان شد و در سایه دولتی قوی، شأن و عزت یافتند و کارهاشان استوار گردید.

دولت شان نیرومند چنانکه حاکم شدند بر جهانیان و پادشاهان زمین در این کرانه و آن کرانه زیر حکم گرفتند و بر آنان حکومت نمودند و بر کسانی فرمان راندند که فرمانبر آنان بودند.

نه تیرشان بر سنگ می رسید و نه سنگ شان سبک می گردید.(22)

مقام معظم رهبری درباره تأثیر بعثت و برکات آن بر حیات بشر می فرمایند:

«هیچ حادثه ای از قبیل انقلاب های بزرگ، مرگ ها و حیات های ملت ها، پدید آمدن اشخاص بزرگ … اهمیتش برای بشریت به اندازه بعثت های انبیاء نیست همچنان که امروز شما می بینید ماندگارترین شکل های فکر و ذهن آحاد بشر همان شکل هایی است که ادیان به آنها داده اند و تا ابد هم همین طور خواهد بود اگر چه امروز بسیاری از کسان در عالم هستند که مستقیما خود را در پرتو اشعه بعثت نبی اکرم قرار نداده اند … اما همان ها هم از برکات این بعثت تاکنون منتفع شده اند.»(23)

پی نوشتها:
1. الشع والشعرا، ابن قتیبه، ص234.

2. الاصابة، ابن حجرعسقلانی، ج1، ص344، ش 1777.

3. اسیرة الطبیه، ج2، ص193.

4. وسائل الشیعه، ج21، ص481، ح 27642.

5. توبه، آیه 122.

6. پیامبر امی، شهید مطهری، ص51، چاپ صدرا.

7. مائده، آیات 16 15.

8. نسا، آیه165.

9. نهج البلاغه ،خطبه1.

10. اصول کافی، کلینی، ج1، ص16، کتاب العقل و الجهل، ح2.

11. نهج السعاه فی مستدرک نهج البلاغه، ج3، ص70.

12. بقره، آیه282.

13. انفال، ص29.

14. آل عمران، آیه164.

15. بحار، ج16، ص287، و ج8، ص373.

16. قلم، آیه 4.

17. ابراهیم، آیه 24.

18. نساء، آیه 77.

19. وقایع الایام، ج3، ص25، سیره عملی اهل بیت سیدکاظم ارفع، ص30.

20. صحیفه نور، ح17، ص252.

21. نهج البلاغه، خ 1.

22. نهج البلاغه، خ 192.

23. سخنان مقام معظم رهبری در تاریخ 7 آذر 1376.

متن درسی مقطع دیپلم و بالاتر:راز بعثت و نهضت پیامبران

مجله معارف اسلامی آذر، دی، بهمن و اسفند 1382، شماره 56

 
 

در فلسفه بعثت پیامبران، سخن بدین جا منتهی شد که رسالت پیغمبران، یک رسالت کلی و جهانی است و آنان برانگیخته شده اند تا همه اقوام بشری را از هر قاره و نژاد و تباری که هستند در پرتو تعلیمات عالیه و تربیت و تهذیب نفسانی از ظلمات جهل و ضلالت و شرک و اسارت به نور توحید، آزادی و تکامل معنوی برسانند. اکنون برای انتظام بهتر مسئله نبوت مباحثی را طرح نموده و به تحلیل آن می پردازیم.

مبحث اول: چه ضرورت و نیازی ایجاب می کند که مقررات و دستوراتی از جانب خدای متعال برای بشر نازل گردد؟ مگر عقل و علم خدادادی نمی تواند نیازمندی های مادی و معنوی، فردی و اجتماعی جامعه انسانی را تأمین کند.

مبحث دوم: آیا پیامبران برای تأمین سعادت مادی و دنیوی بشر آمده اند یا برای حیاتی فراتر هم برنامه دارند، چرا که اگر زندگی بشر منحصر در حیات مادی نباشد، در این صورت، نبوت فلسفه دیگری پیدا می کند؟ طبق حکمت الهی اگر انسان در دنیا براساس معتقدات مذهبی زندگی کند، در حیات بعدی مشکلی ندارد و در غیر این صورت، به عذاب ابدی گرفتار خواهد شد.

مبحث سوم: پیامبران چگونه دستورات الهی را از آسمان گرفته و به مردم منتقل می سازند؟ به عبارت دیگر وحی چیست؟ آیا وحی به صورت الهامات قلبی و مکاشفات معنوی برای پیامبران تحقق پیدا می کند یا با نزول فرشتگان و یا در عالم خواب به آنان الهام می شود؟

مبحث چهارم: پیامبران دارای چه ویژگی هایی بوده اند و چه امتیازاتی بر سایر رهبران بشری داشته اند؟

مبحث پنجم: آیا وجدان و علم و عقل می تواند جای دین و پیغمبر را بگیرد؟ آیا دانشمندان بشری می توانند نقش انبیا را ایفا کنند؟

درباره بخش اول حکمت هایی را بیان نمودیم، برای تکمیل بحث به حکمت های دیگری می پردازیم تا خوانندگان با دیدگاه های مختلف آشنا شوند.

حکمت یکم: مقتضای فیاض بودن پروردگار
ییکی از صفات ذاتی حق تعالی، فیاض بودن اوست و لازمه فیّاضیت ذاتی، دوام و عدم انقطاع فیض از ساحت قدس پروردگار است. به قول حاجی سبزواری:

الفیض منه دائم متّصل

والمستفیض داثر و زائل;

فیض از ناحیه حضرت حق ـ جل و علا ـ پیوسته و دائمی است، ولی فیض گیرنده، نابود و معدوم شدنی است.

فیوضات حق، متنوع و به دلیل کثرت مخلوقات، متکثر می باشد. هر نوع موجودی مطابق قابلیت و نحوه وجودی اش، فیض مناسبی را می گیرد. در مورد انسان مختار، بزرگ ترین فیض الهی، هدایت تشریعی و تبیین مصالح و مفاسد است. به همین علت در هر عصر و زمانی پیامبری را برمی انگیزاند تا با بیان مصالح و مفاسد فردی و اجتماعی که عقل از ادراک آنها ناتوان است، آنان را در معرض فیض خود قرار دهد.

از سوی دیگر منع فیض با مقام ربوبی و هدف خداوندی سازگار نمی باشد، چرا که هدف از آفرینش، فیض رسانی به مخلوقات است و بس، و منع فیض بر خدا قبیح است.

من نکردم خلق تا سودی کنم

بلکه تا بر بندگان جودی کنم

خلق کردم تا ز من سودی برند

تا ز شهدم دست آلودی برند

 

گسترش فیض با فراهم ساختن علل و اسباب مناسب و فقدان موانع امکان پذیر می گردد، که مهم ترین آن در خصوص انسان ه، آگاه سازی افراد بشر به خیر و شر آنها است تا بدین وسیله از فیض عمیم حق تعالی بهره مند شده و به کمال مطلوب و اختیاری برسند. وگرنه با بی خبری و جهالت به خطا و ضلالت خواهند افتاد و از قابلیت فیض محروم خواهند شد، چرا که عطا وجود حق، به میزان ظرفیت و قابلیتی است که از طریق هدایت پیامبران و تربیت رسولان به دست می آید.

