نورفشان

ارتباط امام مهدی(ع) با امام حسین(ع)

مجله موعود اسفند 1382، شماره 42

 
 
 
از زمان خلقت آدم ابوالبشر تاکنون همواره دو جریان حقّ و باطل به موازات هم پیش رفته و کره خاک هیچ گاه از مصاف این دو جریان خالی نبوده است. پیروان هر یک از حق مداران گذشته، همواره بسترسازان حق گرایان آینده بوده اند و حق گرایان آینده تداوم بخشان راه حق پرستان گذشته. وضعیت باطل پیشه گان و دورافتادگان از صراط مستقیم نیز بر همین منوال بوده است.

در این میان ارتباط حجتهای الهی در تداوم بخشیدن به مسیر صحیح هدایت و سعادت بشر بسیار عمیق تر و محکم تر بوده است؛ چرا که هر نبیّ و ولیّ الهی با در نظر گرفتن شرایط عصری که در آن به سر می برد راه انبیا و اولیای الهی پیش از خود را تداوم می بخشد. به عبارت دیگر همه انبیا و اولیای الهی چراغهای نورانی هدایتند؛ منتهی هر کدام متناسب با شرایط زمانی و مکانی خود به نور افشانی می پردازند.

در فرهنگ اسلامی ائمه اطهار (ع) به عنوان جانشینان پیامبر اسلام (ص) همگی نور واحدند و هدف مشترکی را دنبال می کنند. وجود هر یک از آنان همانند یک مشعل روشن یا عَلَم سرافراز، مسیر صحیح و کامل هدایت را به بندگان خدا نشان می دهند و آنان را از گرفتار شدن به ضلالت و گمراهی باز می دارند. با این همه ارتباط و پیوستگی بعضی از آنها با همدیگر از ویژگی و خصوصیتی برخوردار است که از بررسی این گونه از پیوندها می توان با مراحل گوناگون چگونگی تداوم مبارزه حقّ و باطل و سرنوشت نهایی این مبارزات و همینطور با بخشی از ریزه کاریهای دقیق سنتهای الهی و روند تحقق نهایی اهداف حیاتبخش انبیا و اولیای الهی آشنا شد.

بدون تردید پیوستگی و ارتباط امام حسین (ع) با آخرین حجت الهی حضرت بقیة اللّه (ع) بسیار بارز و در خور تعمّق است؛ چرا که با بررسی ابعاد مختلف پیوند این دو حجّت الهی به خوبی چگونگی فراهم شدن بستر حاکمیّت احکام و ارزشهای الهی در سرتاسر عالم مشخص می شود. این نوشته در پی آن است که برخی از پیوستگیهای حضرت سیدالشهداء(ع) با موعود بزرگ جهانی حضرت مهدی (ع) را روشن سازد.

الف) امام مهدی (ع) از تبار امام حسین(ع)
در مجموعه روایات منقول از پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) بارها تصریح شده است که منجی عالم بشریت حضرت مهدی(ع) از نسل امام حسین(ع) است. از جمله روایت شده است که پیامبراکرم(ص) در یکی از روزهای آخر عمر مبارکشان در حالی که دست شان را به شانه امام حسین(ع) گذاشته بودند خطاب به دختر بزرگوارشان حضرت زهرا(ع) فرمودند:

مهدی این امت از نسل این فرزندم است. دنیا به پایان نخواهد رسید مگر این که مردی از اولاد حسین(ع) قیام کرده جهان را باعدل و داد پر سازد…1

ایشان در جای دیگر در ضمن معرفی ائمه اطهار(ع) می فرمایند:

امامان بعد از من دوازده نفرند که نُه نفر از آنها از تبار فرزندم حسین(ع) است که نهمین نفرشان قائم است این دوازده تن اهل بیت و عترت من هستند. گوشت آنها گوشت من و خون آنها از خون من است.2

امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(ع) روزی به حضرت اباعبداللّه (ع) فرمودند:

نهمین فرزند تو ای حسین، قائم آل محمّد(ص) است او دین خدا را آشکار ساخته وعدالت را در سرتاسر زمین حاکمیّت خواهد بخشید…3

در این باره خود امام حسین(ع) نیز می فرمایند:

نهمین فرزند من، قائم به حقّ است خداوند به وسیله او زمین مرده را دوباره زنده خواهد ساخت و دین را حاکمیّت خواهد بخشید. او حق را برخلاف میل مشرکان و دشمنان احقاق خواهد کرد.4

ب) تحقق اهداف عاشورا با قیام مهدی (ع)
امام حسین(ع) با هدف زنده ساختن احکام قرآن و سنّت پیامبر اکرم (ص) و از بین بردن بدعتهایی که در نتیجه حاکمیت بنی امیّه در دین ایجاد شده بود قیام کردند و در طول مسیر مدینه تا کربلا ضمن اشاره به انگیزه قیام شان فرمودند:

من به منظور ایجاد اصلاح در امّت جدم رسول خدا (ص) قیام کرده ام می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به همان سیره و شیوه مرسوم جدّم پیامبراکرم(ص) و پدرم علی بن ابی طالب(ع) عمل می کنم.5

آن حضرت در نامه ای به بزرگان قبایل بصره تصریح می کنند:

من شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبرش دعوت می کنم. در شرایطی که اکنون ما زندگی می کنیم سنت رسول خدا(ص) از بین رفته و به جای آن بدعت و احکام و ارزشهای غیر اسلامی نشسته است مرا بپذیرید و به یاری من برخیزید. شما را به راه ارشاد و رستگاری هدایت خواهم کرد.6

از مجموعه این گونه ازسخنان امام حسین (ع) اهداف والای نهضت عاشورا به خوبی روشن می شود که احیای قرآن، احیای سنت نبوی و سیره علوی، از بین بردن کج رویها، حاکم ساختن حق، حاکمیّت بخشیدن به حق پرستان، از بین بردن سلطه استبدادی حکومت ستمگران، تأمین قسط و عدل در عرصه های اجتماعی و اقتصادی و… از جمله آنهاست.

از طرف دیگر وقتی اهداف قیام منجی عالم بشریت و ویژگیهای حکومت جهانی آن حضرت را مورد بررسی قرار می دهیم همین اهداف و انگیزه ها حتی با تعابیر مشابه با تعابیر به کار رفته در مورد نهضت حسینی قابل مشاهده است.

حضرت علی بن ابیطالب(ع) در توصیف سیره حکومتی امام مهدی(ع) می فرمایند:

هنگامی که دیگران هوای نفس را بر هدایت مقدم بدارند او [مهدی موعود (ع)] امیال نفسانی را به هدایت بر می گرداند و در شرایطی که دیگران قرآن را با رأی خود تفسیر و تأویل خواهند کرد او آراء و عقاید را به قرآن باز می گرداند. او به مردم نشان خواهد داد که چگونه می توان به سیره نیکوی عدالت رفتار کرد و او تعالیم فراموش شده قرآن و سیره نبوی را زنده خواهد ساخت.7

امام باقر(ع) در روایتی می فرمایند:

قائم آل محمّد(ص) مردم را به سوی کتاب خدا، سنّت پیامبر(ص) و ولایت علی بن ابی طالب (ع) و بیزاری از دشمنان آنان دعوت خواهد کرد.8

امام صادق (ع) می فرمایند:

حضرت مهدی(ع) تمام بدعتهای ایجاد شده در دین را در سرتاسر جهان از بین خواهد برد و در مقابل، تک تک سنتهای نبوی را به اجرا در خواهد آورد.9

آن حضرت در جای دیگر ضمن تصریح به این حقیقت که امام مهدی(ع) بر طبق سیره و روش رسول اکرم(ص) عمل خواهد کرد؛ درباره اصلاحات انجام شده توسط آن حضرت چنین می فرماید:

