نورفشان

سنخ شناسی ماهیت وحی

مجله پگاه حوزه هجدهم آبان 1381، شماره 74

 
 
 
وحی شیوه زندگی است
کسانی که دیدگاه گزاره ای را رد می کنند، یعنی وحی را به عنوان مجموعه ای از آموزه ها نمی پذیرند، بیشتر به این نکته نظر دارند که پیامی که پیامبر از وحی ارائه می دهد، به راه و رسم رفتار و شیوه زندگی مربوط می شود . (1)

در تکمیل این سخن می توانیم بگوییم که اگر پیام وحی راه و رسم و رفتار و شیوه زندگی خود را دارد و از دیگران نیز می خواهد که چنین راه و رسم رفتار و شیوه زندگی را داشته باشند . به عبارت دیگر، وحی شیوه زندگی خاصی و نحوه رفتار خاصی و تجربه ای خاص می شود که پیامبر دارد و باید دیگران هم آن را داشته باشند .

در نقد این دلیل باید به دو نکته توجه کنیم:

1 . ارتباط پیام وحی با شیوه زندگی و راه و رسم رفتار .

2 . یکی بودن وحی با شیوه زندگی و راه و رسم رفتار .

بی شک پیام وحی، شیوه خاصی از زندگی و نحوه خاصی از رفتار است . پیامبران مردم را به اعمال اخلاقی و نحوه خاصی از زندگی دعوت می کردند . لااقل بخش قابل توجهی از پیام وحی به این امر معطوف بوده است . گر چه در برخی از موارد، وحی به پیشگویی هایی نسبت به آینده و یا اخبار گذشته مربوط می شود، ولی این امور هم در پرتو جهت دادن مخاطب به شیوه خاصی از زندگی و عمل به صورتی خاص بیان شده اند . بنابر این، این سخن تا این حد قابل قبول است که پیام وحی، شیوه ای خاص از زندگی و راه و رسم خاصی از رفتار است . طرفداران طرز تلقی تجربی از وحی در این نکته بر حق اند .

وحی با رفتار اخلاقی و زندگی دینی ارتباط دارد . در چنین مواردی، وحی نحوه رفتار و زندگی را بیان می کند، اما فاصله و شکافی میان این پیام وحی در کار است . چگونه می توانیم از این امر که وحی به شیوه زندگی و روش رفتار اخلاقی معطوف است، نتیجه بگیریم که وحی گونه ای تجربه است؟ پیامبر خود به چنین شیوه ای زندگی کرده و این روش و رفتار را داشته است . اما چرا وحی می بایست گونه ای تجربه باشد؟ فرض کنید آقای (الف) به آقای (ب) گفته است: «راستگو باش » . از این گذشته می دانیم که: آقای (الف) خود راستگو است .

در این مثال، آقای (الف) آقای (ب) را به نحوه ای خاص از رفتار امر کرده است . خود آقای (الف) راستگویی را تجربه کرده است . بنابراین، در این جا، پیامی داریم که رد و بدل شده است و آقای (الف) هم تجربه ای داشته است . در مورد وحی، هم این تجربه است و هم آن وحی . برای این که آقای (ب) هم راستگو باشد، باید آقای (الف)، آن را به صورت گزاره ای بیان کند . چرا که تنها راه این که (ب) نیز راستگو باشد، این است که اول (الف) به او امر کند . در وحی هم باید پیامی به صورت گزاره بیان شود تا مخاطبان وحی بدان عمل کنند . چرا خود وحی را باید با تجربه راستگویی، مثلا یکی بدانیم؟

به نظر می رسد که این دلیل از نوع مغالطه مصادره به مطلوب است . برای این که از دو مقدمه:

1 . پیام وحی رفتار و زندگی به شیوه خاص است،

2 . پیامبر خود به این شیوه، زندگی و رفتار کرده است،

نتیجه می گیریم که خود وحی گونه ای تجربه است . باید علاوه بر این دو مقدمه فرض کنیم که خود تجربه، این شیوه زندگی و رفتار وحی است و این دقیقا نتیجه ای است که از این استدلال می خواستیم به دست آوریم .

تا به حال، ما رابطه پیامبر را با مخاطبانش در نظر می گرفتیم; همین نکته در مورد رابطه پیامبر و خدا هم صادق است .

خدا بر پیامبر وحی می کند، به این معنا است که از او می خواهد خودش و یا دیگران به شیوه ای خاص زندگی و رفتار کنند . پیش از آن که پیامبر این شیوه را تجربه کند، باید به نحوی مقصود خدا را دریابد و بداند که خدا این شیوه زندگی و رفتار را از او خواسته است .

زبان وحی در دیدگاه گزاره ای صورت زبانی اطلاعات گزاره ای است و در دیدگاه تجربه دینی، تفسیر زبانی پیامبر از تجربه اش است . این نکته شایان توجه است که زبان وحی، کارکردهای گوناگونی دارد; مثلا گاه وحی، بیان اخبار غیبی گذشته است; یعنی خداوند اخبار غیبی گذشتگان را برای پیامبر نقل می کند .

«ذلک من انباء الغیب نوحیه الیک و ما کنت لدیهم اذا جمعوا امرهم و هم یمکرون » . (2)

«این ماجرا، از خبرهای غیب است که به تو وحی می کنیم و تو هنگامی که آن ها همدستان می شدند و نیرنگ می زدند، نزدشان نبودی » .

این تنها یک نمونه از کاربردهای متنوع زبان وحی است . زبان وحی همواره بیان شیوه زندگی و نحوه ای خاص از رفتار نیست . اگر مراد از پیام وحی، مفاد زبان وحی باشد، یعنی پیام وحی همان زبان وحی باشد، پیام وحی همواره بیان شیوه زندگی و راه و رسم رفتار نیست . ولی اگر مراد آن است که پیام وحی مقصود وحی است و حتی مقصود اصلی از بیان داستان های دینی، اخبار از گذشته، پیشگویی آینده و . . . ، روشن است که مقصود از همه این امور سوق دادن مخاطبان به سوی شیوه خاص از زندگی و رفتار بر طبق قوانین اخلاقی خاصی است . همه اجزای مختلف وحی و تمام کارکردهای گوناگونی که برای وحی، مقصود است، همه در خدمت این امرند که انسان ها را به شیوه ای از زندگی و رفتار هدایت کنند .

3 . دیدگاه افعال گفتاری
دیدگاه سومی که در باب سرشت وحی مطرح شده این است که وحی مجموعه ای از افعال گفتاری خدا است . طرفداران دیدگاه از «نظریه افعال گفتاری » (3) فیلسوف مشهور زبان جی . ال . آستین (4) متاثر بوده اند . از این رو، بحث خود را با توضیح این نظریه آغاز می کنم .

مهم ترین ویژگی زبان، برقرار کردن ارتباط میان انسان ها است . به عبارت دیگر، ما به واسطه زبان با دیگران ارتباط برقرار می کنیم . ولی ارتباط زبانی دقیقا به چه معنا است؟ وقتی ما با زبان ارتباط برقرار می کنیم، چه کاری انجام می دهیم؟ از زمان های بسیار دور گفته اند: واحد ارتباط زبانی جمله است; یعنی وقتی ارتباط زبانی برقرار می کنیم جملات را رد و بدل می کنیم . آستین، در مقابل، این تصویر را طرح و به جای آن نظریه بدیعی را مطرح کرد . به نظر آستین، واحد ارتباط زبانی، افعال گفتاری است . به این معنا که ارتباط زبانی، هنگامی تحقق می یابد که گوینده ای افعال گفتاری را انجام دهد . این نظریه توجه بسیاری از فلاسفه قرن بیستم را به خود جلب کرد .

گفتار گوینده، پیام ها و نتایج خاصی دارد . ممکن است این گفتار مخاطب را به کاری خاص وادار کند; مثلا جمله «در را ببندید» ، مخاطب را وامی دارد که در را ببندد . همچنین، سؤال «آیا درس خوانده ای؟» ممکن است در مخاطب ترس ایجاد کند و یا او را وادار کند درس هایش را دوباره مرور کند . این ها همه افعالی هستند که بر خود گفتار مرتبط می شود، و «فعل بعد گفتار» (5) نام دارد و افعالی هستند که با گفتن جمله ای از زبان خاص، انجام می دهیم .

دو ادعای دیدگاه افعال گفتاری
دیدگاه افعال گفتاری در باب وحی دست کم دو ادعا دارد:

اولا، وحی سرشت زبانی دارد . وحی از زبان مستقل نیست . خدا بر پیامبر وحی کرده است، به این معنا است که ارتباط زبانی با خدا برقرار کرده است .

ثانیا، خدا در این ارتباط زبانی افعالی گفتاری را انجام داده است . خدا جملاتی معنادار را از زبان خاص برای پیامبر اظهار کرده است و این جملات، محتوا و مضمون خاصی داشته اند و نیز خدا به واسطه این جملات پیامبر را به کارهایی واداشته و تاثیراتی را بر او داشته است .

بر طبق این دیدگاه، «خدا وحی کرده است » به این معنا است که خدا افعال گفتاری انجام داده است . بنابراین، وحی در این صورت فعل حاکی از کار می شود . بر طبق دیدگاه تجربه دینی هم، فعل حاکی از کاربرد است; با این تفاوت که در دیدگاه افعال گفتاری، وحی فعل حاکی از کار خدا است، ولی در دیدگاه تجربه دینی، فعل حاکی از کار پیامبر است .

در وحی گفتاری خدا افعال گفتاری انجام می دهد و این وحی سرشت زبانی دارد . این نکته شایان توجه است که وحی گزاره ای و وحی تجربی، اگر خدا افعال گفتاری انجام دهد، باز این افعال گفتاری، وحی نیستند . در وحی گزاره ای خدا اطلاعاتی را که سرشت زبانی ندارند، در اختیار پیامبر می گذارد و پیامبر آن ها را در قالب زبان خاص به دیگران ارائه می دهد . در وحی تجربی، پیامبر صرفا مواجهه ای با خدا داشته است; این مواجهه سرشت زبانی ندارد، یعنی نوعی ارتباط گفتاری نیست .