انسان ها به دلیل آزادی و اختیاری که دارند بدون علم و آگاهی به صلاح و فساد چیزی، نمی توانند عملی را که محبوب یا مبغوض پروردگار است انجام و یا ترک کنند تا از فیض هدایت حضرت حق بهره مند گردند، زیرا آنان مانند سایر موجودات هدایت جبری ندارند تا جبراً مشمول فیض حق گردند.

سؤال: چگونه ممکن است عقل بشر سعادت و بدبختی خود را نشناسد در حالی که اتم را شکافته و برق را تسخیر کرده است و به فرض این که به تنهایی نتواند عوامل سعادت را بشناسد ولی با تبادل نظر و مشورت جمعی و تشکیل محافل علمی، می تواند قوانین سودمندی را برای اداره کشور و سعادت اجتماعی وضع کند؟

پاسخ: اولاً اگر زندگی بشر منحصر به حیات زودگذر مادی باشد، ممکن است این نظریه را پذیرا باشیم; ولی حیات ابدی بشر، جهان بینی و قوانین خاصی را می طلبد.

در ثانی: عقلا و دانشمندان همواره تحت تأثیر عوامل طبیعی و اجتماعی و یافته های ذهنی قرار دارند و هر گروهی سعادت را در یک سلسله عقاید و اعمال خاصی می دانند و گروه دیگر برداشت دیگری ارائه می دهند; در این صورت اکثر انسان ها متحیر و سرگردان می شوند.

از سوی دیگر مردم نیازمند قانون گذاران بی غرض و آزاد از قید و بندهای جناحی، نژادی، ملی و سیاسی هستند تا به دور از انگیزه های قومی و عادات و آداب ملی و ترس و طمع بتوانند قوانین مترقی و عادلانه ای وضع و تدوین نمایند و مردم هم با جان و دل پذیرا باشند، در صورتی که همواره قوانین بشری مورد اعتراض و تغییر و تحول اند.

از همه اینها که بگذریم قانون گذاران نیک خواه و دلسوز به فرض این که بتوانند به قوانین درستی دست یابند، تنها توانایی تنظیم قوانین سعادت دنیوی بشر را دارند، در حالی که بشر برای حیات ابدی خلق شده است و دنیا مقدمه و مزرعه ای برای آخرت می باشد. پس بشر به قوانین فراگیر و جامعی نیازمند است که از عهده دانشمندان خارج است.

در دعای عدیله در فلسفه بعثت می خوانیم: (بَعَثَ الاَنبیاءَ لیُبَیّن عَدلَه وَنَصَبَ الاوصیاءَ لیُظهِرَ طولَهُ وفَضلَه; ذات اقدس اله پیامبران را مبعوث کرد تا عدل الهی را برای بشر تبیین و روشن سازد و اوصیا را منصوب نمود تا جود و عطایش را برای آنان ظاهر کند). در این فراز از دعا نکات مهمی وجود دارد:

یکی این که بعثت انبیا و نصب اوصیا برای تبیین و ظاهر نمودن عدل و نمایان ساختن فضل باری تعالی است، چرا که ذات اقدس خداوند، خلق را برای تکلیف و مسئولیت آفریده و آن را به عنوان امانت بر دوش انسان ها گذاشته است. قرآن می فرماید: (انا عَرَضنَا الأمانةَ علی السموات والارض والجبال فَأبین أن یحملنَها واَشفقن منها وَحَملَها الانسانُ انه کان ظلوماً جهولاً;1 ما تکلیف را به عنوان امانت بر آسمان ه، زمین و کوه ها عرضه داشتیم، ولی آنها ترسیدند و از پذیرش آن سر باز زدند، و انسان ظلوم و جهول، امانت را پذیرفت و موظف شد تا به تکلیف عمل کند.)

بدیهی است برخداوند سزاوار نیست بدون اعلام تکلیف و بیان کیفیت و کمیت آن از انسان مسئولیت بخواهد، و اعلام و بیان ریز مسؤولیت ها نیز بدون بعثت انبیا و نصب اوصیا امکان پذیر نخواهد بود. در صورتی که پیامبران مبعوث نمی شدند، یا تکلیف از دوش بشر برداشته می شد و یا باقی و برقرار بود; اگر تکلیف ساقط شود، فلسفه خلقت عبث می شود، در صورتی که قرآن صریحا نفی می کند: (اَفَحَسبتُم اَنَّما خَلقناکم عَبثاً وانّکم الَینا لاترجعون.)2 از طرفی بقای تکلیف بدون بیان کیفیت و کمیت آن ظلم به بندگان است.

مضاف بر این که مهمل گذاشتن افراد بشر از نظر تکلیف، باعث هرج و مرج و فساد در امور دین و دنیا می شود، چون هرکسی در پی کسب منافع خویش است و تضاد منافع و فقدان تکلیف، منجر به اختلاف نظام و قطع نسل بنی آدم می گردد. پس باید حاکم عادلی از ناحیه حضرت حق مبعوث گردد و مردم را به عدل و نظم دعوت کند.

دوم این که اعتقاد به مطلق نبوت، از اصول و ارکان تمام ادیان الهی است. لطف عمیم و فضل کثیر حق تعالی به بشر در این است که پیامبران، بندگانش را به سوی او بکشانند و به فضل او برسانند: (انّک لاتَهدی من اَحببتَ ولکنّ الله یَهدی مَن یشاء3)، اشاره به این است که هادی حقیقی و رشد دهنده واقعی، جز خدا و قدرت او کسی نیست، چرا که معنای هدایت در این آیه، رسانیدن انسان به مطلوب است نه صرف ارشاد و راهنمایی.

از جانب دیگر، هدایت خلق بدون واسطه امکان ندارد، آن هم نه هر واسطه ای بلکه به وسیله انسان کاملی که دارای وجهه ملکوتی و ربانی است که به توسط نیروی ملکوتی از خداوند کسب فیض کرده و با جنبه ناسوتی و خلقی به مردم برساند، با مردم معاشرت کرده و انس پیدا کند تا انسان ها از وی وحشتی به دل راه نداده بلکه مأنوس گردند. به همین دلیل می فرماید: (وَلَو جعلناه مَلکا لَجَعلناه رَجُلاً ولَلَبسنا علیهم مایَلبسُون;4 و اگر فرشته ای را مبعوث می کردیم، او را به شکل بشر در آورده و لباس بشری بر او می پوشانیدیم تا بهتر با مردم انس بگیرد.)