قائم آل محمّد(ص) به همان شیوه ای که پیامبر اکرم(ص) رفتار می کردند رفتار خواهد کرد آنچه از نشانه و ارزشها و شیوه های جاهلیت که باقی مانده اند از میان برمی دارد و پس از ریشه کن کردن بدعتها احکام اسلام را از نو حاکمیّت می بخشد.10

امام صادق(ع) در زمینه نوع قضاوت و داوری و برخورد آن حضرت با ظلم و ستم نیز می فرمایند:

چون قائم ما قیام کنند در بین مردم به عدالت داوری خواهند کرد و در زمان او بساط ستم و بیداد از روی زمین جمع خواهد شد و راهها امن شده… و هر صاحب حقّی به حقّ خود دست خواهد یافت و احکام و ارزشهای حیات بخش دینی در سرتاسر جامعه حاکمیّت پیدا خواهد کرد.11

نتیجه آن که علاوه بر مشترک بودن اهداف نهضت عاشورا با قیام امام مهدی(ع) در زمان حکومت جهانی حضرت ولی عصر (ع) بذرها و نهالهای غرس شده در جریان قیام کربلا به بار خواهد نشست و به برکت آن، جهان پر از عدل و داد خواهد شد و تمام اهداف انبیای الهی از آدم تا خاتم تحقق خواهد یافت و بشر طعم واقعی صلح و امنیّت و سعادت را خواهد چشید.

ج) مهدی(ع) منتقم خون امام حسین(ع)
یکی از القاب حضرت مهدی(ع) منتقم است. در توضیح علّت برگزیده شدن این لقب بر آن حضرت مطالب زیادی در سخنان اهل بیت(ع) وارد شده است. از جمله در روایتی که از امام محمّدباقر(ع) نقل شده، وقتی از آن حضرت سؤال می کنند که چرا فقط به آخرین حجّت الهی قائم گفته می شود؟ آن حضرت در پاسخ می فرمایند:

چون در آن ساعتی که دشمنان، جدّم امام حسین(ع) را به قتل رساندند فرشتگان با ناراحتی در حالی که ناله سرداده بودند عرض کردند پروردگارا! آیا از کسانی که برگزیده و فرزند برگزیده تو را ناجوانمردانه شهید کردند در می گذری؟ در جواب آنها خداوند به آنان وحی فرستاد که: ای فرشتگان من! سوگند به عزّت و جلالم از آنان انتقام خواهم گرفت هرچند بعد از مدّت زمان زیادی. آن گاه خداوند متعال نور و شبح فرزندان امام حسین(ع) را به آنان نشان داد و پس از اشاره به یکی از آنان که در حال قیام بود فرمود: با این قائم از دشمنان حسین(ع) انتقام خواهم گرفت.12

در تفسیر آیه «وَمَنْ قُتِلَ مظلوماً فقد جَعَلْنا لِوَلیّه سلطاناً…؛ هر کس مظلومانه کشته شود ما برای ولی او تسلطی بر ظالم قرار می دهیم»…13 از امام صادق (ع) روایت شده است که:

مراد از مظلوم در این آیه، حضرت امام حسین(ع) است که مظلوم کشته شد و منظور «جَعَلنا لِوَلیِّه سلطانا» امام مهدی(ع) است14

امام باقر(ع) نیز تصریح می کنند:

ما اولیای دم امام حسین(ع) هستیم. هنگامی که قائم ماقیام کنند پی گیری خون امام حسین(ع) خواهد کرد.15

در دعای ندبه نیز به این حقیقت با این تعبیر تصریح شده است:

أینَ الطالِبُ بِدَمِ المَقتولِ بِکَربَلا.

کجاست آن عزیزی که پس از ظهورش خون شهید مظلوم کربلا را از دشمنان باز پس خواهد گرفت…16

همچنین روایت شده است که حضرت مهدی(ع) پس از ظهور بین رکن و مقام برای مردم خطبه خواهد خواند و در مهم ترین قسمت خطبه به صورت مکرر با نهایت اندوه و تأثر شهادت مظلومانه امام حسین(ع) را مورد اشاره قرار خواهد داد از جمله خواهد فرمود:

ای مردم جهان! منم امام قائم. منم شمشیر انتقام الهی که همه ستمگران را به سزای اعمالشان خواهم رساند و حقّ مظلومان را از آنها پس خواهم گرفت. ای اهل عالم! جدّم حسین بن علی(ع) را تشنه به شهادت رساندند و بدن مبارک او را عریان در روی خاکها رها کردند. دشمنان از روی کینه توزی جدم حسین(ع) را ناجوانمردانه کشتند…17

در حقیقت با این گونه از عبارات نوید انتقام خون به ناحق ریخته امام حسین(ع) را به جهانیان خبر می دهد…

و هم چنین به دلالت روایات فراوانی شعار یاران امام مهدی(ع) پس از ظهور این جمله بسیار الهام بخش است:

یالثارات الحُسَین(ع)18.

ای بازخواست کنندگان خون حسین(ع).

این جمله اشاره به این معنا دارد که هنگام انتقام خون پاک امام حسین(ع) فرارسیده است کسانی که می خواهند از دشمنان آن حضرت انتقام خون به ناحقّ ریخته حجّت الهی را بگیرند مهیا شوند.

د) مهدی(ع) همیشه به یاد حسین(ع)
از آنجا که امام حسین(ع) با تمام وجود همه توانمندیها و سرمایه های خود را ایثار کرد تا اسلام را از خطر اساسی برهاند؛ آخرین حجت الهی نیز تصریح دارند که همواره به یاد ایثارگری و فداکاریهای آن حضرت هستند و شب و روز با یادآوری مصیبتهایی که بر ایشان روا داشته شد خون گریه می کنند.

در بخشی از زیارت «ناحیه مقدسه» در این باره می خوانیم:

…اگر روزگار وقت زندگی مرا از تو [ای حسین(ع) [به تأخیر انداخت و یاری و نصرت تو در کربلا در روز عاشورا نصیب من نشد، اینک من هر آینه صبح و شام به یاد مصیبتهای تو ندبه می کنم و به جای اشک بر تو خون گریه می کنم…

بدون تردید این قبیل از تعابیر نهایت محبّت و دلبستگی حضرت مهدی(ع) رابه سیّد الشهداء (ع) نشان می دهد و ضرورت زنده نگه داشتن خاطره اباعبداللّه (ع) از جمله از طریق عزاداری برای آن حضرت را مورد تأکید قرار داده و عمق فاجعه کربلا و جنایت بنی امیه به اسلام و انسانیت را افشا می کند.

حتی این به یاد امام حسین(ع) بودن در عملکرد سایر ائمه اطهار(ع) نیز به چشم می خورد؛ یعنی آنها نیز در مواقع اشاره به فداکاریها و مظلومیتهای امام حسین(ع) به گونه ای موضوع امام مهدی (ع) را مورد تأکید قرار داده اند به عنوان مثال در دعای ندبه امام صادق(ع) یاد سیّد الشهداء (ع) به همراه امام مهدی(ع) گرامی داشته شده است. در حقیقت شکایت شهادت جانگداز حضرت امام حسین(ع) به ساحت مقدّس حضرت بقیة اللّه(ع) شده است ودرخواست می شود که به عنایت خداوند متعال هر چه زودتر زمینه ظهور فراهم شود بلکه هر چه زودتر مهدی موعود(ع) ظهور نموده انتقام خون آن حضرت را از دشمنان بگیرند…و حتی به پیروان اهل بیت(ع) توصیه می شود که در شب میلاد امام عصر (عج) از زیارت امام حسین(ع) غافل نشوند.

البتّه این موضوع به همین صورت در مورد امام حسین(ع) نیز مطرح است؛ یعنی حضرت اباعبداللّه حسین(ع) نیز همواره به یاد مهدی موعود بوده اند. در دعای روز ولادت امام حسین (ع) از امام مهدی (ع) یاد می شود و در روز عاشورا و در زیارت عاشورا نام و یاد مهدی(ع) تسلی بخش قلب سوزان شیفتگان اهل بیت(ع) است.