برخی دقیقا به این نکته پی نبرده اند و گاهی در مورد وحی چنین می گویند که پیامبر در وحی، مواجهه ای با خدا دارد و در این مواجهه خدا با او سخن می گوید . بنابراین، پیامبر تجربه ای دینی داشته است و آن تجربه سخن گفتن خدا با او است . در نتیجه در دیدگاه تجربه دینی هم، خدا افعال گفتاری انجام می دهد و در سرشت وحی خود افعال گفتاری خدا هست . این سخن از عدم تفکیک دقیق دو دیدگاه سرچشمه می گیرد . وحی در دیدگاه تجربه دینی مواجهه پیامبر با خدا است و در دیدگاه افعال گفتاری، افعال گفتاری خداست، ولی در این سخن که وحی تجربه سخن خدا است، در حقیقت گوینده سرشتی ترکیبی برای وحی قائل شده است; به این معنا که وحی را مجموع تجربه و سخن خدا دانسته است . به عبارت دقیق تر، وحی را تجربه دانسته که متعلق آن، سخن گفتن خدا است . آیا این سخن دیدگاه دیگری است؟ آیا بر طبق این سخن، خدا، افعال گفتاری انجام می دهد؟ در پاسخ باید بگوییم که این سخن در حقیقت دیدگاه تجربه دینی است; زیرا در این دیدگاه مواجهه پیامبر با خدا وحی است . این مواجهه ممکن است مواجهه با سخن گفتن خدا باشد، یا به نحو دیگر باشد . به هر حال، وحی مواجهه پیامبر است . خدا چه افعال گفتاری انجام دهد و چه ندهد، این تاثیری در سرشت وحی ندارد . چرا که خود افعال گفتاری خدا در سرشت وحی داخل نیستند . در تجربه سخن گفتن خدا، وحی سرشت زبانی ندارد وحی از سنخ مواجهه است; ولی در دیدگاه افعال گفتاری، وحی سرشت زبانی دارد . (6) در دیدگاه افعال گفتاری، مواجهه و تجربه پیامبر امری همراه و ملازم با افعال گفتاری است; ولی در سرشت وحی داخل نیست; همان طور که در وحی گزاره ای هم تجربه پیامبر، امری بیرون از وحی و همراه با آن است . بنابراین، پذیرش دیدگاه افعال گفتاری و نیز دیدگاه گزاره ای به معنای نفی تجارب وحیانی نیست . ما هر یک از دو دیدگاه را بپذیریم، باز پیامبر تجارب وحیانی داشته است و تنها سخن بر سر این است که در دو دیدگاه مذکور، تجارب پیامبر در سرشت وحی داخل نیستند و امری همراه و ملازم با آن هستند، ولی در دیدگاه تجربه دینی وحی خود این تجارب است و گزاره هایی که خدا به پیامبر القا می کند و افعال گفتاری خدا، اموری همراه با وحی (تجارب وحیانی) و بیرون از آن هستند .

ارکان وحی گفتاری
ما قبلا ارکان وحی گزاره ای و وحی تجربی (یعنی وحی به عنوان تجربه دینی) را بیان کردیم . اینک این پرسش مطرح می شود که وحی گفتاری چه ارکانی دارد؟ در وحی گفتاری، خدا افعال گفتاری را برای پیامبر انجام می دهد . بنابراین یکی از ارکان وحی گفتاری گوینده (یعنی انجام دهنده افعال گفتاری است) که خدا است . خدا با انجام این افعال گفتاری، با پیامبر ارتباط زبانی برقرار می کند . بنابراین مخاطب (یعنی پیامبر) رکن دیگر وحی گفتاری است . در دیدگاه افعال گفتاری زبان خاص در سرشت وحی داخل است; به این معنا که خدا جملاتی معنادار را از زبانی خاص بر پیامبر اظهار می کند . زبان خاص رکن سوم وحی گفتاری است . زبان خاص همان فعل گفتار است . این جملات مضمون و محتوایی خاص دارند که همان پیام وحی است . پیام وحی در حقیقت فعل ضمن گفتاری است . فعل ضمن گفتاری یا پیام وحی رکن چهارم وحی است وحی گفتاری همین چهار رکن را دارد .

تفاوت دیدگاه افعال گفتاری با دو دیدگاه دیگر
در پرتو مطالبی که تا کنون گفته ایم، تفاوت دیدگاه افعال گفتاری با دو دیدگاه قبلی روشن می شود . دو تفاوت عمده میان این دیدگاه ها وجود دارد: تفاوت در استقلال و عدم استقلال از زبان و تفاوت در ارکان وحی .

1 . تفاوت در استقلال و عدم استقلال از زبان
بر طبق دیدگاه گزاره ای و دیدگاه تجربه دینی، وحی سرشت زبانی ندارد و از زبان مستقل است، ولی طبق دیدگاه افعال گفتاری، وحی از زبان مستقل نیست و سرشت زبانی دارد . گرچه دو دیدگاه نخست از این لحاظ وفاق دارند که وحی سرشت زبانی ندارد، ولی بر طبق دیدگاه گزاره ای، وحی از سنخ معرفت است; یعنی اطلاعاتی است که پیامبر از خدا دریافت می کند . مطابق دیدگاه تجربه دینی، وحی از سنخ انفعالات و حالات درونی است و به احساسات درونی پیامبر مربوط می شود .

2 . تفاوت در ارکان وحی
دیدگاه افعال گفتاری در مورد ارکان وحی نیز با دو دیدگاه دیگر تفاوت دارد . وحی گزاره ای سه رکن داشت که عبارتند از: خدا، پیامبر و پیام . ولی در دیدگاه تجربه دینی ارکان وحی عبارتند از:

خدا، پیامبر و تجربه وحیانی . گزارش های پیامبر از تجربه اش، تفاسیر او از تجربه اش هستند . ولی وحی گفتاری چهار رکن دارد: خدا، پیامبر و فعل ضمن گفتار و فعل گفتار . گرچه در هر سه دیدگاه، خدا و پیامبر رکن وحی اند، ولی مقایسه ارکان دیگر تفاوت آن ها را نشان می دهد . در دیدگاه گزاره ای پیام وحی رکن است، ولی در دیدگاه تجربه دینی، تجربه وحیانی . در دیدگاه افعال گفتاری بر خلاف دو دیدگاه قبلی، دو رکن دیگر داریم: یکی فعل گفتار که با زبان خاصی پیوند دارد و دیگری فعل ضمن گفتار که با پیام وحی زبانی ارتباط دارد .

تناسب دیدگاه افعال گفتاری با وحی اسلامی
از میان سه دیدگاهی که در باب سرشت وحی بیان کردیم، دیدگاه افعال گفتاری تناسب و هم خوانی ویژه ای با وحی اسلامی دارد . چرا که تنها این دیدگاه در سرشت وحی، زبان خاصی را ملحوظ می دارد و وحی را گونه ای ارتباط زبانی تصویر می کند . این نظریه می تواند توفیقاتی را نصیب کلام اسلامی کند که پیش از این در بدنه دیگر نظریات قابل دست یابی نبودند .

بنابر دیدگاه گزاره ای، خدا مجموعه ای از حقایق را به پیامبر القا کرده است . ولی این حقایق ممکن بود در قالب جملات زبانی القا شوند . و یا به صورت های دیگری، مانند تله پاتی، با نمادها و غیره . بنابراین زبان خاصی که پیامبر برای ابلاغ وحی به کار می برد، الزاما همان زبان وحی نیست . زیرا وحی صرفا القای حقایق است و زبان در آن مدخلیتی ندارد . لذا بر طبق این دیدگاه، وحی سرشت زبانی ندارد، اما بنا به تجربه دینی، وحی تجربه ای است که پیامبر داشته است . اگر این تجربه همراه با گفتار زبانی صورت گرفته باشد، شکل زبانی این گفتار در سرشت وحی داخل نیست و رکن آن نمی باشد . پیامبر تجربه خود را به زبان خاص بیان می کند، ولی زبان خاصی که پیامبر به کار می گیرد، در خود متن وحی نبوده و وحی صرفا تجربه و مواجهه ای خاص بوده است .

اهمیت دیدگاه افعالی گفتاری از این جا روشن می شود . وحی اسلامی که در قرآن تجلی یافته، کلماتی است که خدا به کار برده است . قرآن نه تنها وحی خدا است، بلکه زبان قرآن همان زبانی است که خدا به کار برده و در قالب آن با پیامبر سخن گفته است:

«انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون » . (7)

با توجه به این آیه روشن می شود که انزال قرآن به صورت عربی بوده است; یعنی خود زبان عربی در متن وحی دخیل است، نه این که پیامبر از وحی به زبان عربی گزارش داده باشد . از این گذشته، انزال قرآن در قالب زبان عربی از ناحیه خدا، بوده است . در این آیه شریفه انزال قرآن به زبان عربی به «نا» نسبت داده شده که همان خدا است . زبان عربی برای وحی اسلامی عرضی نیست، بلکه ذاتی است; به این معنا که در متن خود وحی، وحی به زبان عربی است . خدا افعال گفتاری را به زبان عربی انجام داده است، یعنی جملاتی معنادار از زبان عربی را به پیامبر اظهار کرده و این جملات مضامینی خاص داشته اند و پیامبر را به کارهایی خاص واداشته اند . از این رو، خداوند متعال در ذیل آیه فوق، مخاطبان خود را به تعقل فراخوانده است . مخاطبان باید در انزال قرآن به زبان عربی از جانب خدا یا در قرآن که به زبان عربی و وحی خدا است، تعقل کنند .

در آیه دیگری تصریح شده است که خدا به زبان عربی وحی بوده است .

«و کذلک اوحینا الیک قرآنا عربیا» . (8)

وحی قرآن به صورت زبان عربی بوده است . پیامبر (ص) زبان عربی را خود به کار نبرده، بلکه خود خدا به زبان عربی با پیامبر گفتگو کرده است .

مساله وحی در جهان اسلام
مساله وحی همواره در جهان اسلام جالب توجه و مناقشه برانگیز بوده، از یک سو فلاسفه و از دیگر سو متکلمان دائما با این بحث درگیر بوده اند . این نکته از سر اتفاق نیست، چون وحی به معنای خاصی، هسته اصلی اسلام را تشکیل می دهد و تحلیل وحی به معنای تحلیل کل پیکره اسلام است . از این رو، اگر به چهارده قرن گذشته تاریخ اسلام بنگریم، فلاسفه و متکلمان دائما در نزاع بوده اند و بر هم دیگر خورده می گرفتند . آنها به خوبی دریافته بودند که تحلیل و تبیین نادرست وحی چه نتایج و پیامدهای مصیبت باری برای اسلام می تواند داشته باشد، فلاسفه بزرگی در عالم اسلام از قبیل فارابی، ابن سینا و متکلمانی همچون غزالی در این باب زبان گشوده و به مداقه پرداخته اند . از فلاسفه و متکلمان که بگذریم، مورخانی چون ابن خلدون نیز به اهمیت این بحث پی برده، مباحثی در این زمینه پیش کشیده اند .

نظریه اشاعره
اشاعره در مخالفت با همه این مذاهب به کلام نفسی قایل شدند . آنها گفتند که کلام لفظی است که حادث است و این کلام به ذات الهی قائم نیست، ولی فراتر از این کلام، کلام نفسی است و کلام حقیقی در واقع همین کلام است . کلام نفسی معنایی قائم به نفس است که با الفاظ از آن تعبیر می آوریم . این کلام قدیم و قائم به ذات الهی و غیر از علم و اراده الهی است . فرض کنید شما بخواهید سخنی را بگویید; معنای آن سخن در ذهن شما هست و سپس آن را به صورت الفاظ و جملات در می آورید . کلام نفسی هم به نظم اشاعره چنین چیزی، و غیر از علم و اراده است . به نظر آنها کلام لفظی قدیم است . (9)

اشاعره با تفکیک کلام نفسی از کلام لفظی، تنها کلام نفسی را قائم به ذات الهی دانسته، کلام لفظی را حادث و غیر قائم به ذات الهی می دانند . این سخن بدین معنا است که الفاظی که به عنوان کلام ائمه می شناسیم، در واقع الفاظ خدا نیستند . کلام خدا همان کلام نفسی است . کلام نفسی در چارچوب نظریاتی که مطرح کرده ایم، با دیدگاه وحی گزاره ای تناسب دارد و از سنخ گزاره ها است . در کتاب های روایی اهل سنت به تواتر از حضرت پیامبر (ص) نقل شده است:

ان هذا القرآن السموع المتلوهو کلام الله (10) ; «این قرآن که شنیده و تلاوت می شود، همان کلام الهی است .»