حکمت دوم: ثمرات متنوع بعثت
خواجه طوسی می فرماید: بر بعثت پیامبران فواید بسیاری مترتب است، که اهم آنها را ذیلاً می آوریم:

1. تأیید و امضای احکام عقلانی; مانند زشتی ظلم، قتل، غارت، حسن عدالت و احسان. بدون شک این نوع تأییدات انگیزه مردم را برای دوری از زشتی ها و عمل به نیکی ها بیش از پیش تقویت کرده و باعث دلگرمی مردم می شود و ضمانت اجرایی پیدا می کند.

2. بیان احکام و مقرراتی که عقل محدود بشر از درک آن ناتوان است; مانند وجوب روزه ماه رمضان، حرمت روزه در عید فطر و قربان، و یا عاقلان جامعه در آن به اختلاف سخن می گویند; مانند جواز کشتن حیوانات حلال گوشت برای تغذیه انسان، در حالی که هندوها و برخی از فیلسوفان مانند ابوالعلای معرّی، آن را کاری زشت تلقی می کنند.

3. تبیین و مشخص کردن سود و زیان قواعد و رسومی که حسن و قبح عقلانی در آن راه ندارد; مانند تقسیم ارث بین پسر و دختر که پسر دو برابر دختر ارث می برد، عدم مشروعیت وصیت بیش از ثلث مال، آداب طهارت، الزام بر غسل و وضو و تأمین بهداشت.

4. حفظ انسان ها از تباهی و اختلاف، در پرتو قوانین عادلانه که هر انسانی، چه کافر و چه مسلمان بدان نیازمند می باشند. جامعه براساس الفت و تعاون می تواند سعادت مند شود نه با تضاد و درگیری. جامع مشترکی که پیامبران بر اساس آن، جامعه را به هم پیوند داده اند، مکتب و اعتقادات مذهبی است نه زبان و نژاد و ملیّت، که وحدت ماندگاری به وجود نمی آورند.

5. از فواید وجودی پیامبران، تکمیل مکارم اخلاق است. اگر آثار تربیت پیامبران نبود، امروز از انسانیت اثری باقی نمی ماند.

6. آخرین فایده ای که خواجه طوسی بر وجود پیامبران مترتب می داند، اثبات ثواب و عقاب در عالم آخرت است. بدیهی است ایمان به آخرت، در کنترل و تعدیل غرایز و تشویق به فضایل نقش بسیار مهمی ایفا خواهد کرد.

در این جا سؤالی مطرح می گردد که چرا به تمام انسان ها وحی نمی شود؟ مگر امکان نداشت خداوند متعال فیض و وحی را به تک تک افراد بشر تعمیم داده و راه های سعادت و شقاوت را به آنان الهام نماید تا هرکسی مستقلاً با وظایف خود آشنا شده و واسطه ای بین خدا و خلق نباشد؟

 

پاسخ: نه تنها وحی و الهام و تکلم با افراد بشر امکان پذیر است بلکه بعضاً به مرحله وقوع هم رسیده است. قرآن مجید درباره حضرت موسی(ع) می فرماید: (وکلَّم الله موسی تکلیماً)5، و عجیب تر از آن درباره هفتاد نفر از وکلای بنی اسرائیل که همراه موسی بودند به گونه ای سخن گفت که با گوش ظاهری شنیدند. درباره مادر موسی نیز فرمود: (واوحی الی ام موسی أَن اَرضعیه).6

وانگهی خداوند متعال به کلیه افراد بشر به وساطت عقل و دل الهاماتی درباره خداپرستی و طرق معرفت به اسما و صفات الهی نموده است. نیروی عقل، پیغمبر باطنی و کانون خداشناسی است و دل، منبع ایمان و الهامات الهی است. اگر عقل و فطرت مجرای الهامات توحیدی نبود، خداشناسی امکان پذیر نمی شد.

از سوی دیگر مگر نه این است که خدای متعال به تمام افراد بشر امّهات و کلیات نیک و بد را الهام نموده است;چنانچه قرآن می فرماید: (ونفس وماسوّیها فالهمها فجورها وتقویها;7 سوگند به جان و آن که جان را سامان بخشید، سپس اصول فجور و جرایم و تقواها را به وی الهام نمود .)

خوبی عدالت، حسن صداقت، نیکی احسان، زشتی ظلم و بخل و قبح دروغ در نزد تمام ملت ها از مسلّمات و مقبولات است. امهات فضایل و کلیات رذایل از الهامات عقلانی و احساسات فطری مایه می گیرد و به همین علت فراگیر و جهانی است.

خداوند متعال بسیاری از جزئیات خوب و بد را به آدم ها فهمانیده است، با وجود آن، بشر نادیده گرفته و بر عقل و فطرت می شورد; بنابراین برای خدا امکان دارد که وظایف فرد فرد انسان را از کلیات و جزئیات به وی الهام نموده و راه حق و باطل و ثواب و عقابش را گوشزد نماید، ولی حکمت عالیه الهی به دو دلیل اقتضا کرد که وحی و الهام پیامبری را برای آحاد بشر اتخاذ نکند.

 

دلیل اول، عدم اتمام حجت: اگر چنین شیوه ای در پیش می گرفت، حجت بر بندگان عاصی و مطیع به اتمام نمی رسید و آنها به هنگام حساب و کتاب، راه انکار در پیش می گرفتند; چنانکه به تعهدات فطری به بهانه های واهی عمل نمی کنند و خواهند گفت الهام قلبی و احکام عقلی را فراموش کردیم و یا موقع تکلم حضرت حق، ثقل سامعه داشتیم; در صورتی که بنای ذات اقدس حق بر تکمیل حجت و اثبات تقصیر برای خود آنان است، به طوری که بندگان به گناه خود اعتراف کرده و به عذاب الهی گرفتار شوند. از این رو بر خود فرض کرد در هر محیط و منطقه ای پیامبری را از جنس خودشان و با معجزه و برهان مبعوث کند تا راه های عذر و بهانه به روی آنها بسته شود.

نکته عجیب این است که با وجود عقل و فطرت و آمدن پیامبران با معجزه و برهان، در عین حال می بینیم که انسان های عاصی در قیامت هم عذرهای بدتر از گناه می آورند و منکر جنایات خویش می شوند، به گونه ای که ذات حق دستور می دهد قطعه زمینی را که در آن جنایت کردند به اضافه اعضا و جوارح آنها بر ضد آنان شهادت دهند. قرآن می فرماید: (الیوم نختم علی افواههم وتکلمنا ایدیهم وتشهد ارجلهم بما کانوا یکسبون;8 آن روز بر دهان های آنان مهر می زنیم و دست و پاهایشان را به شهادت می طلبیم.)

وانگهی اگر همه مردم پیغمبر و معصوم بودند، فلسفه بهشت و جهنم لغو بود، بلکه فلسفه خلقت انسان و جهان پوچ می شد.