مجموعه این برنامه های حساب شده، پیوند عاشورا و امام حسین(ع) را با قیام جهانی امام مهدی(ع) هر چه بیشتر روشن می سازند.

گذشته از همه آنچه بیان شد، طبق روایات بسیاری که از حضرات معصومین(ع) نقل شده است در بسیاری از مسائل جزئی نیز امام مهدی (ع) با امام حسین(ع) پیوستگیها و ارتباطات قابل توجهی دارند که از آن جمله است:

1. روز ظهور امام مهدی(ع) مقارن با روز عاشورا است. از امام باقر (ع) روایت شده است:

قائم آل محمّد(ص) در روز شنبه که مصادف با روز عاشورا؛ یعنی همان روزی که حضرت اباعبداللّه(ع) به شهادت رسیدند قیام خواهد کرد.19

2. از مجموعه روایات به خوبی روشن می شود همانگونه که امام حسین(ع) نهضت خود را از مکه آغاز کردند؛ یعنی پس از خارج شدن از مدینه به مکه آمدند و از کنار بیت اللّه قیام خود را به مردم خبر دادند و به سمت کوفه حرکت کردند، حضرت مهدی (ع) نیز از کنار بیت اللّه جهانیان را به بیعت با خود فرا خواهد خواند و آن گاه حرکتهای اصلاحی را تداوم خواهد بخشید و در نهایت مقرّ حکومتی خویش را در کوفه قرار خواهد داد.

3. حتی طنین صدای امام مهدی(ع) همان طنین صدای امام حسین(ع) است. پیام مهدی(ع) همان پیام حسین(ع) است که فریاد می زند:

ای مردم مگر نمی بینید به حقّ عمل نمی شود و از باطل خودداری نمی گردد… امربه معروف و نهی از منکر کنار گذاشته شده است و احکام الهی و سنن پیامبر (ص) آشکار هتک می شود و…

این پیام و هشدار در لحظه ظهور با همان صدا به مردم جهان اعلام خواهد شد که امام حسین(ع) در روز عاشورا با همان لحن و آهنگ مردم را به تبعیت از حقّ و اعراض از بدیها فرا خواندند:

إنّ صوت القائم یشبه بصوت الحسین(ع).

صدای [گیرا و دلنواز] قائم شبیه [طنین خوش[ صدای اباعبداللّه(ع) است.

4. برخی از یاران حسین(ع) پس از رجعت در رکاب امام مهدی(ع) به یاری آن حضرت خواهند پرداخت و حتی برخی از فرشتگانی که جزء اصحاب امام حسین(ع) بوده اند در خدمت قائم آل محمّد(ص) خواهند بود و… .

«أللّهمّ نرغب إلیک دولة کریمة تعزّبها الإسلام و أهله و تُذِّلُ بها النفاق و أهله…»

پی نوشتها:
1 .بحارالانوار، ج51، ص91.

2 .کشف الغمة، ج3، ص294.

3 .منتخب الاثر، ص467

4 .اعلام الوری، 384.

5 .بحارالانوار، ج45، ص6.

6 .حیاة الإمام الحسین(ع)، ج2، ص264

7 .بحارالانوار، ج51، ص130.

8 .الزام الناصب، ص177.

9 .ینابیع الموّدة، ج3، ص62.

10.بحارالانوار، ج52، ص352.

11.همان، ص338.

12.دلائل الامامة، ص239.

13.سوره اسراء (17) آیه 33.

14.البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص559.

15.همان، ص560.

16.دعای ندبه.

17.الزام الناصب، ج2، ص282.

18.النجم الثاقب، ص469.

19.بحارالانوار، ج52، ص 285.

حمایت از محرومان در سیره حسینی

مجله فرهنگ كوثر زمستان 1380، شماره 52

 
 
 
یکی از مهم ترین اهداف بعثت پیامبران الهی، ایجاد قسط و عدل و کمک رسانی به محرومان و ضعیفان جامعه و برقراری عدالت در جامعه است . (1)

در جامعه اسلامی باید مسلمانان از لحاظ توزیع ثروت های عمومی، امنیت، امتیازها و بهداشت و درمان، دسترسی اطلاعات مورد نیاز و سایر خدمات، در حد مساوی قرار گیرند و موقعیت سیاسی، اجتماعی و دینی عده ای، نباید موجب از بین رفتن عدالت اجتماعی و در نتیجه تضییع حقوق ضعیفان و طبقات محروم گردد .

رهبران الهی، تلاش می کنند که فقرا و محرومان جامعه، علاوه بر رشد فکری و فرهنگی، از محرومیت های مادی نیز رها شده و یک زندگی مناسب و در شان خود داشته باشند . از این رو، سرپرستان دینی بر خود فرض می دانند که در حد توان با انواع فقر و محرومیت مبارزه کرده و این پدیده زشت و زیانبار را، که نتیجه بی عدالتی و ظلم و ستم برخی از اصحاب زر و زور می باشد، از جامعه ریشه کن نمایند و قسط و عدالت و مساوات را جایگزین آن سازند . همچنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام در نامه خویش به مالک اشتر می فرماید: «الله الله فی الطبقة السفلی من الذین لا حیلة لهم، من المساکین و المحتاجین و اهل البؤسی و الزمنی، فان فی هذه الطبقة قانعا و معترا واحفظ لله ما استحفظک من حقه فیهم واجعل لهم قسما من بیت مالک، و قسما من غلات صوافی الاسلام فی کل بلد فان للاقصی منهم مثل الذی للادنی » . (2)

«خدا را! خدارا! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، بیچارگان و نیازمندان، گرفتاران، دردمندان، که هیچ چاره ای ندارند . در این طبقه محروم، گروهی خویشتن داری کرده و گروهی دیگر، به گدایی دست نیاز باز می کنند، پس برای خدا حق این طبقه را پاس دار . بخشی از بیت المال و بخشی از غله های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات محروم اختصاص بده; چرا که برای دورترین مسلمانان همانند نزدیک ترین آنان سهمی وجود دارد .»

با توجه به این موضوع مهم، در این فرصت فرازهایی از سخنان و سیره حضرت امام حسین علیه السلام را در امداد به محرومان و نیازمندان انتخاب کرده و در معرض مطالعه خوانندگان گرامی قرار می دهیم تا بدین وسیله یکی از زیباترین صفحات زرین تاریخ انسانیت و احترام واقعی به حقوق بشر را در طول زندگی ورق بزنیم; باشد که علاقمندان حضرت، بویژه دست اندرکاران مسئول، شیوه خداپسندانه آن امام همام را مد نظر قرار داده و جامعه را به سوی خیر و صلاح و سعادت ابدی پیش ببرند و این سخن گرانقدر نبوی صلی الله علیه وآله وسلم را آویزه گوش خود سازند که فرمود: «لن تقدس امة لایؤخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متتعتع; (3) ، جامعه ای که حق محرومان و ضعیفان از زورداران بدون اضطراب و واهمه باز ستانده نشود، افراد آن جامعه هیچ گاه روی سعادت و رستگاری نخواهند دید .»

این نوشتار در دو بخش تنظیم شده که در بخش نخست، به رفتار امام حسین علیه السلام در مورد یاری به نیازمندان می پردازیم و در قسمت دوم، گفتار آن حضرت را در این موضوع بررسی خواهیم کرد .

الف) رفتار امام حسین علیه السلام با نیازمندان
یاری به بدهکاران بی بضاعت
ملاقات بیماران، دلجوئی از گرفتاران و دستگیری از درماندگان، از خصلت های بارز و همیشگی سالار شهیدان بود . آن حضرت به ملاقات بیماران بی بضاعت می رفت و علاوه بر تفقد احوال آنان، مشکلات مادی و گرفتاری های اقتصادی آنان را در حد توان برطرف می کرد .