از این حدیث استفاده می شود که کلام الهی در حقیقت این الفاظند که به صورت مکتوب درآمده اند و تلاوت می شوند . اشاعره در توجیه این قبیل روایات دست به توجیه می زدند و می گفتند این حروف و اصوات و الفاظ به این معنا کلام الهی اند که بر آن دلالت می کنند، یعنی بر کلام نفسی دلالت دارند، لذا مجازا بر آنها کلام الهی - از باب تسمیه دال به اسم مدلول - اطلاق شده است . (11)

پیدا است که ظاهر این گونه روایات حقیقت گویی است نه مجازگویی، و امروزه در پرتو نظریه افعال گفتاری می توانیم نظریه کلام نفسی را به عنوان گونه ای تحویل گرایی طرد کنیم . بهتر است برای تکمیل این بحث، به بیان فخررازی در مورد انزال وحی هم نظر کنیم و ببینیم چگونه بر اساس نظریه کلام نفسی، انزال وحی را توجیه می کند . فخررازی در بیان مراد از انزال وحی می گوید جبریل (ع) در آسمان کلام خدا را شنید و سپس بر پیامبر (ص) نازل شد . این سخن را می توان از قبیل «نزلت رسالة الامسیر من القصر» دانست . وقتی می گوییم پیام امیر از قصر نازل شد، توجه داریم که پیام نازل نمی شود، بلکه شنونده، پیام را از مرتبه عالی می شنود و سپس در مرتبه سافل آن را ادا می کند . سخن از او جدا نمی شود، بلکه سامع این سخن را می شنود و با الفاظی از پیش خودش آنها را به دیگران می رساند . لذا می گوییم این شنونده کلام را در جایی شنیده و در جای دیگری آن را به زبان آورده است . اگر بپرسید جبرئیل چگونه کلام خدا را شنید و حال آن که کلام الهی بر ملک، از قبیل حروف و اصوات نیست؟ در پاسخ می گوییم که شاید خدا قوه شنوایی خاصی متناسب با کلام خودش در جبرئیل (ع) آفریده و سپس او را به تعبیر آوردن از این کلام قدیم قادر ساخته است و ممکن است خدا در لوح محفوظ نوشته ای را با همین نظم مخصوص آفریده باشد و جبرئیل (ع) آن را خوانده و حفظ کرده باشد و نیز ممکن است خدا اصواتی را با این نظم خاص در جسم ویژه ای آفریده باشد و جبرئیل (ع) آن را فهمیده و خدا هم در او علم ضروری به این که این عبارت مودی آن کلام قدیم است، آفریده باشد . (12)

از این قبیل سخنان روشن می شود که اشاعره با چه مشکلاتی مواجه بودند و برای حفظ نظریه کلام نفسی به چه توجیه هایی روی می آورند و دچار چه تکلفاتی می شوند . در برخی از کتاب های کلامی این نظریه نقد شده است، ولی برای نگارنده همواره این پرسش مطرح بوده که مفسر اشعری مسلکی مانند فخر رازی مثلا این آیه را چگونه معنا می کند؟

انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون (13)

در این آیه، انزال قرآن به صورت عربی به خدا اسناد داده شده است، نه این که خدا به صورت کلام نفسی سخن گفته و جبرئیل (ع) یا پیامبر (ص) آن را به صورت عربی فهمیده است . فخر رازی در تفسیر این آیه، این نکته را مطرح کرده است که جبایی با استناد به این آیه استدلال کرده که قرآن به عربی بودن موصوف شده و لذا قدیم نیست . زیرا قدیم فارسی یا عربی نمی شود . سپس در پاسخ جبایی گفته است این آیه تنها بر این امر دلالت دارد که این الفاظ و عبارات حادثند و ما در این نکته نزاعی نداریم و آنچه می گوییم قدیم است، چیز دیگری است . (14)

این توجیه فخر رازی اگر مشکل قدیم بودن را حل کند، این مشکل را حل نمی کند که در این آیه انزال قرآن به زبان عربی به خدا اسناد داده شده است و این بدین معنا است که وحی خدا، صورت زبانی خاصی داشته و در قالب الفاظ زبان عربی بوده است . مثال انزال پیام امیر هم نمی تواند این مورد را توجیه کند; زیرا انزال به زبان عربی، به خود خدا نسبت داده شده است .

پی نوشت ها:

1. Davis, Religion andThe Making of society, p.99.

2. یوسف آیه 102 .

3. Speech Acts Theory.

4. J.L. Austin.

5. Perlocutionary act austin J.L, How to do things with words, p.109.

6. این نکته را با سخن فلاسفه که گفته اند تقید داخل و قید خارج است نیز می توان توضیح داد: «در وحی تجربه سخن گفتن خدا است » تقید به سخن گفتن و افعال گفتاری داخل است، ولی خود افعال گفتاری خدا که قید باشد، از وحی خارج است .

7. یوسف، آیه 2 .

8. شوری، آیه 7 .

9. السید الشریف شرح المواقف، ج 8، صص 4 - 93 .

10. تفسیر الفخر الرازی، المجلد الاول، ج 1، ص 38، دارالفکر، بیروت (1420 ه . ق 2000م)

11. همان، ص 39 .

12. همان مجلد اول، ج 2، ص 37 .

13. سوره یوسف آیه 2 .

14. همان مجلد نهم، ج 2، صص 60 - 85 .

دلیل سوم: روایات است

کتاب محمد امین (زندگانی و شخصیت پیامبر اعظم (ص))
 
4 - دلیل سوم: روایات استروایات فراوانی داریم که به ر و شنی دلالت می کند برمسئله خاتمیت پیامبر اکرم (ص) .

1 - یکی از آن روایات، روایت معتبری که از جابربن عبدالله انصاری نقل شده است.

جابربن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل می کند که، آن حضرت فرمود: مَثَل من در میان پیامبران همانند کسی است که، خانه ای را بنا کرده و کامل و زیبا شده، تنها محل یک خشت آن خالی است، هرکس درآن وارد شود، و نگاه به آن کند می گوید، چه زیبا است ولی یک خشت خالی دارد، من همان خشت آخرم و پیامبران همگی بمن ختم شده اند.(29)

2- در روایت دیگری که معر وف است، وشیعه و سنی از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده اند اینکه: پیامبراکرم (ص) به علی (ع) فرمود:

[83]اَنْتَ بَمْنِزلَه هارُونَ مِنْ مُوسی اِلا اَ نهُ لانَبِی بَعْدی.

یعنی تو نسبت بمن همچون ها ر ون نسبت به موسی هستی جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهدآمد.(30)

نتیجه می گیریم که با این همه دلیل و برهانی که ذکر کردیم راهی جز پذیرش اصل خاتمیت وجود ندارد.

(29)- مجمع البیان، ج 8، ص 362(30)- صحیح بخاری در باره مناقب حضرت علی صحیح ترمذی، ج 2، ص 301 و…

دلیل دوم: آیات قرآن مجید

کتاب محمد امین (زندگانی و شخصیت پیامبر اعظم (ص))
 
3 - دلیل دوم: آیات قرآن مجیددلیل دومی که می توان برای اثبات مسئله خاتمیت اقامه کرد،آیات قرآن مجید است، واین آیات دلیل روشنی است بر خاتمیت پیامبر اکرم (ص) و ما برای روشن شدن اصل مسئله چند نمونه از آیات را در اینجا برای خوانندگان محترم نقل می کنیم.

1 - ما کانَ مُحَمدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجا لِکمْ وَ لکنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النبیینَ.

یعنی پیامبراکرم (ص) پدر هیچیک از مردان شما

[80]نبود، او تنها رسول خدا و خاتم انبیاء است.(26)

این تعبیر قرآن مجیدکه رسول خدا پدر هیچیک از شما نیست، هنگامی گفته شدکه مسئله پسرخواندگی در میان اعراب رواج داشت، آنها فردی را که از پدر و مادر دیگری بود به عنوان فرزند خود بر می گزیدند و همچون یک فرزند حقیقی داخل خانواده آنها می شد، در این صورت هم برای آنها محرم بود، و هم ارث می برد ومانند آن. اما اسلام آمده و این رسم جاهلیت را از بین برد و گفت: پسر خوانده ها اگر چه فرزند به حساب می آید ولیکن هر گز مشمول قوانین حقوقی و شرعی فرزند حقیقی نیستند.

مثل زیدکه پسر خوانده پیامبر اکرم (ص) بود ولیکن فرزند حقیقی پیامبر بحساب نمی آمد، وبخاطر همین است که قرآن مجید می گوید: بجای اینکه پیامبر اکرم را پدر یکی از این افراد معرفی کنید، او را به دو وصف حقیقیش توصیف کنید یعنی یک و صف رسالت و دیگر وصف خاتمیت.

واین تعبیرقر آن مجید نشان می دهدکه، مسئله خاتمیت پیامبراکرم (ص) همچون رسالتش برای همگان روشن و

[81]مسلم بوده است.

2 - پیامبراکرم (ص) بفرمان خدا، جهانیان را با این آیه شریفه مورد خطاب قرار می دهد وچنین می فرماید:

قُلْ یا اَیهَا الناسُ اِنی رَسُولُ اللهِ اِ لَیکمْ جَمیعاً.یعنی ای رسول من، بگو بمردم که من فرستاده خدا به سوی همگی شما هستم.(27)

این آیه شریفه هم گواه بر این مطلب است که، پیامبراکرم (ص) خود را پیامبرآسمانی معرفی کرده تا آنجا که خود را خاتم پیامبران معرفی نموده است.

3 - ما می دانیم که اسلام دین جهانی و برای همه انسان ها است و همگی را دعوت می کند به پذیرش و قبول دین مقدس اسلام.

قرآن مجید در خصوص بعثت رسول اکرم (ص) می فرماید:

وَما اَرْ سَلْناک اِلاکافهً لِْلناسِ.یعنی ما ترا مبعو ث نکردیم مگر بر همه انسانها.(28)

[82]اینها آیاتی چند بودند که، به روشنی بر خاتمیت پیامبراکرم دلالت می کرد، و حقا نیت آئین اسلام را بر همگان ثابت نمود، که خاتمیت پیامبراکرم (ص) از ضروریات دین مقدس اسلام است.

(26)- سوره احزاب، آیه 40.(27)- سوره اعراف، آیه «58.(28)- سوره سبا، آیه 28.

خاتمیت و ارتباط غیر پیامبر با فرشتگان از منظر آیات و روایات

مجله  افق حوزه 14 آذر 1386 - شماره 170

 
 
 
حجة الاسلام و المسلمین حق پرست
شیعه معتقد است امامان اهل بیت علیهم السلا م‚ پاره ای از حقایق و معارف دینی را از طریق وحی یا الهام دریافت می کردند. آنان‚ حضرت زهرا سلا م اللّه علیها را محدّثه و امامان اهل بیت علیهم السلا م را محدّث می دانند.