دلیل دوم، حربه وساوس شیطانی: چون خداوند متعال به شیطان و اعوانش اجازه وسوسه انسان را داده بود تا هر موضوع حقی را در نظر آدمی باطل و هرچیز باطل را حق جلوه دهند اگر به نوع انسان وحی را عطا می کرد، زمینه بهانه جویی برای،بداندیشان و عصیانگران و کافران فراهم می شد; مثلاً می گفتند: ما گمان کردیم القائات شیطانی بوده نه الهامات رحمانی. و اگر وحی توسط ملائکه به آنان ابلاغ می شد نه پیامبران که از جنس بشر هستند، باز می گفتند: آنها که شهوت و غضب و حب مال و جاه ندارند تا از مسیر عبودیت خارج شوند. فرشتگان از فشار شهوات و امیال درونی انسان خبری ندارند تا بفهمند انسان در چه فشاری قرار دارد; اگر انسان بودند بهتر می فهمیدند که ما در چه شرایطی به سر می بریم. از این رو مقام حکمت و کرامت و فیض و فضل الهی ایجاب کرد تا برای انسان ها هادیانی از جنس بشر قرار دهد تا حجت بر آنان تمام گردد.

آیا می تواند رسالت انبیا را ایفا کند؟
وجدان هرگز نمی تواند کار پیامبران را انجام دهد به دلایلی که ذیلاً می آوریم:

1. وجدان همواره تحت تأثیر فرهنگ، آداب و سنن اجتماعی واقع می شود و از خود استقلال و برنامه ای ندارد. هر چیزی را که مردم زمان زشت و ناپسند بدانند، آن هم عکس العمل نشان می دهد و هر چیزی را که جامعه خوب بشناسد، وجدان نیز تشویق می کند; به عنوان مثال امروزه روابط نامشروع در جهان غرب به صورت یک فرهنگ هنجار درآمده است، به طوری که بقای دوشیزگی دختران بی همسر و یا دوست پسر نداشتن، در وجدان عمومی آنان بی تمدنی و بی عرضگی محسوب می شود. برخلاف ایران که اگر دختری دوست پسری داشته باشد و یا خود را در معرض بزهکاری قرار دهد، منفور وجدان عمومی خواهد شد.

2. وجدان، فریب می خورد. وساوس شیطانی و تلقینات دوستان بدکردار و شست و شوی مغزی باعث می شود در نظر برخی خوبی ها را زشت و زشتی ها را زیبا جلوه دهد، چرا که وجدان از مقوله احساس است و قدرت تشخیص دهندگی و تفکر ندارد. وجدان اخلاقی در بعضی موارد حساس، بازتاب مثبت و منفی از خود نشان می دهد، ولی در برابر بسیاری از ارزش ها بی تفاوت است.

البته وجدانی که از سلامت طبیعی بهره مند باشد و دستخوش تبلیغات فریبنده واقع نگردد، بدون شک در پاره ای از موارد همچون آدم کشی و تجاوز به کودکان نابالغ، دزدی و تعدی به نوامیس مردم، فاعل این اعمال را در آغاز امر ملامت و توبیخ خواهد کرد و زبان حال او چنین خواهد بود:

مرا سوزی است اندر دل اگر گویم زبان سوزد

وگر پنهان کنم ترسم که مغز استخوان سوزد

در اندرون دل خسته ام ندانم کیست

که من خموشم و او در فغان و در غوغاست

 

قرآن هم این حقیقت را پذیرفته است; آن جا که می فرماید: (لااقسم بیوم القیامه ولا اقسم بالنفس اللوامه;9 سوگند اکید به رستاخیز و قسم به وجدان ملامت گر و نفس بسیار توبیخ کننده). همان گونه که رستاخیز از مسلّمات است، وجدان نیز وجود دارد و به طور طبیعی خاطی را به کیفر و محاکمه می کشد; لیکن نفس لوامه در تمام شرایط، ملامت کننده نیست. اگر خیانت تکرار شود،به تدریج نفس لوامه به اماره بالسوء (امرکننده به بدی ها) تبدیل می گردد; به عبارت دیگر نفس آدمی طبیعت ثانوی به خود می گیرد و مسخ می شود.

وانگهی وجدان در حال طبیعی و سلامت، تنها در جنایات انگشت شماری به سرزنش می پردازد نه در تمام جرائم و معاصی. کسی که مال دولت را به غارت می برد، وجدانش کاملاً آرام و بی تفاوت است، مگر این که وجدان از دین و ایمان الهام گیرنده باشد.

3. فرهنگ ها مختلف و متنوع اند و هرکدام یک سلسله ارزش ها را معقول و قابل دفاع می دانند و بیشتر ارزش های اخلاقی را نسبی و متغیر می شمارند. در یک کلام، وجدان به آنچه که عقل و فطرت به او بگوید، عکس العمل نشان می دهد. درواقع وجدان خود آگاه نیست و کارش تشویق و یا توبیخ اعمالی است که عقل و جامعه آن را خوب و یا زشت می دانند.

آیا عالمان و مخترعان می توانند جای پیامبران را بگیرند؟
به دلایلی که بیان خواهیم کرد، نه علم می تواند جای دین را بگیرد و نه عالمان می توانند جای پیامبران را پر کنند، زیرا:

الف) رسالت علم و دانشمند، کشف آثار و خواص طبیعت است. دانش تجربی با فنومن ها و پدیده های طبیعی سر و کار دارد، علوم مادی تا مرز طبیعت پیش می رود و به ماورای طبیعت آن کاری ندارد، ولی دین از ماورای طبیعت نازل شده تا انسان را به وطن اصلی خود برساند و بُعد روحانی او را پرورش دهد تا به لقای حق تعالی با سرافرازی برسد.

مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک

چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

ای خوش آن روز که پرواز کنم تا بَرِ دوست

به هوای سر کویش پر و بالی بزنم

من به خود نامدم این جا که به خود باز روم

آن که آورد مرا باز برد در وطنم

ب) علوم مادی در پرتو تجربیات مکرر دانشمندان، کشف و مهار شده و به شکل علوم روز درآمده است، لیکن علوم دینی از سنخ مسائل ماورایی است و از تجربه و آزمون پیدا نشده است; بلکه به وحی الهی نازل گردیده است.

ج) علوم مادی نه کاشف ارزش های اخلاقی و انسانی می باشد و نه درباره آنها به بحث و تحقیق می پردازد، ولی دین مجموعه ای از عقاید، اخلاق و احکام است که از طریق وحی الهی به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ شده است. موضوع علوم مادی، طبیعت و پدیده های آن می باشد، ولی موضوع دین، عقاید، اخلاق و احکام مکلفان است. بنابراین هرکدام موضوع و محتوای جداگانه و رسالت مجزایی دارند. دکتر میلر می گوید: از انیشتاین شنیدم که می گفت: (علم ما را به آنچه هست آگاه می کند، و دین (وحی) به تنهایی ما را از آنچه سزاوار است که باشد مطلع می سازد.)10

 

د) علوم تجربی عقیده ساز و آرمان گرا نمی باشد، اما دین یک نوع آرمان و عقیده است. به همین علت رسالت دانشمندان علوم تجربی و مخترعان بزرگ به تناسب علمی که دارند، با پیامبران تفاوت جوهری و اصولی پیدا می کند.