روزی امام حسین علیه السلام به ملاقات بیماری بدهکار به نام اسامة بن زید رفت . او در بستر بیماری آه و زاری می کرد و هی می گفت: ای وای از دست غم و اندوه! حضرت از او پرسید: چه اندوهی داری؟ اسامة بن زید گفت: بدهکارم و غم و غصه شصت هزار درهم قرض، تمام وجودم را فرا گرفته است . امام فرمود: ناراحت نباش! من تمام بدهی های تو را پرداخت می کنم . اسامه گفت: می ترسم قبل از پرداخت بدهی هایم، بمیرم . حضرت سیدالشهداعلیه السلام فرمود: من تمام بدهی های تو را قبل از مرگ تو می پردازم .

حضرت اباعبدالله علیه السلام همچنان که وعده داده، بود قبل از مرگ اسامه تمام قرض های وی را پرداخت . (4)

بخشش محبوب ترین مال
امام حسین علیه السلام در کمک رسانی به طبقات محروم جامعه، گاهی شکر تصدق می داد . از آن حضرت پرسیدند: ای فرزند رسول الله! چرا شکر در راه خدا می دهید؟ فرمود: من خودم شکر دوست دارم و خدای متعال در قرآن شریف فرموده است: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون » (5) ; «هرگز به مقام حقیقی نیکوکاران نمی رسید، مگر این که از آنچه دوست می دارید در راه خدا انفاق کنید .» و انفاق دوست داشتنی ترین مال پیش من، از بهترین چیزهاست . (6)

توجه به آبرو و شخصیت افراد
پیشوای سوم در یاری رسانی به درماندگان و بی پناهان، برای آبرو و حیثیت آنان اهمیت زیادی قائل بود; آن چنان که در بخشش ها و امدادهای خویش این نکته را همیشه مد نظر داشت که مبادا عزت نفس و شخصیت نیازمند، خدشه دار شود!

روزی مردی بینوا که در اثر فشار زندگی از همه جا دستش کوتاه شده و با امید رسیدن به نوایی به مدینه آمده بود، از کریم ترین و سخی ترین فرد آن شهر سؤال کرد . به او گفتند: حسین بن علی علیهما السلام سخی ترین انسان در این جاست . او در جست و جوی آن حضرت به مسجد رفت و آن بزرگوار را در حال نماز یافت . آنگاه با ابیاتی چند خواسته اش را مطرح نمود:

لم یخب الآن من رجاک و من

حرک من دون بابک الحلقة

انت جواد و انت معتمد

ابوک قد کان قاتل الفسقة

لولا الذی کان من اوائلکم

کانت علینا الجهیم منطبقة

نا امید و مایوس نمی شود کسی که به تو امید بسته و درب خانه ات را بکوبد .

تو بخشنده ای و تو مورد اعتماد هستی و پدرت نابود کننده افراد فاسق و تبهکار بود .

اگر هدایت ها و زحمات شما خاندان رسالت نبود، عذاب جهنم همه ما را فرامی گرفت .

امام حسین علیه السلام بعد از شنیدن سخنان وی رو به قنبر کرده، فرمود: آیا از مال حجاز، چیزی به جای مانده است؟ قنبر گفت: بلی، چهار هزار دینار داریم . امام فرمود: قنبر! آنها را حاضر کن که این شخص در مصرف آنها از ما سزاوارتر و نیازمندتر است .

سپس به منزل رفته و ردای خود را که بردی (یمانی) بود، از تن در آورده و دینارها را در آن پیچیده، به خاطر شرم و حیا از اعرابی، از لای در به آن مرد نیازمند داد و اشعار او را نیز با ابیاتی زیبا و در همان وزن پاسخ گفت:

خذها فانی الیک معتذر

واعلم بانی علیک ذو شفقة

لوکان فی سیرنا الغداة عصا

امست سمانا علیک مندفقة

لکن ریب الزمان ذو غیر

والکف منی قلیلة النفقة

اینها را بگیر; من از تو عذر می خواهم و بدان که من به تو علاقمند و مهربان هستم .

اگر امروز قدرت و حکومتی دست ما بود، آسمان جود و رحمت ما بر تو ریزش می کرد .

ولی حوادث روزگار در حال دگرگونی است (بدین جهت تنگدست شده) و بخشش ما اندک شده است .

مرد عرب آن هدیه ها را گرفته وگریست، امام حسین علیه السلام فرمود: آیا عطای ما را کم شمردی؟ گفت: نه، هرگز! بلکه به این می اندیشم که این دستان پرمهر و با سخاوت چگونه در زیر خاک پنهان خواهد شد! (7)

یار یتیمان و بی پناهان
حضرت اباعبدالله علیه السلام همانند پدر گرامی اش امیرمؤمنان علی علیه السلام از رسیدگی به وضع یتیمان، غافل نبود; آن حضرت تلاش می کرد که نیاز آنان را در جامعه اسلامی، به قدر امکان بر طرف ساخته و مرهمی بر دل اندوهناک آنان بگذارد . بدین جهت به طور ناشناس و در دل شب به رفع حوائج یتیمان و مستمندان، همت می گماشت .

این عمل امام حسین علیه السلام آن چنان دور از انظار مردم بود که تا بعد از شهادت آن بزرگوار کسی متوجه این خصلت خدا پسندانه آن حضرت نشد .

شعیب بن عبدالرحمن خزاعی می گوید: بعد از واقعه عاشورا، مردان قبیله بنی اسد، هنگامی که خواستند جسد مطهر امام حسین علیه السلام را دفن کنند، در دوش آن حضرت اثر پینه و کوبیدگی زخمی یافتند که کاملا از جراحت های جنگی متفاوت بود; زخم کهنه ای بود که هیچ شباهتی به زخم های روز عاشورا نداشت . از امام زین العابدین علیه السلام در این مورد سؤال کردند و آن حضرت در پاسخ فرمود: «هذا مما ینقل الجراب علی ظهره الی منازل الارامل و الیتامی (8) ; این زخم در اثر حمل بار و کیسه های غذا و هیزم به خانه های بیوه زنان، یتیمان و مستمندان می باشد که پدرم بر دوش خویش آنها را حمل می کرد .»

شهریاری که به شب برقع پوش

می کشد بار گدایان بر دوش

ناشناسی که به تاریکی شب

می برد نان یتیمان عرب

شهریار بنده نواز
روزی امام حسین علیه السلام به همراه بعضی از یارانش به باغ خود رفت . در باغ آن حضرت غلامی به نام «صافی » باغبانی می کرد . همین که نزدیک باغ رسید، غلام را دید که نشسته و نان می خورد، امام حسین علیه السلام در کنار یکی از نخل ها و در جایی که غلام او را نمی دید، نشست و مشاهده کرد که غلام لقمه نانی را گرفته، نصف آن را جلوی سگ می افکند و نیمه دیگر را خود می خورد . چون از خوردن نان فارغ شد، دست به دعا برداشته و گفت: «الحمدلله رب العالمین اللهم اغفرلی و لسیدی و بارک له کما بارکت علی ابویه یا ارحم الراحمین; تمام حمد و سپاس مخصوص پروردگار عالمین است . خداوندا! مرا بیامرز و آقایم را بیامرز و بر او خیر و برکت خود را ارزانی دار، همان گونه که به پدر و مادر او خیر و برکت خود را ارزانی داشته ای، ای مهربان ترین مهربانان!»

این رفتار پسندیده غلام مورد رضایت و توجه امام علیه السلام قرار گرفت و آن حضرت با خوشحالی از جای خود بلند شده و صدا زد: ای صافی!