حال در این جا این سوœال مطرح می شود که این اعتقاد‚ با اختصاص داشتن وحی به پیامبران منافاتی ندارد آیا چنین اعتقادی ناقض خاتمیت و انقطاع وحی نمی باشد به ویژه آن که در برخی از روایات آمده است که جبرئیل‚ در آخرین نزول خود بر پیامبر صلی اللّه علیه وآله اعلا م کرد که پس از آن حضرت‚ به زمین فرود نخواهد آمد.

باید گفت: آن چه با خاتمیت پایان یافته‚ وحی نبوت و شریعت است. قطعاً پس از پیامبر گرامی صلی اللّه علیه وآله‚ جبرئیل یا فرشته ای دیگر‚ بر کسی به عنوان پیامبر الهی و برای آوردن شریعتی جدید نازل نخواهد شد; زیرا ارتباط غیر پیامبر با فرشتگان الهی و دریافت حقایق غیبی از آنان‚ از عقاید مخصوص شیعه نیست‚ بلکه اهل سنت نیز به آن اعتقاد دارند; چنان که در کتاب های حدیث و کلا م آنان بیان شده است. اختلا ف شیعه و اهل سنت در این باره‚ مربوط به مصداق است. بدین جهت‚ عالمان شیعه و اهل سنت‚ به تفسیر و تا›ویل حدیث یاد شده‚ پرداخته و گفته اند مقصود از عدم نزول جبرئیل به زمین پس از پیامبر صلی اللّه علیه وآله‚ نزول او بر فردی به عنوان پیامبر الهی و برای آوردن شریعت جدید می باشد.

علا مه برهان الدین حلبی شافعی (متوفای 1044 ه‍ .ق) گفته است: این حدیث با آن چه مورد اتفاق مسلمانان است منافات دارد‚ زیرا به اعتقاد مسلمانان‚ وحی جبرئیل پس از پیامبر صلی اللّه علیه وآله به کلی قطع نخواهد شد. ; السیرة الحلبیه / 3 / 353. پس نه تنها از نظر عقل و شرع‚ دلیلی بر امتناع وحی به غیر پیامبران در دست نیست‚ بلکه شواهد قرآنی بیانگر امکان و وقوع آن است; قرآن کریم از وحی خداوند به مادر موسی سخن گفته است; و اوحینا الی امّ موسی ان ارضعیه; قصص / 7; چنان که از وحی الهی به حواریون حضرت عیسی علیه السلا م نیز گزارش داده است; و اذ اوحیت الی الحواریّین ان امنوا بی و برسولی; مائده/ 111.

باید گفت بدون شک وحی در موارد یاد شده‚ وحی نبوت و شریعت نبوده است. بنابراین‚ وحی به پیامبران اختصاص ندارد و هر گاه دلیل معتبری بر آن درباره غیر پیامبران در دست باشد‚ هیچ گونه منع عقلی و شرعی‚ برای التزام به آن وجود نخواهد داشت.

البته‚ برای آن که وحی به غیر پیامبران با وحی نبوت و شریعت اشتباه نشود‚ اصطلا ح وحی در مورد غیر پیامبران به کار نمی رود و اصطلا ح الهام یا تحدیث و مانند آن به کار می رود. بنابراین‚ حل مشکل به این است که کاربردهای مختلف واژه وحی را در قرآن و روایات بررسی کنیم.

در قرآن کریم وحی دو گونه است: رحمانی و شیطانی; وحی شیطانی عبارت است از القائات و وسوسه های شیاطین به یکدیگر و به اولیای خود. از آن جا که وحی‚ در لغت به معنای القاء و افهام سریع و پنهانی است‚ القائات شیطانی‚ وحی نامیده می شود و هم چنین وحی رحمانی و الهی در موارد ذیل به کار رفته است;

الف - وحی به آسمان و زمین
خداوند‚ قوانین حاکم بر آسمان ها و زمین را که موجب نظم دقیق عالمانه و گردش منظم و بهره وری شایسته از آنهاست‚ با واژه وحی در آیاتی چند خاطرنشان می کند; مانند و اوحی فی کلّ سماء امرها; فصلت/ 12‚ یا یومئذ تحدّث اخبارها بانّ ربّک اوحی لها. بر این اساس‚ قلمرو وحی خداوند‚ همه آسمان ها و زمین از آغاز تا انجام است و همه گوش شنوا دارند و از وحی وی فرمان می پذیرند و از چهارچوب قوانین حاکم بر خویش خارج نمی شوند.

ب - وحی به زنبور عسل
قرآن کریم از ادراک غریزی حیوانات با نام وحی یاد می کند; و اوحی ربّک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتاً; نحل / 68 - 69.

ج - وحی یا الهام به عمل
گاهی متعلق یا محتوای وحی‚ نوعی انگیزه یا عزم و تصمیم بر انجام کاری است; مانند جریان ساختن کشتی حضرت نوح; فاوحینا الیه ان اصنع الفلک باعیننا و وحینا; موœمنون / 27 یا داستان خروج مخفیانه موسی کلیم; و اوحینا الی موسی ان اسر بعبادی; شعراء / 52 و یا تصمیم مادر موسی علیه السلا م به این که با همه خطرهایی که احتمال داده می شود‚ او را شیر دهد; و اوحینا الی امّ موسی ان ارضعیه; قصص / 7; این ها همگی‚ نوعی عزم و تصمیم عملی است که قرآن از آن به وحی تعبیر فرموده است.

د - وحی به پیامبران
آیاتی مانند: کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک اللّه العزیز الحکیم; شوری / 3 و و ما کان لبشر ان یکلّمه اللّه الا وحیاً او من ورای حجاب او یرسل رسولا ً فیوحی باذنه ما یشاء انّه علیّ حکیم; شوری/ 51 و و کذلک اوحینا الیک روحاً من امرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الا یمان و لکن جعلناه نوراً نهدی به من نشاء من عبادنا; شوری / 52‚ به وحی نبوت و شریعت مربوط است.

مولا ی متقیان علی علیه السلا م در تفسیر و ما کان لبشر ان یکلّمه اللّه الا ّ وحیاً او من ورای حجاب او یرسل رسولا فیوحی باذنه; شوری / 51 فرمود: و کلا م اللّه لیس بنحو واحد‚ منه ما کلّم اللّه به الرسل و منه ما قذفه فی قلوبهم و منه روœیا یراها الرسل و منه وحی و تنزیل یتلی و یقرا› فهو کلا م اللّه …; تفسیر نورالثقلین / /4 588 ذیل آیه 52‚ سوره شوری. وحی و کلا م خداوند‚ یک نوع نیست‚ بلکه برخی به صورت کلا م و سخن است که خداوند به وسیله آن با پیامبرانش تکلم می کند و پاره ای از آن‚ در قلوب پیامبران القا می شود و بعضی نیز به صورت روœیاست که پیامبران می بینند و برخی هم وحی و تنزیلی است که تلا وت و قرائت می شود و به شکل کلا م اللّه در می آید.

اقسام وحی به پیامبران
از مطالعه آیات و احادیث اسلا می به دست می آید که وحی الهی به پیامبران‚ گونه هایی داشته است و همه آنها از نوع وحی تشریعی نبوده است.

1- وحی تشریعی:
مقصود از وحی تشریعی این است که شریعت الهی‚ به پیامبر وحی می شود و او ما›مور ابلا غ آن می گردد.

قرآن می فرماید: انّا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح و النبیّین من بعده و اوحینا الی ابراهیم و اسماعیل و…; نساء / 163; همان گونه که به نوح و پیامبران پس از او و به ابراهیم و اسماعیل و… وحی کردیم‚ به تو نیز وحی نمودیم.

و جامع همه این موارد‚ این است که رسولا نی بودند که بشارت به ثواب خدا می دادند و از عذاب خدا انذار می کردند و خدا آنان را به منظور اتمام حجت فرستاد تا آن چه در دنیا و آخرت برای ایشان مفید و یا مضرّ است‚ بیان دارند تا بعد از این رسولا ن‚ برای مردم دلیلی در برابر خدا نماند; تفسیر المیزان /5 140‚ ذیل آیه 163 سوره نساء. روشن است که وحی در این آیه‚ وحی تشریعی است; چنان که امیرموœمنان علی علیه السلا م فرموده است: و اما تفسیر وحی النبوة و الرسالة فهو قوله تعالی انا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح و …; بحارالا نوار254/18‚ باب کیفیة صدور الوحی.

2- وحی انبایی:
وحی انبایی بدین مفهوم است که فردی از طریق وحی مطلع شود که در جهان چه می گذرد آینده جهان چیست و آینده خودش را ببیند و از آینده دیگران نیز باخبر شود. تمامی آن چه پیامبر گرامی اسلا م صلی اللّه علیه وآله درباره آینده امت خود خبر داده است‚ وحی انبایی است. داستان پیروزی مسلمین بر سپاه روم‚ مسئله حکومت بنی امیه و آیه شجره ملعونه نیز از این قبیل است.

3- وحی تسدیدی:
مراد از وحی تسدیدی وحی ای است که برای بیان احکام شریعت نیست‚ بلکه دل گرمی‚ اطمینان خاطر و استقامت و پایداری پیامبر در انجام وظایف سنگین نبوت می باشد.

ابوبصیر می گوید: از امام صادق علیه السلا م درباره این آیه پرسیدم که خدا می فرماید: و کذلک اوحینا الیک روحاً من امرنا… آن حضرت فرمود: روح‚ خلقی است که در بین خلا یق از جبرئیل و میکائیل هم بزرگ تر است و همواره با رسول خدا صلی اللّه علیه وآله پس از آن جناب و نیز با ائمه اطهار علیهم السلا م است و کار او‚ تسدید‚ استوار داری و تا›یید حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله است. ; اصول کافی‚ 1 / 273.

4 وحی رمزی و کنایی;
مانند آن چه خداوند به حضرت زکریا علیه السلا م نازل فرمود که وحی به معنای اشاره و رمز است; فخرج علی قومه من المحراب فاوحی الیهم ان سبّحوا بکرة و عشیّاً; مریم / 11.

از گونه های یاد شده آن چه به پیامبران اختصاص داشته‚ وحی تشریعی بوده است. بنابراین‚ کاربرد وحی در مورد غیر پیامبران‚ به معانی دیگر آن‚ هر گاه دلیل استواری بر آن وجود داشته باشد‚ منع شرعی و عقلی ندارد.

خاتمیت و انقطاع وحی تشریعی
موضوع خاتمیت که جزء ضروریات دین مبین اسلا م است‚ به این معناست که بعد از پیامبر مکرم اسلا م صلی اللّه علیه وآله‚ پیامبری که شریعت ساز بوده و شریعت جدیدی بیاورد‚ نخواهد بود و دین اسلا م‚ ناسخ همه شریعت هاست. این مطلب از ضروریات آیین اسلا م می باشد. قرآن‚ پیامبر اسلا م صلی اللّه علیه وآله را آخرین پیامبر الهی دانسته است; و لکن رسول اللّه و خاتم النبیّین; احزاب / 40.