هـ) کاشفان و مخترعان علوم تجربی از رهگذر اکتشافات و اختراعات و علوم طبیعی نمی توانند فلسفه وجودی انسان را با ابزاری که در دست دارند تبیین نمایند و پاسخ های (از کجا آمده ایم و برای چه آمده ایم و به کجا می رویم) را برای انسان ها روشن کنند، چون قلمرو علوم طبیعی، کشف خواص و آثار پدیده هاست نه تشریح فلسفه خلقت انسان; ولی پیامبران مبعوث شده اند تا به این سه پرسش تاریخی و کهن انسان پاسخی درخور، قانع کننده و احساس برانگیزی بدهند و آنان را در سیر و سلوک فکری و عملی یاری رسانند.

و) دانشمندان علوم مادی تنها می توانند حیات مادی بشری را بسازند و یا نابود نمایند، لیکن پیامبران به یاری تعلیمات دینی، سعادت مادی و معنوی را تأمین کرده و سعی می کنند از جمیع عوامل نابودکننده او را نجات دهند.

ز) مخترعان و دانایان علوم مادی در راه نظریه های علمی خود تا حدی که به زندگی و جسم و روح آنها آسیب نرساند پایدار می مانند ـ گالیله به هنگام خطر، برخلاف عقیده اش از نظرات علمی توبه می کرده و از حکومت کلیسا طلب عفو و بخشش می کند ـ لیکن رسول اکرم در پاسخ تهدیدها و تطمیع های مخالفانش می فرماید: (اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارید، هرگز دست از تبلیغ دین برنمی دارم.)

آن که در پای طلب خسته نگردد هرگز

پای پر آبله بادیه پیمای من است

 

ح) نوابغ جهان از طریق تحصیلات مقدماتی و دانشگاهی، نبوغ خود را ظاهر ساخته و می سازند و محال است یک نابغه بالقوه ای بدون گذرانیدن مقاطع ابتدایی و نهایی، نبوغش را به فعلیت برساند; ولی پیامبران درس نخوانده و مدرسه نرفته، به وحی الهی، داناترین شخصیت های زمان خود بوده اند.

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد

 

ط) نوابغ بشری از طریق تحقیق و تجربه های مکرر و آمارهای نسبی به نتیجه قابل قبولی می رسند و قانون وضع و تدوین می کنند، ولی پیامبران به یاری وحی الهی بدون آزمون و آمارگیری، انگشت روی نتیجه می گذارند: (یَسئلونک عن الخَمر والمیسر قُل فیهما اثم کبیر ومنافع للناس واثمهما اکبر مِن نفعهما;11 تو را از شراب و قمار می پرسند. بگو: گناه بزرگی در آن دو نهفته است…). امروزه آمار و ارقام دقیق نشان می دهد که آثار زیانبار شراب و قمار به مراتب از منافع اقتصادی آن بیشتر است.

آیا عقلا می توانند جای انبیا را بگیرند؟
عاقلان نیز به مقتضای عقل نمی توانند به جای پیامبران بنشینند، برای این که رسالت عقل خردمندان در قدم اول، منحصر به تشخیص حق و باطل و سره از ناسره است، ولی محرک انسان به سوی اخلاق فاضله و ملکات عالیه نمی باشد. عقل از مقوله شناخت می باشد نه احساس. مضاف بر آن که عقل در کار شناخت حق و باطل نیز محدودیت دارد، چرا که هواهای نفسانی، سنت های قومی و مقتضیات زمان و محیط اجتماعی ـ سیاسی و حتی جغرافیایی، عقل خردورزان را تحت تأثیر قرار می دهد. بنابراین، حق و باطل را بر این اساس (عقل محکوم و محدود) می توانند تشخیص دهند. هرچه جامعه خوب بداند، عقل اکثر طراحان هم از آن پیروی می کند.

از همه روشن تر، عقل همواره مغلوب غریزه و عواطف است. به قول مولوی:

گاه خشم و وقت شهوت مرد کو

طالب این گونه مردم کو به کو

 

هنگامی که انسان غضبناک می شود، عقلش از کار می افتد و به اقدامات نامعقولی دست می زند، ولی به زودی پشیمان می شود، لکن غالباً راه بازگشتی برایش نیست; مانند عاشق پیشه ای که منطق نمی فهمد، نه مشورت می کند و نه پذیرای پند و حکمت است.

آن که مجنون زلف اوست چه سود

که دهی پند یا نهی بندش

(حبّ الشیء یُعمی ویُصم; عشق به چیزی انسان را کور و کر می کند). مأمون به دلیل حب ریاست، برادرش امین را می کشد. حب جاه و مقام و عشق و غضب از غرایز خطرناکی هستند که عقل در مصاف با آنان شکست می خورد.

عقل چون شحنه است شیطان چون اسیر

شحنه بیچاره در کنجی خزید

عشق آمد عقل او آواره شد

صبح آمد شمع او بیچاره شد

 

در جنگ جهانی دوم میلیون ها انسان به دست زورمندان خشمگین با استفاده از دانشمندان علوم طبیعی و ابزارهای علمی به خاک و خون کشیده شدند. مگر همین نوابغ علمی نیستند که بمب اتمی می سازند، مگر خلبان های جت های جنگی نبودند که به وسیله بمب اتمی، هیروشیما و ناکازاکی را با خاک یک سان کردند؟ اگر یک بی سواد غضب کند، با بیل و کلنگ به جان رقیب می افتد; ولی اگر یک دانشمند و یا یک رئیس خشم کند، جامعه ای را به آتش می کشد.

کار پیامبران، انسان سازی است. آنان آمده اند تا با تعلیم و تربیت الهی جلوی سوءاستفاده انسان را از قدرت و علمش بگیرند.

بدگهر را علم و فن آموختن

دادن تیغ است دست راهزن

علم و مال و منصب و جاه و قران

فتنه آرد در کف بد گوهران

تیغ دادن در کف زنگی مست

به که افتد علم را ناکس بدست

حکمت سوم: اتمام حجت بر بندگان
تبیین این دلیل، مقدمه ای را می طلبد و آن این که:

فلسفه نبوت پس از اثبات توحید، قابل توجیه است. اساس نبوت مبتنی بر اثبات وجود خدای حکیم می باشد، به همین علت یکی از دلایل اثبات نبوت را اتمام حجت خدا بر خلق دانسته اند. علمای کلام می گویند: اگر بعثت انبیا در میان نباشد و یا به وسیله معجزه و دلیل، نبوت آنان اثبات نگردد، در این صورت خلقت بهشت و جهنم لغو خواهد بود، چرا که خدای حکیم و رحیم به حکم عدالت بدون دلیل کسی را عذاب نمی کند و بدون استحقاق نیز پاداش نمی دهد، مگر این که حجت را بر آنان تمام کند تا عذری باقی نماند.