غلام با شنیدن صدای آن بزرگوار دستپاچه شده و عرض کرد: سرورم! ای مولای همه اهل ایمان تا روز قیامت! مرا معذوردار چون از حضور شما در باغ مطلع نبودم و شما را ندیدم . امام علیه السلام فرمود: ای صافی! تو مرا حلال کن که من بدون اذن به باغ تو آمدم . صافی گفت: این سخن شما نشانه بزرگواری، کرامت و آقایی شماست و گرنه، این باغ که مال شماست . امام فرمود: دیدم که نصف لقمه خود را به طرف سگ می انداختی و نصف دیگرش را خود می خوردی; چرا چنین می کردی؟ او پاسخ داد: در حال خوردن نان، دیدم این حیوان به من نگاه می کند، از او خجالت کشیدم . او سگ شماست که باغ شما را پاسداری می کند، من هم بنده و غلام شما هستم و هردو ریزه خوار نعمت شماییم .

با شنیدن این گفتار متین و مؤدبانه، چشمان امام پر از اشک شد و فرمود: حال که چنین است، تو در راه خدا آزادی و هزار دینار به تو بخشیدم . غلام عرض کرد: اما من همچنان دوست دارم بازهم در باغ شما خدمت نمایم .

شاها اگر به عرش رسانم سدیر فضل

مملوک آن جنابم و محتاج این درم

گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر

این مهر بر که افکنم، این دل کجا برم؟

امام حسین علیه السلام فرمود: «ان الکریم ینبغی له ان یصدق قوله بالفعل; البته شایسته است شخص کریم، کردار خویش را با گفتارش هماهنگ نماید .» آیا به تو نگفتم: مرا حلال کن که بی اجازه به باغت آمدم؟ ! اکنون کردار خود را با گفتارم هماهنگ می کنم و این باغ را به تو می بخشم . پس حالا یاران مرا که اینجا آمده اند، مهمان حساب کن و به خاطر من از آنان پذیرایی نما . خداوند متعال تو را در قیامت مهمان کند و بر اخلاق و ادب تو بیش از پیش بیفزاید .

صافی عرض کرد: حال که این باغ را به من بخشیدی، من نیز آن را برای اصحاب و شیعیان تو وقف نمودم . (9)

رفع نیاز به اندازه معرفت
شخصی به حضور امام حسین علیه السلام آمده، عرضه داشت: من خون بهایی را عهده دار شده ام، اما در پرداخت آن ناتوانم . پیش خود گفتم: این مشکل را باکریم ترین مردم عصر در میان بگذارم و کریم تر از شما نیافتم .

امام علیه السلام به او فرمود: ای برادر! من سه سؤال از تو می کنم، اگر یکی را پاسخ دادی، یک سوم بدهی ات را می پردازم و اگر دو تا را جواب گفتی، دوسوم . اگر همه را صحیح پاسخ دادی، تمام بدهی ات را خواهم پرداخت .

مرد بی بضاعت با لحنی خاص گفت:

«یابن رسول الله امثلک یسئل عن مثلی، و انت من اهل العلم و الشرف; ای پسر رسول الله! آیا شخصی مثل شما - که از خاندان علم و شرف هستی - از همچو منی سؤال می کند؟ !»

امام حسین علیه السلام فرمود: بلی، از جدم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «المعروف بقدر المعرفة; نیکی و بخشش، به قدر معرفت گیرنده است .»

مرد گفت: هرچه می خواهی بپرس! و سؤال و جواب بین امام و این مرد این گونه ادامه یافت:

- کدام عمل فضیلت بیشتری دارد؟

- ایمان به خدا .

- راه نجات از هلاکت چیست؟

- اعتماد به خدا .

- آرایش و زیبایی یک فرد به چیست؟

- علم و دانشی که با حلم و بردباری توام باشد .

- اگر آن نبود؟

- ثروتی که با انصاف و مروت همراه باشد .

- اگر آن نبود؟

- فقر و محرومیتی که با صبر و پایداری همراه باشد .

- اگر آن هم نباشد؟

- در این صورت بهتر است بلایی از آسمان آمده و چنین کسی را نابود کند، که او شایسته همین است .

در اینجا امام حسین علیه السلام خندید و کیسه ای حاوی هزار دینار به وی داد و سپس انگشتر خود را هم که نگینش 200 درهم می ارزید، به عطای خویش اضافه کرد و فرمود:

«یا اعرابی! اعط الذهب الی غرمائک واصرف الخاتم فی نفقتک; ای مرد عرب! این سکه های طلا را به طلبکاران خود بده و انگشتری را هم در مصرف شخصی خود خرج کن .»

مرد بدهکار با خوشحالی تمام، هدیه امام را گرفته و در حالی که این آیه را قرائت می کرد: «الله اعلم حیث یجعل رسالته » (10) محضر امام را ترک کرد . (11)

در پرتو آفتاب رحمت
کمک های بشر دوستانه آن آفتاب رحمت بر همه بیچارگان - اعم از زن و مرد، آشنا و غیر آشنا، حتی مخالفان آن حضرت - شامل می شد . اخبار و گزارش هایی از زندگی آن پیشوای مهربان در لا به لای تاریخ، از این واقعیت حکایت دارد . حادثه زیر، یکی از این اقدامات آن حضرت می باشد:

هنگامی که امام در سفر کربلا به سرزمین ثعلبیه رسید، با یک خانواده سه نفره مسیحی برخورد نمود . خیمه ساده و بی آلایش آنان در گوشه ای از بیابان - که حکایت از نهایت فقر و محرومیت شان داشت - توجه امام را به خود جلب کرد . آن روز «قمر» (مادر خانواده) تنها بود و پسرش «وهب » به همراه عروسش (هانیه) به صحرا رفته بودند . امام حسین علیه السلام وارد خیمه شد و با مهربانی و بزرگواری تمام از «ام وهب » جویای حال آنان شد . قمر گفت: ما از وضع زندگی خود راضی هستیم، فقط در این منطقه از کمبود آب رنج می کشیم . حضرت اباعبدالله علیه السلام او را به کنار خیمه در نزدیک سنگی برد و با نیزه خود آن سنگ را از جاکند و به برکت آن حضرت، از زیر سنگ آب گوارایی جاری شد . پیر زن از دیدن این منظره بسیار خوشحال شد و از امام حسین علیه السلام تشکر نمود . هنگام خدا حافظی، حضرت اباعبدالله علیه السلام ماجرای سفر خود را به کربلا به او توضیح داد و اضافه نمود: ما نیاز به یار و یاور داریم; وقتی که پسرت وهب به خیمه بازگشت، بگو به ما بپیوندد و ما را در راه دفاع از حق و مبارزه با ظلم و بیداد یاری نماید .

بعد از رفتن امام، زن مسیحی در حیرت و تفکر فرو رفت . عظمت، کرامت، فقیرنوازی و مهربانی آن بزرگوار، فکر و دل و جان او را تسخیر نموده و تا شب که «هانیه » و «وهب » به پیش او باز گشتند، او همچنان به شکوه و مجد و روحانیت امام حسین علیه السلام می اندیشید . هنگامی که پسر و عروسش به خیمه آمدند و با کمال حیرت و ناباوری، چشمه ای گوارا و زلال را در کنار خیمه خود مشاهده کردند، از قمر ماجرا را پرسیدند . او بعد از گزارش کامل آمدن امام علیه السلام و کرامت آن حضرت، پیام امام حسین علیه السلام را نیز به پسرش ابلاغ نمود . این خانواده مسیحی بعد از این حادثه شیفته اخلاق، رفتار و منش کریمانه آن حضرت شدند و با قلبی سرشار از عشق و محبت، بار سفر بسته و به دنبال کاروان حسینی علیه السلام به راه افتادند . آنان به حضور امام حسین علیه السلام رسیده، به دست آن حضرت مسلمان شدند و با کمال اشتیاق به همراه قافله آن بزرگوار به کربلا آمدند . سرانجام در روز عاشورا «وهب » و «هانیه » در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند و «قمر» نیز با دلاوری های خود از حریم امام دفاع نمود و حماسه ها آفرید .