امام رضا علیه السلا م در جواب نامه ما›مون عباسی که از حضرت تقاضا کرده بود اسلا م واقعی را به نحو ایجاز و اختصار بنویسد‚ بر خاتمیت نبوت و شریعت پیامبر اسلا م صلی اللّه علیه وآله‚ تصریح و تا›کید فرموده اند. عیون اخبار الرضا /2 120 - 125. مفاد این ادله این است که شریعت حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله تا برپایی قیامت‚ پابرجاست و شریعت دیگری برای بشر نخواهد آمد‚ ولی این که باب وحی انبایی‚ تسدیدی‚ تکوینی و…. مسدود شده باشد‚ از متون دینی استفاده نمی شود.

با توجه به مطالب یاد شده‚ این گونه دانسته می شود که با خاتمیت‚ ختم نبوت تشریعی اعلا م شده است و نزول فرشته‚ جهت امر تشریع ناممکن است; به همین جهت‚ اگر گزارشی از طرف فرشتگان بر انسان کامل فرستاده شود و از سنخ تشریع و جعل احکام دینی و انشاء امر مولوی نباشد‚ هیچ محذوریت عقلی و نقلی ندارد. بر این اساس می توان تصور کرد که فرشته الهی‚ امام معصوم علیه السلا م را از تفسیر و تفصیل شریعت اسلا می آگاه می سازد; چیزی که دیگر افراد از آن آگاه نیستند و در نتیجه باید مرجعیت علمی او را پذیرا گردند.

شیخ مفید‚ متکلم بزرگ شیعه‚ در این باره سخن جامع و روشنگری دارد که حاصل آن چنین است: نزول وحی (فرشته) به غیر نبی‚ استحاله عقلی ندارد و پس از احراز شرط تحقق نزول وحی بر غیر نبی - که همان عبد صالح است - ممکن است‚ ولی آن چه از نظر دین اسلا م قابل پذیرش نیست‚ نزول فرشته به نحو وحی تشریعی است‚ لیکن در اصطلا ح علم کلا م و نیز در اصطلا ح متشرعه‚ وحی پیامبران مراد است قهراً چنین وحی ای بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله منقطع شده‚ اما باب الهامات و اشراقات‚ مذاکره و مشافهه با ملا ئکه هم چنان مفتوح می باشد‚ لذا هر کس گمانه زنی کند که وحی بر غیر انبیا‚ وحی تشریعی است‚ بی گمان اشتباه کرده و از راه صواب دور افتاده است.

امکان مسئله تحدیث و شواهد آن
همان طور که از نظر عقلی‚ تحدیث غیر نبی با فرشته وحی امکان دارد‚ شواهد به وقوع پیوستن آن نیز موجود است. داستان حضرت مریم و گفت وگوی ملا ئکه با وی‚ آن جا که قرآن می فرماید: و اذ قالت الملا ئکة یا مریم ان اللّه اصطفاک و طهّرک و اصطفاک علی نساء العالمین یا مریم اقنتی لربّک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین; آل عمران / 42 - 43‚ بر این مسئله دلا لت می کند که مریم عذرا‚ با فرشته سخن گفته و نه فقط به عنوان هاتف غیب و سروش نهان‚ بلکه برای او مشهود بودند; هم مریم سلا م اللّه علیها آن ها را می دید و هم آن ها در مرآی مریم قرار گرفتند و نیز جریان ساره‚ همسر حضرت ابراهیم علیه السلا م که قرآن بازگو می کند‚ نشانگر این است که وی نیز‚ سخن ملا ئکه را شنیده و هم آنان را مشاهده کرده است.

قرآن می فرماید: و لقد جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری قالوا سلا ماً قال سلا م هود/ 69 و امراته قائمة فضحکت فبشّرناها باسحاق و من وراء اسحاق یعقوب; هود / 71.

در متون دینی ما‚ باب مهمی از علم امام‚ تحت عنوان تحدیث باز شده است. در همه این گزارش ها‚ کوشش اصلی این بوده که علم امام و وسعت آگاهی معصومین و در یک کلمه مرجعیّت علمی آنان را به مسلمانان گوشزد کنند. مفاد این روایات‚ آگاهی امامان اهل بیت علیهم السلا م از شریعت پیامبر گرامی اسلا م صلی اللّه علیه وآله است‚ نه برخورداری از شریعتی جدید‚ تا با خاتمیت نبوت ناسازگار باشد. از امام محمد باقر علیه السلا م سوœال شد: جایگاه شما چیست و قبل از شما (در امت های پیشین) چه کسی منزلت شما را داشته است حضرت فرمودند: صاحب موسی و ذوالقرنین کانا عالمین و لم یکونا نبیّین; اصول کافی /1 269; موقعیت ما‚ همانند همدم موسی‚ هارون و ذوالقرنین است که هر دو عالم بودند‚ ولی پیامبر نبودند.

در بیانی دیگر‚ امام محمد باقر علیه السلا م در وصف مولا ی متقیان علی علیه السلا م فرمودند: ان علیّاً کان محدّثاً فقلت فتقول نبیٌّ قال فحرّک بیده هکذا‚ ثم قال او کصاحب سلیمان او کصاحب موسی او کذی القرنین…; اصول کافی 1 269/; علی علیه السلا م‚ محدّث بود. شخصی از آن حضرت پرسید: آیا او پیامبر بوده است امام محمد باقر علیه السلا م با دست خود پاسخ منفی دادند و سپس فرمودند: علی علیه السلا م مانند همدم سلیمان یا همدم موسی یا همانند ذوالقرنین می باشد.

تحدیث جبرئیل با حضرت زهرا سلا م اللّه علیها‚ از نظر روایات معتبر شیعه‚ امری مسلم و غیر قابل تردید است تا آن جا که امام خمینی قدس سره در فرازی از وصیت نامه سیاسی الهی خود فرموده است: ما مفتخریم… صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند به زهرای مرضیه است‚ از ما است. صحیفه انقلا ب / 23.

ایشان در جایی دیگر فرموده است: من راجع به حضرت صدیقه سلا م اللّه علیها خودم را قاصر می دانم. فقط اکتفا می کنم به یک روایت که در کافی شریف است و با سند معتبر نقل شده و آن روایت این است…;

مجله تخصصی کلا م اسلا می‚ شماره 40 / 106 - 107.

آن گاه ایشان به روایت امام صادق علیه السلا م درباره نزول جبرئیل بر حضرت زهرا سلا م اللّه علیها پس از رحلت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله اشاره می کنند و در ادامه می فرمایند: مسئله آمدن جبرئیل برای کسی‚ یک مسئله ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هر کسی می آید و امکان دارد بیاید. بین روح آن کسی که می خواهد جبرئیل نزدش بیاید‚ تناسب لا زم است و مقام جبرئیل…; تا تناسب ما بین روح این کسی که جبرئیل پیش او می آید و بین جبرئیل که روح اعظم است‚ نباشد‚ این معنا امکان ندارد. در هر صورت‚ من این شرافت و فضیلت را از همه فضایلی که برای حضرت زهرا ذکر کرده اند‚ با این که آن ها هم فضایلی بزرگ است - این فضیلت را من بالا تر از همه می دانم; صحیفه نور 19 / 278.

باری‚ عنوان تحدیث و مسئله مصحف فاطمه در میان شیعه مطرح بوده است‚ ولی شواهد و قرائن‚ به وضوح نشان می دهد که علت اتصاف حضرت زهرا سلا م اللّه علیها به محدّثه‚ تنها جریان نزول فرشته وحی پس از رحلت پدر بزرگوارش نبوده است‚ بلکه پیش از آن واقعه‚ فرشتگان الهی با بانوی مکرّمه اسلا م پیوسته در ملا قات و مذاکرات در عالم بالا بوده اند و در مواطن مختلف‚ فرشتگان با حضرتش هم سخن شده اند.

اسحاق بن جعفر می گوید: از امام صادق علیه السلا م شنیدم که همواره می فرمودند: انما سمیّت فاطمة محدّثه لا ن الملا ئکة کانت تهبط من السماء‚ فتنادیها‚ کما تنادی مریم بنت عمران فتقول: یا فاطمة ان اللّه اصطفاک و طهرّک و اصطفاک علی نساء العالمین‚ یا فاطمة اقنتی لربّک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین; بحار الا نوار 43 / 78.

ابو جعفر محمد بن جریر طبری‚ از دانشمندان قرن چهارم‚ در کتاب دلا ئل الا مامه می نویسد: و تحدّثهم و یحدثونها فقالت لهم ذات لیلة: الیست المفضلّة علی نساء العالمین مریم بنت عمران فقالوا: ان مریم کانت سیدة نساء عالمها‚ و ان اللّه تعالی جعلک سیدة نساء العالمین من الا ولین و الا خرین; دلا ئل الا مامه / 10.

عقیده به نزول جبرئیل بر غیر پیامبر را پس از رحلت پیامبر‚ عقیده ای غلوآمیز پنداشتن و آن را از مختصّات شیعه شمردن‚ خلا ف واقع است‚ زیرا تحدیث بر غیر نبی‚ در مهم ترین متون اهل سنت نیز دیده شده و افرادی صریحاً یا تلویحاً جزء محدّثون به حساب آمده اند.

در این میان‚ گرچه برخی تلا ش کرده اند که معنای مکلّم و محدّث را تا›ویل کنند و مراد از این دو واژه را مطالب صحیح و استواری بدانند که بدون قصد و اراده شخص بر او جاری شود‚ لیکن با توجه به استعمال لغت عرب‚ این معنا خلا ف ظاهر این واژه هاست‚ لذا صاحب ارشاد الساری یکلّمون را به تکلّمهم الملا ئکة تفسیر کرده و معانی دیگر را شاذ دانسته است; ارشاد الساری‚ شرح صحیح البخاری /6 103.

همان گونه که در آغاز یادآور شدیم‚ روایات تحدیث و الهام به امامان اهل بیت علیهم السلا م یا صالحان از امت‚ با روایاتی که بیانگر این است که پس از پیامبر صلی اللّه علیه وآله‚ جبرئیل بر کسی نازل نخواهد شد‚ منافات ندارد‚ زیرا مقصود از نفی نزول جبریل بر کسی پس از پیامبر‚ نزول به کسی به عنوان پیامبر و به جهت آوردن شریعتی جدید است‚ نه به صورت مطلق; ر.ک: السیرة الجلیه / 3 / 353.
 

پیرامون خاتمیت

مجله معارف بهمن 1381، شماره 10

 
 
 
در شماره قبل یک سئوال پیرامون مسئله خاتمیت به قلم آیت الله سبحانی از نظر شما خوانندة محترم گذشت که در این شماره به عنوان بخش دوم مباحث، سه سئوال دیگر و جواب آن را به قلم معظم له پی می گیریم.

1) چرایی پایان نبوت تبلیغی
2) چرایی قطع نبوت به عنوان فیض معنوی
3) راز جاودانگی اسلام
نبوت تبلیغی چرا پایان یافته است؟
در پاسخ این سئوال باید گفت:

پیامبران آسمانی دو دسته هستند:

1ـ پیامبرانی که تاریخ و کتاب های آسمانی برای آنان کتاب و شریعت ثابت کرده است و در هر دوره به تناسب فهم و ادراک مردم از طرف خداوند شریعتی آورده اند.

2ـ پیامبرانی که کار آنان این بود که مردم را به آئین پیامبر پیشین دعوت کنند و غباری را که بر اثر گذشت زمان به روی شریعت و کتاب وی نشسته است پاک کنند و شریعت پیامبر پیشین را ترویج نمایند و غالب پیامبران از گروه دوم بودند و عدة بسیار کمی از پیامبران که قرآن آنها را «اوالعزم» می خواند قانون و شریعت آورده اند.