آیات قرآن و روایات اسلامی بر این سخن، صراحت و دلالت دارد. ابتدا آیات را بیان کرده و سپس به چند روایت می پردازیم.

الف) (وما کُنّا مُعذّبین حتّی نبعث رسولاً;12 شیوه و مشیت ما این گونه نیست که عذاب کننده خلق باشیم مگر این که رسولی برای هدایت آنان مبعوث کرده و حجت را بر عذاب شوندگان تمام کنیم). در آیه دیگر می فرماید: (ولو انّا اهلکناهم بعذاب من قبله لقالوا ربّنا لولا ارسلت الینا رسولاً فنتبع آیاتک من قبل ان نذّل ونخزی;13 اگر ما پیش از فرستادن پیامبر آنان را عذاب می کردیم، قطعاً می گفتند: پروردگارا! اگر رسولی را فرستاده بودی، ما از آیات تو پیروی می کردیم، پیش از این که ذلیل و خوار شویم.)

ب) رسلاً مبشّرین ومنذرین لئلا یکون للناس علی الله حجّة بعد الرسل;14 ما رسولانی نوید دهنده و هشدارگر فرستادیم تا مردم را بر خدا حجتی و عذری پس از رسولان باقی نماند.)

ج) لیهلک مَن هلک عن بیّنة ویحیی مَن حَیَّ عن بیّنة;15 تا اگر کسی هلاک و گمراه شود، از روی آگاهی و بصیرت باشد; چنانچه آن کسی که به حیات حقیقی زنده می شود هم از روی دلیل باشد.)

 

اصولاً اتمام حجت، یک اصل عقلایی برای مجازات مجرمان و پاداش نیکوکاران است، که در قرآن به عنوان یک سنت بر آن تأکید شده است. به همین دلیل انسان هایی که دستشان از پیامبران و مبلغان دینی کوتاه بوده و به اصطلاح جاهل قاصر و یا مستضعف فکری می باشند، تکلیفی ندارند و اگر بمیرند، خداوند متعال آنان را مجازات نمی کند.16

روایات نیز این حقیقت را به تعبیرات گوناگون بیان داشته اند، که به چند مورد بسنده می کنیم:

ییکم) حضرت موسی بن جعفر(ع) فرمود: (یا هشام انّ للّه تبارک وتعالی علی الناس حجتین حجة ظاهرة وحجة باطنة فاما الظاهرة فالرسل والانبیاء والائمة واما الباطنة فالعقول;17تحقیقاً از ناحیه پروردگار برای مردم دو نوع حجت و رهبر مقرر گردیده است: یکی، حجت ظاهری ود یگری، حجت باطنی; اما حجت های ظاهر و آشکار عبارت اند از: رسولان و پیامبران و امامان، و اما حجت باطنی و نامحسوس، عقل هایی است که به مردم عطا فرموده است). به یاری عقل است که حقانیت دین و پیامبران و ائمه روشن می شود; چنانچه وجود آفریدگار جهان را هم عقل اثبات کرده و فطرت تصدیق و احساس می کند.

دوم) سلیمان عامری از امام صادق(ع) بازگو می کند که فرمود: (مازالت الارض الا وفیها الحجة یعرف الحلال والحرام ویدعو الناس الی سبیل الله;18 زمین همواره حجتی داشته تا حرام و حلال را برای مردم بازگو کرده و آنان را به راه خدا دعوت کند.)

سوم) امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: (بَعَثَ الله رسله بما خصَّهم مِن وحیه وجعلهم حجةً له علی خلقه لئلاّ تجب الحجّة لهم بترک الاعذار الیهم فدعاهم بلسان الصدق الی سبیل الحق;19 آفریدگار حکیم، رسولان خود را مبعوث نمود در حالی که وحی را به آنان اختصاص داد و آنها را حجت خود بر خلق قرار داد تا دلیل و عذر و بهانه ای برای احدی باقی نماند. سپس پیامبران، مردم را به زبان صداقت و راست گویی به راه حق دعوت کردند.)

حکمت چهارم: ساختار انسان
ساختمان انسان ایجاب می کند که پیامبر داشته باشد، به علت این که حیوانات نیازی به هدایت تشریعی ندارند، زیرا فاقد عقل و آزادی می باشند و غرایز درونی، خواسته های محدود آنان را پاسخگو است. نه دانشی دارند نه بینشی، آرمانی جز پر کردن شکم، ارضای شهوت و جایگاهی برای استراحت ندارند.

ولی آفریدگار جهان به گونه ای انسان را خلق کرده که به هدایت پیامبران نیاز مبرم دارد. اندام مناسب، قوای معتدل، عقل و روح متعالی و نفس حیوانی به او عنایت کرده است و برای مصونیت هریک از اعضایش ابزارهایی خلق کرده است; تا آن جا که تنها در مورد خلقت انسان به خود تبریک می گوید: (فتبارک الله احسن الخالقین).

قرآن چه زیبا و لطیف بیان می کند: (اَلَم نجعل له عینین ولساناً وشفتین وهدیناه النجدین;20 آیا دو چشم، یک زبان و دو لب و دهان برای بشر قرار ندادیم؟ آیا به دو راه خیر و شر [حق و باطل] او را هدایت نکردیم؟) در جای دیگر می فرماید: (انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً انا هدیناه السبیل اما شاکراً واما کفوراً;21 ما انسان را از نطفه مخلوط [زن و مرد] آفریدیم تا او را بیازماییم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم. تحقیقاً او را به راه مشخص هدایت نمودیم، خواه کفر ورزد یا سپاس گزار باشد.)

امام صادق(ع) در پاسخ یکی از ملحدان که پرسید: از چه راهی می توانید وجود و ضرورت پیامبران را اثبات کنید، فرمود: هنگامی که ثابت کردیم آفریدگار حکیمی داریم که فراتر از ما و تمام مخلوقات می باشد و از هرگونه ماده و جسمانیت منزه است و ممکن نیست مردم با چشم سر او را مشاهده کرده و با قوه لامسه او را لمس نمایند و یا به طور مستقیم و رویاروی با وی تماس برقرار نموده و به گفت وگو و احتجاج بپردازند، در این صورت لازم است میان ما و ذات اقدس اله نمایندگانی باشند تا به وسیله وحی، پیام های او را به ما برسانند و زبان گویای او باشند و مردم را به مصالح و مفاسدشان هدایت کنند و عواملی را که باعث بقا و کمال آنان است و ترک آن موجب فنا و انحطاطشان می شود گوشزد نمایند و اینان که زبان گویا و بیانگر مصالح و زیان های مادی و معنوی و واسطه بین خلق و خدا می باشند، پیامبران الهی نامیده می شوند.22

بنابراین خدایی که لباس هستی بر اندام موجودات پوشانیده و ابزارهای لازم برای ادامه حیات به آنها بخشیده و سپس هرکدام را مناسب با شرایط وجودی به سوی تکامل به شکل جبری هدایت کرده است، چگونه انسان را بدون هادی باقی می گذارد و کمال طلبی و حق جویی و عدالت خواهی و احساس تکلیف و عشق و پرستش و آرمان ها و امیال معنوی و فضیلت طلبی او را در مسلخ غرایز حیوانی قربانی می کند؟ بدون تردید چنین امر عبثی از حکیم علی الاطلاق سر نمی زند. قرآن با صراحت می فرماید: (ولکلّ امة رسول فاذا جاء رسولهم قُضی بینهم بالقسط;23 برای هر امت و ملتی رسولی است که هرگاه به سوی آنان آید، به قسط و عدالت بین مردم داوری می گردد.)