هانیه، همسر وهب، تنها زنی است که در میان شهدای کربلا دیده می شود . (12)

توزیع بیت المال به نفع نیازمندان
حضرت سیدالشهداعلیه السلام در مواقع مقتضی، برای حمایت از نیازمندان و محرومان جامعه اسلامی به اقدامات عملی و حرکت های انقلابی دست می زد . آن حضرت از آنجایی که بعد از شهادت برادرش امام مجتبی علیه السلام حجت الهی و امام مت بود، با استفاده از نفوذ معنوی و اقتدار خویش در اموال حکومت و بیت المال مسلمانان تصرف کرده و آن را به نفع محرومان و درماندگان جامعه توزیع می نمود .

در سال پنجاه و چهارم هجری، یکی از کاروان های حامل اموال حکومتی که از یمن برای معاویه ارسال شده بود، به مدینه رسید . امام حسین علیه السلام دستور داد تا آن را توقیف نموده و محموله های آن را در میان نیازمندان بنی هاشم و دیگران تقسیم نمایند . آنگاه به معاویه نامه ای به این مضمون نوشت:

از حسین بن علی به معاویة ابی سفیان! اما بعد، ما با کاروانی مواجه شدیم که اموال و پوشاک و عنبر و انواع عطرهای دیگر را برای تو می آورد، تا آنها را در خزائن دمشق ذخیره کرده و در رفاه و آسایش خود و بستگانت مصرف نمایی . اما من به آنها نیاز داشتم و قبل از تو آن را تصرف کردم . والسلام .

این عمل انقلابی حضرت اباعبدالله علیه السلام اسباب نارضایتی معاویه را فراهم آورد و طی نامه ای، آن حضرت را از عواقب این کار برحذر داشت . (13)

پاسداری از منابع خیریه
آن حضرت به محافظت از منابع در آمد فقرا و نیازمندان اهتمام جدی داشت . و علاوه بر این که منابع درآمدی را بر محرومان و نیازمندان وقف کرده بود، از موقوفات دیگر نیز حمایت و پاسداری می کرد . روایت زیر، یکی از این نمونه را بیان می کند:

زمانی امام حسین علیه السلام بر اثر رسیدگی به فقرا و محرومان تنگ دست وبدهکار گردید; معاویه از فرصت استفاده کرده و نامه ای را به همراه دویست هزار دینار به آن حضرت ارسال نمود . او در نامه خود از امام خواسته بود که چشمه «نیزر» را - که امیرمؤمنان علی علیه السلام آن را با دستان خویش حفر کرده و درآمد آن را بر فقرای مدینه و در راه ماندگان وقف کرده و اختیار آن در دست امام حسین علیه السلام بود - با او معامله کند . حضرت اباعبدالله علیه السلام درخواست وی را به شدت رد کرده، فرمود: «انما تصدق بها ابی لیقی الله بها وجهه حر النار و لست بایعها بشی ء; پدرم علی علیه السلام این چشمه را در راه خدا وقف کرده است تا این که خداوند متعال او را از آتش جهنم نجات دهد . و من آن را به هیچ قیمتی نخواهم فروخت .» (14)

در اوج جوانمردی
امام حسین علیه السلام در رسیدگی به نیازمندان، موافق و مخالف نمی شناخت . آن حضرت بر این باور بود که رسم جوانمردی اقتضاء می کند که باید به درماندگان، بیچارگان و نیازمندان کمک نمود .

آری، مهربانی و مهرورزی به تمام افراد بشر، عادت مستمر مردان الهی است و دستگیری از افتادگان، شیوه همیشگی اهل بیت پیامبرعلیهم السلام می باشد .

علی بن طعان محاربی می گوید: هنگامی که لشکر حر قافله امام حسین علیه السلام را محاصره کرد، آن روز من آخرین نفری بودم که از سپاه حر به منزل «ذوحسم » رسیدم . امام حسین علیه السلام چون تشنگی من و اسبم را مشاهده کرد، به من فرمود: «انخ الراویة; این راویه را بخوابان!» و چون ما راویه به مشک می گفتیم، منظور امام را نفهمیدم . حضرت دوباره فرمود: «یابن اخی، انخ الجمل; برادر زاده! آن شتری را که مشک آب روی اوست بخوابان .» چون شتر را خواباندم فرمود: از آب آن بخور . من خواستم آب بخورم، اما دستپاچه شدم و نتوانستم . امام حسین علیه السلام برخاسته از آن مشک، من و اسبم را سیراب نمود . (15)

حضرت سیدالشهداعلیه السلام این همه مهر و محبت را برای کسی ابراز نمود که به جنگ او آمده بود . آن بزرگوار فردی را سیراب کرد که او جزو سپاهی بود که در روز عاشورا وی را با لب عطشان به شهادت رساندند!

یاری به محرومان فرهنگی
یکی از مهم ترین محرومیت ها، فقر عاطفی و فرهنگی است . تعداد محرومان این طیف، به مراتب بیشتر از نیازمندان مادی و اقتصادی است; چرا که اولا فقر مادی محسوس است، اما نیازهای عاطفی و فرهنگی غیر محسوس هستند . ثانیا مربی آگاه و دلسوز لازم است که این نیاز را برطرف نماید و کار هرکس نیست . فقر مادی همچون فقر معنوی، انسان را نمی آزارد و محرومان مادی همانند محرومان معنوی در معرض سقوط و هلاکت نیستند .

در سیره عملی امام حسین علیه السلام نه تنها به محرومیت های ظاهری و مادی توجه می شد بلکه کسانی که از جنبه عاطفی، فرهنگی و معنوی کمبود داشتند نیز در زیر چتر پوشش آن حضرت قرار می گرفتند .

ابن عساکر می نویسد: فردی به نام عصام شامی وارد مدینه شد . مشاهده سیمای پاکیزه و نورانی امام حسین علیه السلام آتش حسد و کینه دیرینه را در دل او شعله ور ساخت و او ناتوان از کنترل احساسات زشت خویش، نزد آن حضرت رفته، پرسید: آیا تویی پسر ابوتراب؟ فرمود: بلی .

عصام، هر چقدر می توانست به امام و پدر بزرگوارش فحش و ناسزا و کلمات رکیک نثار کرد . امام بعد از شنیدن سخنان ناپسند وی، با عطوفت و مهربانی به وی نگریسته و آیاتی را در فضیلت عفو و گذشت قرائت کرد، آنگاه به عصام فرمود: ای برادر! برخود سبک و آسان بگیر و برای من و خودت استغفار کن! مطمئن باش اگر از ما یاری بخواهی، یاور تو خواهیم بود و اگر عطا و بخشش بطلبی، به تو عطا می کنیم و اگر ارشاد و راهنمایی بجویی، تو را ارشاد خواهیم کرد (هرنیازی و گرفتاری داری به ما بگو).

او بعد از این رفتار شفقت آمیز امام علیه السلام از جسارت های خود پشیمان شد . حضرت اباعبدالله علیه السلام وقتی در چهره او نشانه ندامت را مشاهده کرد، این آیه را قرائت نمود: «لا تثریب علیکم الیوم یغفر الله لکم و هو ارحم الراحمین » (16) ; امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست، خداوند شما را می بخشد و او «ارحم الراحمین » است . در این حال از عصام پرسید: آیا از اهل شام هستی؟ ! گفت: بلی . حضرت در ادامه به او فرمود: هر نیازی داری بدون اضطراب و شرم و خجالت، از ما بخواه که ان شاء الله برآورده می شود . عصام با مشاهده این همه بزرگواری، انسانیت و اخلاق، آن چنان از خود و عمل ناپسندش شرمنده شد که در آن لحظه آرزو می کرد که ای کاش به زمین فرو می رفت! اما بعد از این حادثه در منظر او، شخصیت امام حسین علیه السلام و پدر گرامی اش محبوب ترین افراد روی زمین بودند . (17)

مولوی در مورد تاثیر ابراز محبت به نیازمندان عاطفی و محرومان معنوی می گوید:

از محبت تلخ ها شیرین شود

از محبت مس ها زرین شود

از محبت دردها صافی شود

از محبت دردها شافی شود

از محبت مرده زنده می کنند

از محبت شاه بنده می کنند

پی نوشت ها:

1 . «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط » .(حدید/25)

2 . نهج البلاغه، نامه 53 .