به عبارت دیگر دو نوع نبوت بوده است: «نبوت تشریعی» و «نبوت تبلیغی».

پیامبران تشریعی که شماره آنان بسیار اندک است که صاحب قانون و شریعت بوده اند، ولی پیامبران تبلیغی کارشان تعلیم و تبلیغ و ارشاد مردم به تعلیمات پیامبر صاحب شریعت بوده است.

اسلام که ختم نبوت را اعلام کرده است نه تنها به نبوت تشریعی خاتمه داده است بلکه به نبوت تبلیغی نیز پایان داده است.

در این صورت این سئوال پیش می آید که : ما این مطالب را پذیرفتیم که اسلام به واسطة کمال و کلیات و تمامیت و جامعیتی که دارد به نبوت تشریعی پایان داده است، پایان یافتن نبوت تبلیغی را چگونه می توان توجیه کرد؟ در صورتی که بشر، در تمام دوره ها به کسانی که او را هدایت و ارشاد کنند نیازمند است؟

اولین پاسخ
پاسخ این سئوال از نظر شیعه بسیار روشن است زیرا به عقیده شیعه همان وظیفه تبلیغ و ارشاد که پیامبران غیراوالعزم انجام می دادند پس از پیامبر گرامی به عهدة جانشینان او گذاشته شده است و در حقیقت تبلیغ و ارشاد و تربیت به وسیلة کسانی که با جهان غیب ارتباط دارند. قطع نشده است. آری نبوت و رسالت ختم شده است اما ختم نبوت به این معنا نیست. که از طرف خدا افرادی برای تبلیغ و ارشاد مردم گمارده نشده اند بلکه جانشینان پیامبر گرامی که از طرف خدا به این مقام منصوب شده اند، همان وظیفه تبلیغ و ارشاد را به عهده دارند. شیعه با دلائل محکم و استوار ثابت کرده است که از طرف خداوند افرادی به عنوان امام و جانشین پیامبر تعیین شده اند که پس از درگذشت پیامبر زعامت مسلمانان را به دست بگیرند و آنان را به همان راهی که پیامبر دعوت می کرد، دعوت نمایند و این عقیده بر اساس دلیل هایی محکم، استوار است که به برخی از آنها اشاره می شود.

دلائل شیعه برای لزوم تعیین امام معصوم
1ـ پیامبر گرامی (ص) به حکم آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا ». [1] شریعت اسلام را به طور کامل از مبدأ وحی دریافت کرده و در اختیار بشر گذارده است اما در عین حال این طور نبوده است که تمام احکام و جزئیات قوانین اسلام را برای مردم بیان کرده باشد بلکه پیامبر تا آنجا که شرایط اجازه می داده و توانایی داشته کلیات و اصول اسلام را بیان کرده است بنابر این لازم است برای بیان آن قسمت از احکام که پیامبر گرامی به عللی موفق به بیان آن نگردیده و یا وقت بیان آن نرسیده بوده است عده ای از طرف خود آن حضرت تعیین شوند.

به طور مسلم، کلیه قوانین اسلام با تمام جزئیات و خصوصیاتی که دارد در دوران خود پیامبر اکرم تشریع شده و به او ابلاغ گردیده بود، اما چون بیان احکام پیوسته به صورت تدریجی انجام می گیرد، از این نظر بیان و ابلاغ آنها به عهده آن گروه از معصومان که به فرمان خدا برای این مقام منصوب شده اند گذارده می شود.

گذشته از این پس از رحلت پیامبر گرامی مسائل و موضوعاتی پیش می آید که در زمان رسول گرامی سابقه نداشته و هیچ گاه برای مردم مطرح نبوده است.

این جهات ایجاب می کند که پس از رسول اکرم گروهی باشند که احکام نا گفته و ابلاغ نشده اسلام را بازگو کنند و این گروه حتماً باید از طرف خدا تعیین گردند و افراد دیگر نمی توانند به این کار قیام نمایند و این نظریه شیعه دربارة امامت کاملاً ثابت می کند که امامت یک مقام انتصابی است نه انتخابی و مردم از آن جهت که به بعثت رسول نیاز دارند، از همان جهت نیز به نصب امام از طرف خداوند نیازمند هستند.

امام باقر (ع) می فرماید: آن دین کامل و تمام را که خدای متعال به رسول گرامیش نازل ساخته بود از آن حضرت به ما منتقل شده است و هیچ گاه زمین از شخصی که بتواند این دین را بیان کند خالی نخواهد ماند. [2]

2ـ قرآن مجید یکی از دو یادگار رسول اکرم (ص) (قرآن، امامان) می باشد و مردم وظیفه دارند که قرآن را برنامة اساسی زندگی خود قرار دهند. ناگفته پیداست که در این کتاب آسمانی آیاتی وجود دارد که احتیاج به توضیح و تفسیر دارد و چون خدای متعال قرآن را برای استفادة مسلمان ها و همة اهل جهان به رسول اکرم (ص) نازل ساخته است، باید برای تفسیر و توضیح آنها پس از رسول اکرم (ص) شخصی را قرار داده باشد تا مسلمان ها در فهم قرآن و استفادة از آن گرفتار انحراف نشوند.

البته مقصود این نیست که تمام آیات قرآن نیز به تفسیر امام و جانشین معصوم دارد زیرا این سخن با خود قرآن و احادیث اسلامی که مردم را به فهم و تدبیر در آیات قرآن دعوت نموده اند، کاملاً منافات دارد. بلکه مقصود این است که برخی از آیات قرآن مخصوصاً آیاتی که پیرامون احکام و موضوعات حقوقی و جزائی وارد شده است شدیداً نیاز به بیان دارد و شواهد این مطلب به اندازه ای زیاد است که ما خود را از نقل آنها بی نیاز می دانیم. این است که رسول اکرم (ص) می فرماید:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا و لن یفترقا … » [3]

« من از میان شما می روم و دو یادگار گرانبها بین شما می گذارم. ـ قرآن و امامان ـ تا هنگامی که به این هر دو متمسک باشید و چنگ بزنید گمراه نخواهید شد و این دو از هم جدا نمی شود (و جدا نیستید) … .

3ـ هر کس با سیره و روش پیامبر گرامی آشنایی داشته باشد می داند که همان طوری که در بیان احکام و قوانین اسلام کوشا بوده به همان اندازه در تربیت و پرورش و ساختن یک اجتماع انسانی به اسلامی همت می گمارد .

ناگفته پیداست پیامبر اسلام در تربیت و پرورش جامعه اسلامی، یک موفقیت نسبی پیدا نموده او اگر چه اساس یک اجتماع اسلامی را پی ریزی کرد ولی بر اثر کوتاهی دوران رسالت و فقدان امکانات، به تکمیل بنای اجتماع اسلامی که افراد اجتماع دوران خود را آن چنان بسازد: که پس از وی ادامه تربیت وجود مربی بی نیاز شوند، موفق نگردید. از این جهت لازم است پیامبر افرادی را به عنوان جانشینی خود تعیین کند که عهده دار مقام تربیت و پرورش مردم گردند.

برای این که بدانیم پیامبر گرامی اسلام در جهت تربیت و پرورش مردم موفقیت نسبی پیدا کرد کافی است که مختصری از وضع عمومی مسلمان ها را در زمان خود پیامبر و پس از رحلت رسول اکرم در نظر بگیریم مثلاً در جنگ احد هنگامی که از طرف دشمنان شایع شد که پیامبر کشته شده است اکثریت یاران وی پا به فرار نهادند و عده ای از آنان دور هم گرد آمده می گفتند خوب است شخصی را بفرستیم تا برای ما از ابوسفیان امان بگیرد و برخی می گفتند اگر این شایعه صحیح باشد ما باید به آئین قبلی خود بازگردیم و بعضی دیگر می گفتند اصولاً اگر محمد پیامبر بود کشته نمی شد.[4]

نظیر این حادثه در جنگ «حنین» رخ داد. در نبرد «احد» اکثریت مسلمانان پا به فرار گذاردند و او را در وسط میدان تنها نهادند فقط چند نفر که از یاران با ایمان و تربیت یافته مکتب او بودند وجود او را از حملات دشمن حفظ کردند، در جنگ حنین هم که در سال هشتم هجری انجام گرفت این تاریخ تکرار گردید، تفصیل هر دو رویداد اسلامی را می توانید در کتاب فروغ ابدیت [5] مطالعه بفرمائید.

این نوع «تراژدی ها» حاکی از این است که هنوز جامعه اسلامی از تربیت هایی پی گیر آسمانی بی نیاز نشده و درخت ایمان در قلوب بسیاری از آنان ریشه ندوانیده و بسان نهالی بود در برابر تند باد حوادث.

با در نظر گرفتن این موضوع هیچ عاقلی باور نمی کند که رسول گرامی اسلام (ص) مردم را برای بعد رحلت خود به خودشان واگذار کرده و برای تربیت و پرورش آنها فکری نکرده باشد.

4ـ موضوع دیگری که ایجاب می کند پس از رسول گرامی (ص) حجت الهی و امام معصوم بین مردم باشد این است که: از روز اول اسلام، مخالفان اسلام با طرح شبهات و اشکالات درصدد بودند مسلمان ها را متزلزل کنند و گواه این موضوع سئوال و جواب هائی است که در زمان خلفا از طرف بیگانگان در جوامع اسلامی مطرح می شد، آیا برای حفظ عقیدة مردم و دور نگاه داشتن آنان از انحراف و نیز برای اینکه بیگانگان نتوانند از این راه هیچ سوء استفاده ای کنند، نباید افرادی که بر اثر ارتباط با جهان غیب علم و دانش وسیع و گسترده ای دارند که از طرف خدا تعیین شوند تا این قبیل نیازها و اشکالات را به خوبی پاسخ گویند و از حریم اسلام دفاع نمایند.

این چهار جهت که به طور فشرده بیان گردید پایه اساسی اعتقاد شیعه را به مسأله «امامت» تشکیل می دهد و از این رو لازم است که پیامبر جانشینان معصوم داشته باشد تا به این وظایف خطیر، قیام کنند، وظایفی که قسمتی از آنها را پیامبران تبلیغی، انجام می داده اند.

علاوه بر این چهار موضوع، موضوع دیگری نیز نصب و تعیین امام را لازم می ساخت و آن این که رسول گرامی اسلام با زحمات فراوان و ناراحتی های بیشمار و فداکاری های زیاد، توانست در طول 23 سال، حکومتی به نام حکومت اسلام تشکیل دهد، البته این حکومت در زمان خود آن حضرت توسعه پیدا کرد و در جهان آن روز خواه ناخواه موقعیتی پیدا نمود و وجود چنین حکومتی برای زمامداران جهان آن روز، بسیار سنگین بود و امپراطوری ها و کشورهای غیر اسلامی مترصد بودند که موقعیتی پیش بیاید تا این حکومت جوان را از بین ببرند، از این جهت دو امپراطور ایران نامة رسول اکرم (ص) را پاره کرده و به فرماندار یمن دستور داد که پیامبرگرامی(ص) را به ایران جلب کند. [6] همچنین کشور روم آماده نبرد با مسلمانان گردید تا بالاخره سال هشتم با مسلمان ها وارد جنگ شد. [7]

با این شرایطی که خود پیامبر گرامی بیشتر از همة مردم از آن اطلاع داشت آیا عقل باور می کند که آن حضرت مردم را بعد از خود بدون پیشوا زعیم و کسی که امور آنها را به دست بگیرد، بگذارد و برای این موضوع کسی را تعیین نکند؟ تا این جا ثابت شد که پس از پیامبر افرادی بودند که برنامه و کار او را دنبال کنند.