نیاز به رسالت از دیدگاه شهید مطهری
مرحوم شهید مطهری تحت عنوان فوق مطالبی مطرح کرده اند که عصاره آن را با تبدیل ادبیات گفتاری به نوشتاری برای مزید بصیرت و تکمیل بحث و حسن ختام مقاله می آوریم.

اگر زندگی انسان را به حیات مادی محدود و منحصر نسازیم بلکه به حیات اخروی عقیده داشته باشیم، بدون شک باید در مفهوم سعادت و بدبختی نهایی بشر، تجدیدنظر نماییم، به دلیل این که پیامبران الهی دنیا را مقدمه و مزرعه آخرت می دانند و سعادت و شقاوت زندگی بازپسین انسان را مولود اعمال، اخلاق، انگیزه ها و عقایدی می شمارند که در دنیا پایه ریزی شده است، زیرا علم و عقل به تنهایی نمی توانند عواملی را که برای برزخ و زندگی بازپسین مفید و یا زیانبار است، بشناسند. عقل به کمک پیامبران، تنها اصل ضرورت معاد را ادراک و اثبات می کند، ولی از چگونگی نعمت ها و عذاب های برزخ و آخرت هیچ گونه اطلاعی ندارد و عالم پس از مرگ، همچنان مجهول باقی می ماند، چرا که علوم مادی در این نوع مقولات، ساکت اند و یارای نفی و اثبات ندارند.

ولی پیامبران به کمک وحی، عوالم بعدی را تشریح کرده و از ماهیت آن پرده برداشته اند و هم آنان عوامل بدبختی و خوشبختی مادی و معنوی را مشخص و روشن ساخته اند. بر این مبنا و اساس، نیاز بشر به پیامبران صد در صد قطعی خواهد بود. از این نکته نباید غفلت کرد که آنچه در فلسفه بعثت رسولان اهمیت دارد، سعادت اجتماعی بشر است. پیامبران الهی برای سامان دادن زندگی اجتماعی انسان ها آمده اند. قرآن کریم که تنها سند زنده ادیان و معجزه جاودانی اسلام است، هدف و فلسفه بعثت پیامبران و نزول کتاب های آسمانی و میزان ر، اقامه قسط و عدل اجتماعی به یاری مردم دانسته است.24

 

سپس فیلسوف شهید، دلیل طرفداران این نظریه را این گونه توضیح می دهد: بشر موجود مخصوصی است که ساختمان وجودی او ایجاب می کند اجتماعی زیست کند. علت انتخاب زندگی اجتماعی این است که حیات آدمی به همکاری و تعاون اجتماعی بستگی کامل دارد.درست عکس جاندارانی که به حکم غریزه به زندگی گروهی مجبورند و نظام طبیعت تقسیم کار و قوانین اجتماعی را برای آنها وضع و تحمیل کرده است; مثلاً زنبور عسل به حکم جبر طبیعی، گروهی زندگی می کند و هر یک از آنها وظیفه اجتماعی خود را به طور جبری انجام می دهند، در بین آنها انتخابات و انتصاباتی نیست و هریک مقام معلومی دارند. ولی افراد بشر به حکم داشتن عقل و اختیار و آزادی، باید تمام کارها را به میل و اراده خود انجام دهند. خودشان باید واضع قانون باشند و ضوابطی برای تشویق و تنبیه اعتبار کنند.

هرج و مرج و تخلف تنها در جوامع بشری تحقق پیدا می کند نه در حیوانات، با وجود آن به حکم غریزه عشق به زندگی و علاقه به تداوم آن، همواره مصالح شخصی را بر مصالح اجتماعی مقدم می دارد. انسان در تمام تحولات اجتماعی، نخست منافع فردی را در نظر می گیرد و در گام بعدی، مصلحت اجتماع را منظور می کند; ولی حیوانی که به دلیل مقتضیات ذاتی و طبیعی، جمعی زندگی می کند، به الهام غریزی، نخست مصلحت اجتماع را تشخیص داده و از نظر عملی ملزم و مجبور به تحقق مصلحت جمعی می باشد.

 

بنابراین افراد بشر اول، نیاز به رهبری آگاه دارند که آنان را به مصالح و کمالات اجتماعی واقف کند و در ثانی، به قدرت قاهره ای احتیاج دارند که آنان را از منافع فردی و غریزی برکنده و به مصالح اجتماعی سوق و پیوند دهد. بشر با وجود غریزه منفعت طلبی و تقدم منافع فردی بر جامعه، نمی تواند بدون یک ایمان قوی زندگی اجتماعی خود را اداره کند. بنابراین، زندگی اجتماعی انسان مشروط به وجود ایمان است. پیامبران برای تأمین این دو رسالت بزرگ مبعوث شده اند; یعنی او را در گام اول با مصالح اجتماعی آشنا می سازند و در گام بعدی، ایمان و عشق و گرایش به دستورات الهی را که وجهه همت آن، مصالح اجتماعی است، در جان و روان او ایجاد می کنند تا ضامن اجرای مقررات اجتماعی و دینی باشد.

به گمان این گروه اگر حکومت دین و انبیا در میان نبود، امروز جامعه بشری به کلی نابود و منقرض شده بود. بقای بشر و دوام تمدن انسان ها همگی مدیون زحمات و فداکاری های دیروز رجال آسمانی است. هم اکنون با وجود پیشرفت های علمی، دین و مقررات و ارزش های اخلاقی آن بر افکار و اندیشه های اکثر مردم جهان حکومت می کند. در عید ولادت حضرت مسیح (کریسمس) سراسر جهان غرق در جشن و سرور می شود، سران دنیا به یکدیگر تبریک می گویند و آرزوی توفیق تحقق اهداف متعالی حضرت مسیح را خواستار می شوند.

اگر امروز از انسانیت و ارزش های اخلاقی در دنیا سخن گفته می شود، برخاسته از بقایای تعالیم پیامبران است. اگر روزی قدرت مندان بتوانند تمام آثار فرهنگی و معنوی انبیا و کتاب های آسمانی را از ذهن و فکر و فرهنگ بشری پاک سازی کنند (که نمی توانند)، قطعاً در آن زمان، افراد بشر همچون حیوانات درنده یکدیگر را خواهند بلعید و جامعه جهانی به صورت جنگلی درمی آید که حصاری در اطرافش کشیده باشند و حیواناتی را در آن افکنده باشند که در نتیجه تنازع، قوی بر ضعیف چیره شده و در نهایت همگی نابود خواهند شد. برخی چون (نیچه) همین ایده را داشتند که باید ضعیفان به دست قوی دستان و زورمندان پایمال شوند تا اقویا بمانند و طبقه (سوپرمن) به وجود آید.