3 . همان .

4 . لواعج الاشجان، ص 14; مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 221 .

5 . آل عمران/92 .

6 . تفسیرکنزالدقائق، ج 3، ص 159 .

7 . بحارالانوار، ج 44، ص 190 .

8 . المناقب، ج 4، ص 66; بحارالانوار، ج 44، ص 190 .

9 . مستدرک الوسائل، ج 7، ص 193; کلمات الامام الحسین (ع)، ص 626 .

10 . انعام/124 .

11 . بحارالانوار، ج 44، ص 196 .

12 . سوگنامه آل محمد، ص 211 و 212; ریاحین الشریعه، ج 3، ص 301 .

13 . ناسخ التواریخ، ج 1، ص 195 و 196; حیاة الامام الحسین (ع)، ج 2، ص 232 .

14 . مستدرک الوسائل، ج 14، ص 62; مناقب امیرمؤمنان، ج 2، ص 82 .

15 . ارشاد، مفید، ص 78; تاریخ طبری، ج 4، ص 302 .

16 . یوسف/92 .

17 . تاریخ مدینه دمشق، ج 43، ص 224; منازل الآخره، ص 81 .

خدمتگزاری به مردم در سیره و سخن امام حسین علیه السلام

مجله مبلغان مهر و آبان 1382، شماره 46

 
 
 
یکی از مهم ترین آموزه های قرآن و اهل بیت علیهم السلام خدمت به مردم و نیازمندان جامعه است . از دیدگاه مکتب حیاتبخش اهل بیت علیهم السلام خدمتگزاری به افراد جامعه، حد و مرزی ندارد و یک دین باور حقیقی در تمام صحنه های زندگی با الهام از رهبران آسمانی خویش می کوشد تا باری را از دوش دیگران بردارد و خدمتی را به بشر ارائه کند; گر چه فرد مخدوم، هم کیش او نباشد، البته خدمت به اهل ایمان اهمیت ویژه ای دارد .

امام حسین علیه السلام با تاکید بر این باور وحیانی می فرماید:

«اعلموا ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلاتملوا النعم فتتحول الی غیرکم; (1) بدانید نیازمندیهای مردم که [به شما مراجعه می کنند] از نعمتهای الهی است پس نعمتها را افسرده نسازید [یعنی مبادا با رنجاندن مردم نیازمند کفران نعمت کنید] که این وظیفه خدمت رسانی به دیگران محول خواهد شد .»

بزرگ رهبر جهان اسلام حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله در پیامی جهانی به پیروان خود چنین رهنمود می دهد:

«ایما مسلم خدم قوما من المسلمین الا اعطاه الله مثل عددهم خداما فی الجنة; (2) هر مسلمانی که به گروهی از مسلمانان خدمت کند خداوند متعال به تعداد آنان، خدمتگزارانی را در بهشت به او عطا خواهد کرد .»

اساسا یکی از مهم ترین آرزو و درخواستهای ائمه اطهار علیهم السلام از خداوند متعال توفیق خدمتگزاری به مردم بوده است و آنان این خواسته ارزشمند خویش را در قالب دعاها و سخنان گهربار خویش ابراز می نمودند . امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق با پروردگار متعال چنین نجوا می فرماید:

«واجر للناس علی یدی الخیر ولاتمحقه بالمن (3) ; خداوندا! انجام کارهای خیر را برای مردم، به دست من اجرا کن و خدمات نیکم را با منت گزاری ضایع مگردان .»

رفع نیاز حاجتمندان و کمک به ارباب رجوع، از نکات قابل توجهی است که در جوامع حدیثی و منابع فقهی بخشهای مستقلی برای آن منظور شده است . «قضاء حاجة المؤمن » ، «خدمة المؤمن » ، «الاهتمام بامور المسلمین » ، «الطاف المؤمن و اکرامه » برخی از عناوین این ابواب است . در متن این گفتارهای سودمند، افزون بر ثوابهای اخروی خدمت رسانی، به نتایج پربار این صلت خداپسندانه در دنیا نیز اشاره شده است . در یکی از همین روایات، حضرت سیدالشهداء علیه السلام به خدمتگزاران راستین به مردم نوید می دهد:

«من نفس کربة مؤمن فرج الله عنه کرب الدنیا والاخرة (4) ; هر کس اندوهی رااز دل یکی از اهل ایمان بزداید، خداوند متعال غصه های دنیا و آخرت او را از میان برداشته [مشکلاتش را حل خواهد نمود ].» بنابراین خدمت رسانی در جامعه اسلامی، بویژه از سوی کارگزاران و مسئولان و صاحبان قدرت و مال و متنفذان، امری لازم و ضروری است . و شایسته است که هر مسلمان وظیفه شناس و مسئولیت پذیر در هر پست و مقامی که باشد در امر خدمت رسانی همت نماید و تلاش خود را مضاعف گرداند .

خاطر ناشاد را دلشاد کردن همت است

باغ آفت دیده را آباد کردن همت است

صید مرغان حرم کردن ندارد افتخار

طایری را از قفس آزاد کردن همت است

نان بریدن شیوه مردان والا نیست، نیست

نان برای نوع خود ایجاد کردن همت است

در زمان ناتوانی یاد یاران فخر نیست

روز قدرت از ضعیفی یاد کردن همت است

در این نوشتار سعی شده که عمل مقدس خدمت رسانی در سیره و سخن شاخص ترین الگوی خدمتگزاران، یعنی حضرت سیدالشهداء علیه السلام بررسی شده و برخی از زیباترین رفتارها و گفتارهای آن خادم راستین امت اسلام و جامعه بشری به خوانندگان بزرگوار عرضه شود; زیرا آن حضرت، پناه بی پناهان، دستگیر یتیمان و اسوه کامل خدمتگزاران است . حضرت مهدی علیه السلام در زیارت ناحیه مقدسه خطاب به آن بزرگوار می فرماید:

«کنت ربیع الایتام وعصمة الانام وعز الاسلام ومعدن الاحکام وحلیف الانعام; [ای جد بزرگوار!] تو بهار یتیمان، حافظ وپناه مردم، مایه سرافرازی اسلام، کانون احکام و معارف الهی و هم پیمان بخشش و احسان بودی .»

آری امام حسین علیه السلام نمونه بارز خدمتگزاری و خدمت رسانی به مردم دردمند بود، او با اعمال و رفتار خویش نه تنها گرهی رااز زندگی گرفتاران باز می کرد بلکه چگونه خدمت کردن به دیگران را به علاقه مندان خویش و بشر دوستان عالم عملا آموزش می داد .