بنابر این به عقیده شیعه پس از پیامبر گرامی، امامان معصوم، همان وظیفة تبلیغی پیامبران را به خوبی ایفا می کنند و از این رو این سئوال و اشکال ( که چرا مسلمان ها از نبوت تبلیغی محروم بمانند ) اصلاً پیش نمی آید.

امام هشتم (ع) می فرماید:

« ان الامامة منزله الانبیاء … ان الامامة خلافة الله و خلافة الرسول ان الامامه زمام الدین و نظام الدین و صلاح الدنیا و عز المؤمنین» الامام یحل حلال الله و یحرم حرام الله ، بقیم حدود الله، یذب عن دین الله و بدعوا الی سبیل ربه بالحکمة و الموعظة الحسنة و الحجة البالغة. » [8]

«امامت همان مقام و منزلت پیامبران است که با امامان داده شده است … امامت خلافت الهی و جانشینی از رسول خدا است. امامت موجب نظام و نظام امور مسلمانها است. امامت موجب عزت مسلمان ها و صلاح دنیای آن ها است، امام حلال خدا را حلال و حرام او را حرام می کند (در بیان احکام هیچ گونه انحرافی پیش نمی آید) حدود الهی را بر پا می دارد و از دین خدا دفاع می کند و مردم را به سوی خدا دعوت می نماید».

دومین پاسخ
تا زمانی بشر نیازمند به نبوت تبلیغی است که درجة عقل و علم و تمدن او به پایه ای نرسیده باشد، که خود بتواند عهده دار دعوت و تعلیم و تبلیغ و تفسیر و اجتهاد در امر دین بشود، به عبارت دیگر رشد و بلوغ انسانیت، خود به خود به وحی تبلیغی خاتمه می دهد و دانشمندان در انجام این وظیفه، جانیشین انبیا می گردند.

می بینیم قرآن مجید در اولین آیه ای که نازل می شود سخن از خواندن نوشتن و قلم و علم به میان می آورد و می فرماید: «اقرء باسم ربّک … الذی عل بالقلم … علم الانسان ما لم یعلم» . [9] این آیه اعلام می کند که عهد قرآن عهد خواندن و نوشتن و یاددان و علم و عقل است، قرآن در سراسر آیات خود بشر را به تعقل و استدلال و مشاهدة عینی و تجربی طبیعت مطالعة تاریخ و به تفقه و فهم عمیق دعوت می کند.

بشر در دوره های پیش، مانند کودک مکتبی بوده است که کتابی که برای خواندن به دستش می دهند، پس از چند روز آن را پاره پاره می کند و بشر در دوره اسلامی مانند یک عالم بزرگ است که با همة مراجعات مکرری که با کتاب های خود می کند آنها را در نهایت دقت حفظ می کند .

زندگی بشر را معمولاً به عهد تاریخ و ما قبل تاریخ تقسیم می کنند، عهد تاریخی از زمانی است که بشر توانسته است یادگارهایی به صورت کتیبه یا کتاب از خود باقی بگذارد و همان ها امروز ملاک داوری دربارة زندگی آن روز است اما از عهد ما قبل تاریخ هیچ گونه اثر باقی نمانده است.

ولی می دانیم که آثار عهد تاریخی نیز غالباً پراکنده است، دوره ای که از آن به بعد بشر تاریخ و آثار خود را به طور منظم و نسل به نسل حفظ کرده و تحویل نسل بعد داده، مقارن با ظهور اسلام است، خود اسلام نیز عامل مؤثری برای این رشد عقلی محسوب می شود، در دورة اسلامی، مسلمانان، هم آثار خود را حفظ و نگهداری کردند و هم کم و بیش آثار ملل پیشین ر نگهداری و به نسل های بعد منتقل نمودند.

بنابراین می توان گفت طلوع و ظهور علم و رسیدن بشر به حدی که خود حافظ و دعوت کنندة و مبلغ دین آسمانی باشد، باعث می شود که وظیفة تبلیغ به عهدة دانشمندان موکول گردد.

قرآن مجید هم در چند آیه به این حقیقت اشاره می فرماید:

«فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون» . [10]

« باید از هر جمعیتی چند نفر به دنبال تحصیل علوم دینی بروند و پس از اینکه با معارف و حقایق اسلام آشنا شدند، برگردند و جمعیت خود را انذار کنند ( از عذاب الهی بیم دهند) تا شاید مردم هدایت شوند».

« و لتکن منکم امة یدعون الی الخیر یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر». [11]

«باید گروهی از شما باشند که مردم را به کارهای خیر و خوبی ها دعوت کنند، امر به معروف کنند و نهی از منکر نمایند ».

رسول اکرم (ص) می فرماید:

«اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله ». [12]

«هر زمان که بدعت یا بدعت هائی در امت اسلامی پدید آید بر عهدة دانشمندان است که دانش خود را آشکار کنند و مردم را از انحراف بازدارند و هر دانشمندی که این وظیفه را انجام ندهد لعنت خدا بر او باد ».

امام باقر (ع) می فرماید:

«ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیاء ». [13]

« امر به معروف و نهی از منکر (و ارشاد و تبلیغ مردم) راه پیامبران است ».

از این رو بیان به خوبی استفاده می شود که در اسلام وظیفة تبیلغ که همان وظیفة تبلیغی پیامبران است و به عهدة دانشمندان بلکه به عهدة خود مردم گذارده شده است. [14]

نبوت سیر معنوی است چرا باید به روی انسان ها بسته شود؟

چه طور می شود که تا بیش از امت اسلامی همة امت ها از طریق وحی الهام با جهان غیب ارتباط داشته باشند اما این امت از این موهبت محروم شده و درهای آسمان به روی او بسته گردد.

آیا امت های پیش از اسلام، بر امت اسلامی برتری داشته اند و یا امت اسلامی از نظر استعدادهای معنوی و روحی از آنها پائین تر هستند؟

پاسخ
اولاً باید بدانیم که ارتباط و اتصال معنوی با جهان غیب و ماوراء طبیعت، از مختصات پیامبران نیست تا با ختم نبوت هر گونه رابطة معنوی و روحانی قطع گردد، زیرا این ارتباط و اتصال برای پیشوایان اسلام (ص) و نیز برای کسانی که در درجات اعلای ایمان باشند، امکان پذیر است آری با ختم نبوت، وحی تشریعی به پایان می رسد، اما معنای بسته شدن باب «وحی» این نیست که ارتباط با جهان غیب به طور کلی قطع شود.[15]

برای این که پاسخ این سئوال روشن تر گردد لازم است قدری بیشتر توضیح داده شود.

سئوال می کنیم اینکه می گویید با ختم شدن نبوت، ارتباط با خدا قطع می شود منظور شما چیست؟ اگر منظورتان این است که با ختم نبوت راه شناخت خدا و اسماء و صفات جمال و جلال او به وسیله تدبر و تفکر در آیات عظمت و قدرت او بسته می شود، این گفتار که صحیح نیست زیرا امت اسلامی هم مانند سایر امت ها از این موهبت برخوردارند و می توانند با تدبر در آیات آفاقی و انفسی، یعنی تدبر در جهان خلقت و انسان، خدا را بهتر بشناساند و به اسماء کمال او پی ببرند.

قرآن مجید به همة بشر تا دامنة قیامت می گوید:

«سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انّه الحق اولم یکف بربک انّه علی کل شیء شهید». [16]

«ما به انسان ها نشانه های وجود خود را در جهان و در وجود خود آنان نشان می دهیم، تا برای آنان آشکار گردد که خدا حق است. آیا برای پروردگار تو کافی نیست، که از همة چیز آگاه و در همه جا حاضر و ناظر است».

« و فی الارض آیات للموقنین و فی انفسکم افلا تبصرون ». [17]

«در زمین و در وجود خودتان نشانه هایی از وجود خدا برای اهل یقین هست آیا نمی بینید؟!».

پس راه شناخت خدا از طریق استدلال و بررسی نشانه های عظمت و قدرت او، برای همیشه به روی بشریت باز است.

و اگر مقصود سئوال کننده این است که راه معرفت خدا و شناسائی اسماء و صفات او و رسیدن به مقامات عالی انسانی را طریق تصفیه روح و پاکی روان، که نتیجه آن اتصال و ارتباط با جهان غیب و رؤیت جهان غیب با چشم دل و شنیدن نغمه ها و اصوات ملکوتیان است ، با ختم نبوت بسته شده است این گفتار نیز صحیح نیست زیرا این نوع ارتباط هم برای کسانی که ایمان آنان کامل باشد و در راه خدا و معنویات قدم هایی راسخ برداشته باشند قطع نشده و هر کس به قدر کشش روحی خود از این راه می تواند بهره مند شود. قرآن مجید در این زمینه می فرماید:

« ان تتقوا الله یجعل لکم فرقاناً ». [18]

«اگر اهل تقوی باشد خدای بزرگ در وجود شما نوری قرار می دهد که با آن بتوانید راه را از چاه تمیز دهید.»

و نیز می فرماید:

« و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا». [19]

«کسانی که در راه مجاهدت و کوشش کنند ما آنان را به راه های خود راهنمائی می کنیم.»

یعنی اگر از طرف آنان کوشا باشد، از طرف ما هم جذب و کشش خواهد بود.

از رسول گرامی (ص) روایت شده است که :

« من اخص لله اربعین صباحاً فجرالله ینابیغ الحکمة من قبله علی لسانه ». [20]

« هر کس چهل روز با اخلاص خدا را عبادت کند، خداوند چشمه های حکمت را از دل او بر زبانش جاری خواهد ساخت ».

امام صادق (ع) می فرماید: «هر کس چهل روز از طریق اخلاص متوجه خدا گردد، دنیا از نظر او کوچک و بی ارزش جلوه می کند. از عیوب و بیماریهای روحی و از درد و درمان آنها آگاه می گردد و خداوند قلب او را سرشار از حکمت نموده و بر زبان او جاری می سازد». [21]

در حدیث معراج آمده است: «هنگامی که بندة من به من محبت پیدا کرد محبتی که محبت دیگران از دل او ببرد، من هم او را دوست خواهم داشت و چشم دل او را باز خواهم کرد و گاه و بیگاه دل او را متوجه خود خواهم ساخت تا گفتگوی با سایرین و مجالست با آنان را قطع کند و همیشه با من باشد». [22]

کوتاه سخن این که : از آیات و روایات و منابع اسلامی به خوبی استفاده می شود که با ختم نبوت. ارتباط معنوی و اتصال روحانی بشر، با جهان غیب قطع نخواهد شد.