برو قوی شو اگر راحت جهان طلبی

که در نظام طبیعت، ضعیف پامال است

 

ولی خوش بختانه مردم دنیا از نابسامانی ها و خشونت ها خسته شده اند و به سوی دین و پیامبران اقبال نموده اند و به تدریج احساس نیاز به بعثت انبیا در فرهنگ بشری گسترش بیشتری پیدا می کند.25

پی نوشت ها:
1ـ احزاب(3) آیه72.

2ـ مؤمنون(23) آیه 15.

3ـ قصص(28) آیه 56.

4 ـ انعام(6) آیه9.

5 ـ نساء(4) آیه164.

6ـ قصص(28) آیه7.

7 ـ شمس(91) آیات7و8.

8ـ یس(36) آیه65.

9ـ قیامت(75) آیات1و2.

10ـ محمدتقی شریعتی، تفسیر نوین، ص4.

11ـ بقره(2) آیه219.

12ـ اسرا(17) آیه15.

13ـ طه(20) آیه134.

14ـ نساء(4) آیه165.

15ـ انفال(8) آیه42.

16ـ اینها جز قاصران و مستضعفان می باشند. تفصیل مطلب را در کتاب عدل الهی شهید مطهری بخوانید.

17ـ تحف العقول، ص285.

18ـ اصول کافی، ج1، ص178.

19ـ نهج البلاغه، خ144.

20ـ بلد(90) آیه15.

21ـ انسان(76) آیه2و3.

22ـ اصول کافی، همان، ص168.

23ـ یونس(10) آیه47.

24ـ (انّا ارسلنا رُسلنا بالبیّنات وانزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط).

25ـ برداشتی از نبوت و راه های اثبات آن، مجموعه آثار، ص348ـ352.

1. بزرگ ترین فیض خداوند بر بندگان کدام است؟

الف) هدایت تشریعی و تبیین مصالح و مفاسد.

ب) آزادی و اختیار.

ج) قدرت دادن بر انجام عملی که محبوب یا مبغوض پروردگار است.

د) عقل دادن به انسان.

2. کدام یک از گزینه های زیر در حد توان انسان است؟

الف) راه یافتن به راه حق به وسیله آزادی و اختیاری که خدا به او داده است.

ب) تبادل نظر و مشورت برای دست یابی به حیات ابدی.

ج) توانایی تنظیم قوانین سعادت بخش در دنیا.

د) دست یابی به قوانین فراگیر و جامعی که حتی مصالح اخروی را تأمین کند.

3. تضاد منافع و ساقط بودن تکلیف باعث چه چیزی می شود؟

الف) نیامدن پیامبران.

ب) تنوع پیامبران.

ج) اختلاف.

د) کسب منافع.

4. معنای هدایت، در آیه (انَّک لاتَهدی مَن اَحببت) چیست؟

الف) رساندن انسان به راه حق.

ب) ارشاد.

ج) ارشاد مردم بدون واسطه.

د) راهنمایی کردن مردم با هر وسیله ای.

5. کدام گزینه صحیح است؟

الف) خداوند هر یک از افراد بشر را مستقلاً از طریق وحی با وظایف خود آشنا می کند.

ب) در صورتی که عقل و فطرت مجرای الهامات توحیدی نباشد، خداشناسی امکان پذیر است.

ج) عقل، پیغمبر باطنی و دل، منبع ایمان و الهامات الهی است.

د) وحی و الهام و تکلم با افراد بشر امکان پذیر نیست.

6. اگر همه مردم پیغمبر و معصوم بودند، چه می شد؟

الف) هیچ اتفاقی نمی افتاد.

ب) دست یابی به فلسفه خلقت آسان تر بود.

ج) وجود بهشت و جهنم لغو و بی حاصل بود.

د) راه هرگونه بهانه جویی بر گناه کاران بسته می شد.

7. قربانگاه عدالت خواهی، حق جویی و کمال طلبی کدام است؟

الف) احساس تکلیف.

ب) فضیلت طلبی.

ج) آرمان ها.

د) غرایز حیوانی.

8. از دیدگاه نویسنده مقاله، وجدان:

الف) تحت تأثیر فرهنگ و آداب و سنن اجتماعی قرار نمی گیرد.

ب) هیچ گاه توبیخ کننده و ملامت گر نیست.

ج) در حال طبیعی و سلامت، نسبت به برخی جنایات ملامت کننده است.

د) خودآگاه است.

9. دانشمندان علوم تجربی:

الف) عقیده ساز و آرمان گرا هستند.

ب) می توانند فلسفه وجودی انسان را روشن سازند.

ج) پاسخ پرسش (از کجا آمده ایم و برای چه آمده ایم) را روشن می کنند.

د) قلمرو کارشان علوم طبیعی و کشف خواص و آثار پدیده ها است.

10. کدام اصل را باید جلوتر از دیگری ثابت کرد؟

الف) نبوت را قبل از توحید.

ب) توحید را قبل از فلسفه نبوت.

ج) هریک از توحید و نبوت را قبل از دیگری.

د) هیچ کدام.

11. در قرآن کریم بر اتمام حجت به چه عنوان تأکید شده است؟

الف) یک اصل عقلایی.

ب) سنّت.

ج) حجت نامحسوس.

د) اصل عقلایی و حجت ناپیدا.

12. کدام امام، پیامبران را زبان گویا و روشن کننده مصالح و واسطه بین خلق و خالق می داند؟

الف) امام علی(ع).

ب) امام باقر(ع).

ج) امام صادق(ع).

د) امام حسن(ع).

13. آیه (لیهلک من هلک عن بیّنه…) بیان کننده کدام یک از اصول عقلایی است؟

الف) اتمام حجت.

ب) نبوّت.

ج) امامت.

د) بصیرت و بینایی.

14. کدام مورد از ویژگی های حیواناتی است که به صورت گروهی زندگی می کنند؟

الف) وظیفه هریک از آنها از طریق انتخابات تعیین می شود.

ب) کارهای محوّله را با اراده و میل خود انجام می دهند.

ج) مجبورند قبل از هر چیز براساس مصلحت گروهی حرکت کنند.

د) چون عشق به زندگی و تداوم آن دارند، همواره مصالح فردی را بر مصالح جمعی مقدم می دارند.

15. از دیدگاه شهید مطهری(ره) کدام مورد در محدوده قدرت عقل است؟

الف) شناخت درباره عالم پس از مرگ.

ب) ادراک ضرورت معاد با یاری گرفتن از پیامبران.

ج) روشن ساختن عوامل بدبختی و خوش بختی مادی و معنوی.

د) آگاهی یافتن نسبت به چگونگی نعمت ها و عذاب های عالم برزخ و آخرت.