و در هر زمان بشر، بر اثر اطاعت خدا و پیمودن راه بندگی و پیروی از تعالیم شرایع حقه و مجاهدت و کوشش در کسب اخلاص، می تواند با جهان غیب اتصال و ارتباط پیدا کند و هرگز باب این فیض معنوی با ختم نبوت، بسته نشده است.

اصولاً باید گفت به عقیده شیعه که پس از پیامبر گرامی، علی (ع) و فرزندان معصوم او را امام و جانشین پیامبر می دانند این سئوال اصلاً پیش نخواهد آمد، زیرا همان ارتباطی که در زمان رسول اکرم (ص) بین خالق و مخلوق وجود داشت پس از رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار فرموده اند هیچ زمانی زمین خالی از حجت الهی و انسان کامل نخواهد بود. [23]

اگر رسول اکرم (ص) با فرشتة وحی سرو کار داشت علی (ع) و پیشوایان معصوم هم با فرشتگان تماس داشتند.

احادیث اسلامی می گوید: « کان علی (ع) محدثا». [24]

« ان اوصیاء محمد علیه و علیهم السلام محدثون ».[25]

علی (ع) از کسانی بود که فرشتگان با او سخن می گفتند و همة اوصیاء پیامبر گرامی نیز بسان علی (محدث) بودند یعنی: فرشتگان نیز با آنها سخن می گفتند».

از این روایات به خوبی استفاده می شود که ائمه اطهار با فرشتگان و جهان غیب ارتباط و اتصال داشته اند.

مرحوم صد المتألهین می گوید: اگر با ختم شدن نبوت، «وحی» قطع شده است ولی باب الهام و اشراق راهنمائی های غیبی الهی قطع نشده و نخواهد شد. [26]

در اینجا علمای اخلاق و سیر و سلوک بیانی دارند که نقل آن بی فایده نیست.

یقین واقعی برای انسان در پرتو پاکی نفس، از اخلاق زشت و به کمک ریاضت شرعی و مجاهدات نفسانی رخ می دهد، تا آیینة دل از زنگ و غبار گناه صیقل داده نشود، صور حقائق اشیاء در آن منعکس نمی شود، زیرا زنگ گناه و نافرمانی، آیینه نفس را تار می سازد و در نتیجة صور حقایق جهان دیگر، در آن منعکس نمی شود، و گر نه هر انسانی به حسب فطرت، قابل معرفت حقایق ملک و ملکوت اس و از این جهت است که خداوند انسان را از مخلوقات دیگر خود برگزید و او را محل تحمل امانتی که سماوات و ارضین و جبال از تحمل آن امتناع نمودند قرار داد.

روی این شایستگی پیامبر اکرم (ص) فرمود:

«لو لا ان الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لینظرون الی ملکوت السموات و الارضین ».

«هر گاه لشکر شیطان اطراف قلوب بنی آدم را احاطه نمی کردند آنان حقایق ملکوت آسمان ها و زمین را مشاهده می نموده اند» [27]

بنابراین هر کس در هر زمان، اگر روح خود را که بسان آئینه است، از کدورات و زنگ های علاقة به دنیا و مادیات صیقل دهد و از گناه و نافرمانی خدا اجتناب کند، به قدر کوشش و مجاهدت و استعداد خود، نقش عالم معنا را در آئینه دل خواهد دید و اشتراقات و الهامات غیبی همیشه برای او ادامه خواهد داشت و در اثر پاک نگاه داشتن این آیینه از زنگ تعصب و گناه ها و آلودگی ها به جایی خواهد رسید که با جهان غیب متصل شده چشم او چشم الهی، و گوش او گوش خدائی و تمام اعضاء و جوارح او همواره در انجام فرمان الهی خواهد بود و احادیث دربارة موقعیت این چنین می فرمایند:

«صار سمع الله الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به، و لسانه الذی ینطق به، و یده التی یبطش بها، ان دعاه اجابه و ان سأله اعطاء ». [28]

« افراد پرهیزگار در پرتو اجتناب از گناه، و انجام فرائض و مستحبات، به مقامی می رسند که گوش و چشم و دست آنان از نفوذ خاصی برخوردار می گردند، اگر خدا را بخوانند، پاسخ می شنوند و هر چه بخواهند داده می شوند.»

همیشه به یاد خدا و همواره مشمول عنایات خاص الهی بوده و با این که در میان مردم زندگی می کنند حقایق جهان پیش ایشان مکشوف و حتی در این جهان عوالم بعد از این جهان را مشاهده می نمایند.

گواه روشن

پیامبر گرامی نماز صبح را در مسجد با مردم خواند چشمش به جوانی افتاد که حالش غیر عادی، به نظر می رسید از او پرسید در چه حالی؟

گفت: ای پیامبر گرامی در حال یقینم.

فرمود: هر یقینی آثاری دارد، که حقیقت آن را نشان می دهد علامت و اثر یقین تو چیست؟

گفت: یقین من همان است که خواب را از چشم من ربوده و مرا به روزه گرفتن روزها وا می دارد، یقین من علاقه مرا به جهان کاهش داده است و گویا الان می بینم که مردم برای حساب و جزای اعمال خود را در پیشگاه خدا نعمت های الهی و اهل دوزخ را در عذاب دردناک او می بینم و صدای لهیب آتش جهنم در گوش من طنین انداز است.

رسول اکرم (ص) رو به مردم کرد و فرمود: این بنده ای است که خداوند قلب او را به نور ایمانه روشن کرده است.

سپس رسول اکرم (ص) به آن جوان فرمود: این حالت نیکو را برای خود نگهدار.[29]

(یعنی اگر دل را به زنگ گناه آلوده کنی، این نورانیت از تو سلب خواهد شد).

دربارة این موضوع که «راه الهامات اشراقات غیبی به روی بندگان پاک و فرمانبردار خدا باز است» ، به آیات و احادیث زیادی می توان استدلال نمود که برای اختصار، از نقل آنها خودداری می گردد.

هیچ چیز جاودانه نیست پس چگونه شریعت اسلام جاودانه است؟

اسلام ضمن اعلام ختم نبوت، جاودانی خویش را هم اعلام کرده است چنانکه فرموده است: «حلال محمد حلال الی یوم القیامه و حرامه حرام الی یوم القیمه». [30]

می پرسند مگر ممکن است چیزی جاوید بماند؟ همه چیز در جهان متغیر است، و اساسی ترین اصل این جهان، اصل تغییر و تحول است تنها یک چیز جاودانی است و آن یک چیز این قانون است « هیچ چیز جاودانی نیست.» و گاهی به این گفتار و پرسش رنگ فلسفی می دهند و قانون تغییر و تحول را که قانون عمومی طبیعت است دلیل می آورند.

در این پرسش و گفتار موجودات مادی و ترکیبات آن با «قوانین و نظامات» خلط شده است، در صورتی که آنچه همواره در تغییر و نظامات، خواه نظامات طبیعی و یا نظامات اجتماعی منطبق بر نوامیس طبیعی مشمول این قاعده نمی باشند.

ستارگان و منظومه های شمسی پدید می آیند و پس از چندی فرسوده و فانی می گردند، اما قانون جاذبه همچنان پای بر جا است، گیاهان و جانوران زاده می شوند و زیست می کنند، و می میرند ولی قوانین زیست شناسی همچنان زنده است. همچنان است حال انسان ها، و قانون زندگی آنها، انسانها که از آن جمله شخص پیامبر گرامی است می میرمند، ولی قانون آسمانی آنها زنده است.

در طبیعت پدیده ها می میرند نه قانون ها، اسلام قانون است نه پدیده، اسلام اگر با قوانین طبیعت ناهماهنگ بود، محکوم به مرگ بود، اما چون با فطرت و سرشت انسان و اجتماع هماهنگ است، مرگ ندارد و تغییر و تبدل در او راه نخواهد داشت.

گاهی این سئوال و اشکال به این صورت بیان می شود:

«مقررات اجتماعی یک سلسله مقررات قراردادی است، که بر اساس نیازمندی های اجتماعی وضع می شوند نیازمندی ها که مبنا و اساس این مقررات و قوانین است، به موازات توسعه و تکامل عوامل تمدن، در تغیرند، نیازمندی های هر عصر با نیازمندی های عصر دیگر، متفاوت است.

به عبارت دیگر توسعه و پیشرفت عوامل تمدن، لزوماً و جبراً مقتضیات جدیدی می آورد نه ممکن است جلو «جبر تاریخ» را گرفت، و زمان را به یک حال نگه داشت، نه ممکن است با مقتضیات زمان هماهنگی نکرد و خلاصه جبر تاریخ خود بزرگترین دلیل بر متغیر بودن قوانین و مقررات است زیرا چون اوضاع و شرائط جبراً تغییر می کند باید قوانین و مقررات هم تغییر کند».

پاسخ
کملة جبر تاریخ در عصر ما همان نقش را بازی می کند که کلمة قضا و قدر در گذشته بازی می کرده است یعنی همان طور که عده ای هر پیش آمد خوب یا بدی را به گردن قضا و قدر می انداختند، در زمان ما هم هر رویداد تازه را چه خوب باشد چه بد به جبر تاریخ مستند می کنند. در صورتی که هم قضا و قدر و هم جبر تاریخ مفهوم فلسفی صحیحی دارد.

درباره جبر تاریخ باید بگوئیم در این که عوامل تاریخ مانند همة عوامل دیگر تأثیرات قطعی و ضروری دارند سختی نیست ولی سخن در شکل تأثیر این عوامل است آیا تأثیر جبر عوامل تاریخ، به این شکل است که همه چیز موقت و محدود و محکوم به زوال است یا به شکل دیگری است.

بدیهی است که بستگی دارد به نوع عامل اگر عوامل گرداننده تاریخ، ثابت و پایدار باشند، نتیجة تأثیر جبری آنها به این شکل خواهد بود که ثابت و پا برجای باشد، اگر بر عکس ناپایدار باشند، نتایج و آثار آنها نیز پایدار خواهد بود.

یکی از عوامل تاریخی عامل خانوادگی و جنسی است این عامل یک عامل ثابت و پایدار است، یعنی بشر همیشه به سوی تشکیل خانواده و انتخاب همسر و تولید فرزند گرایش داشته است، در طول تاریخ بشر نهضت هائی علیه زندگی خانوادگی صورت گرفته است، اما همه با شکست مواجه شده است چرا ؟ چون بر خلاف جبر تاریخ بوده است جبر تاریخ ایجاب می کرده که باقی بماند.

یکی دیگر از عوامل تاریخ عامل مذهب است. در نهاد بشر، گرایش به پرستش و توجه به جهان ماوراء طبیعت همواره وجود داشته است، این عامل در تمام دوره ها نقش خود را ایفا کرده است و نگذاشته است توجه مردم به مذهب فراموش شود. پس اینکه جبر تاریخ را مساوی با موقت بودن و محدودیت گرفته و آن را دلیلی برای ناپایداری هر قانون و قاعده ای بگیریم اشتباه محض است جبر تاریخ آنجا ناپایداری را نتیجه می دهد که عامل آن ناپایدار باشد. لذا باید سراغ انسان و نیازمندی های او و عوامل گردانندة تاریخ و شعاع تأثیر هر عاملی در محیط اجتماع رفت، تا روشن گردد در چه حدودی است و کدام یک ثابت و پایدار و کدام یک ناثابت و ناپایدار است. [31]