آداب خدمت رسانی
در سیره امام حسین علیه السلام در زمینه خدمت رسانی نکات ظریفی وجود دارد که دقت بیشتر خادمان دلسوز را می طلبد . توجه به شخصیت و حیثیت افراد در امر خدمت رسانی از مهم ترین ویژگیهایی است که شایان توجه می باشد; چرا که اگر در ضمن اجرای نیکی و احسان و کمک به ارباب رجوع به عزت نفس و آبروی افراد بی توجهی شود، نه تنها عمل خدمت رسانی نتیجه مثبت نخواهد داد بلکه مایه انزجار و نفرت نیز خواهد بود . دراین صورت شیرین ترین ثمره خدمت به تلخ ترین خاطره ها تبدیل خواهد شد; به همین جهت، حضرت سیدالشهداء علیه السلام به این نکته لطیف توجه خاصی داشت و در مواجهه با نیازمندان این شیوه را رعایت می کرد . دو نمونه از رفتار آن حضرت را در این زمینه با هم می خوانیم:

1 . روزی شخصی از انصار برای حل مشکل خود به پیشگاه آن بزرگوار آمد . او هنوز لب به سخن نگشوده بود که امام علیه السلام از چهره نگران و سیمای گرفته او، دردها و رنجهای درونی اش را دریافت و به وی فرمود:

«یا اخا الانصار صن وجهک عن بذلة المسالة وارفع حاجتک فی رقعة فانی آت فیها ما سارک انشاءالله; ای برادر انصاری، خواسته ات را به صورت شفاهی مطرح نکن . خواسته خود را در کاغذی بنویس تا انشاءالله من با انجام دادن آن، موجبات خوشحالی تو را فراهم آورم .»

او نیز در نامه ای چنین نوشت:

«یااباعبدالله، من به فلانی پانصد دینار بدهکارم و او مرا تحت فشار قرار داده، با او صحبت کن تا به من مهلت دهد .»

امام نامه اش را مطالعه کرده و سپس به درون منزل رفت و کیسه ای حاوی هزار دینار آورد و به مرد انصاری داد و به او فرمود:

«پانصد دینار آن را به طلبکار خود پرداخت کن و بابقیه این پول به زندگی ات سامان ده .»

و در ادامه افزود:

«ولاترفع حاجتک الا الی احد ثلاثة: الی ذی دین، او مروة، او حسب، فاما ذوالدین فیصون دینه واما ذوالمروة فانه یستحیی لمروته واما ذوالحسب فیعلم انک لم تکرم وجهک ان تبذله له فی حاجتک فهو یصون وجهک ان یردک بغیر قضاء حاجتک (5) ; [ای برادر، اگر روزی گرفتار شدی] مشکل خود را به جز برای سه کس اظهار نکن:

1 . افراد دیندار; 2 . جوانمرد; 3 . انسانهایی که شرافت خانوادگی دارند .

دیندار برای حفظ دین خود [به تو یاری می رساند] و جوانمرد به سبب مردانگی خود حیا می کند [و به کارت رسیدگی می کند] و فرد اصیل و شریف نیز می داند که تو با رفتن نزد او از آبرویت مایه گذاشته ای و برای انجام دادن خواسته ات کوشیده، آبرو و شخصیت تو را حفظ می کند .»

2 . روزی مردی بینوا که بر اثر فشار زندگی جانش به لب رسیده و دستش از همه جا کوتاه شده بود به امید رسیدن به نوایی به مدینه آمد . او در آنجا از کریم ترین و سخی ترین فرد سؤال کرد .

به او گفته شد: حسین بن علی علیه السلام شریف ترین و سخی ترین فرد مدینه است . مرد بینوا در جستجوی آن امام بزرگوار به مسجد آمد و حضرت را در حال نماز دید . او در همان جا با خواندن ابیاتی خواسته اش را مطرح نمود:

«لم یخب الان من رجاک و من

حرک من دون بابک الحلقة »

«تا به حال ناامید و مایوس نشده هر کسی که به تو امید بسته و درب خانه ات را کوبیده است .»

«انت جواد وانت معتمد

ابوک قد کان قاتل الفسقة »

«تو بخشنده ای و تو مورد اعتمادی و پدرت نابود کننده افراد فاسق و تبهکار بود .»

امام حسین علیه السلام بعد از شنیدن سخنان وی رو به قنبر کرد و فرمود:

«آیا از مال حجاز چیزی بجای مانده است؟» قنبر گفت: «بلی، چهار هزار دینار داریم .» امام فرمود: «قنبر! آنها را حاضر کن که این شخص در مصرف آنها از ما سزاوارتر و نیازمندتر است .»

سپس امام به منزل رفت و ردای خود را - که از برد یمانی بود - از تن در آورد و دینارها را در آن پیچید و از لای در به آن مرد نیازمند داد و اشعار او را نیز با ابیاتی چنین پاسخ فرمود:

«خذها فانی الیک معتذر

واعلم بانی علیک ذوشفقة »

«اینها را از من قبول کن، من از تو عذر می خواهم و بدان که من برای تو مهربان هستم .»

«لو کان فی سیرنا الغداة عصا

امست سمانا علیک مندفعة » «اگر امروز قدرت و حکومتی داشتیم و دست ما بازتر بود، مطمئنا آسمان جود و رحمت ما بر تو ریزش می کرد .»

«لکن ریب الزمان ذوغیر

والکف منی قلیلة النفقة »

«ولی حوادث روزگار در حال دگرگونی و تغییر است و بخشش من اندک شده است .»

مرد نیازمند هدایای امام را از لای در گرفت و گریست . امام پرسید: «آیا عطای ما را کم شمردی؟» گفت: «نه، هرگز بلکه به این نکته می اندیشم که این دستان پرمهر و با سخاوت چگونه در زیر خاک پنهان خواهد شد (6) ! !»

رفتار دل پذیر
اگر در مواردی انسان نتواند نیاز حاجتمندی را برآورد، شایسته است که او را با زبان خوش و رفتاری دل انگیز راضی کند; چرا که برای خدمتگزار وظیفه شناس همیشه کمک مالی به درماندگان ممکن نیست; ولی او می تواند با رفتار دل پذیر خود، مرهمی بر زخم دردمندان، بگذارد; همچنان که رسول گرامی اسلام می فرماید:

«انکم لن تسعوا الناس باموالکم فسعوهم باخلاقکم; (7) شما هرگز نمی توانید همه مردم را با بذل مال [راضی کرده] و گشایشی در زندگی بر ایشان ایجاد کنید ولی با اخلاق خوشتان آنان را خشنود کنید .»

بر همین اساس، حضرت امام حسین علیه السلام گاهی که برایش رفع گرفتاری مستمندان مقدور نبود با گشاده رویی و رفتاری خوشایند مراجعان را راضی می فرمود . یکی از این مصادیق را مرور می کنیم:

آن حضرت نشسته بود که فرد نیازمندی به آن بزرگوار مراجعه کرد و اظهار داشت: ای پسر رسول خدا، به دادم برس! فلان شخص از من طلبکار است و می خواهد مرا زندانی کند . امام حسین علیه السلام فرمود: «والله ما عندی مال اقضی عنک; به خدا قسم! الان هیچ پولی ندارم که بدهی تو را پرداخت نمایم .»

مرد بدهکار گفت: «پس لااقل با او گفتگو کن شاید رایش عوض شود .»

امام فرمود: «من هیچ گونه آشنایی با طلبکار تو ندارم، اما از پدرم امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که می گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «من سعی فی حاجة اخیه المؤمن فکانما عبدالله تسعة الاف سنة، صائما نهاره، قائما لیله; (8) هر کس در راه حل مشکل برادر ایمانی خود تلاش نماید چنان است که نه هزار سال خدا را عبادت کرده در حالی که روزها را روزه گرفته و شبها را به عبادت گذرانیده باشد .»

به همین جهت اگر نتوانیم خدمتی به نیازمندان بکنیم، رفتار خوشایند، می تواند تا حدودی از دردهای درونی افراد رنجور کاسته و موجب آسایش خاطر آنان باشد . شاعری خوش ذوق این نکته را چنین ترسیم کرده است:

آرزو دارم که گر گل نیستم، خاری نباشم

باربرداری زدوشی نیستم باری نباشم

گر چه نتوانم ستانم حق مظلومی ز ظالم

باری این خواهم که همکار ستمکاری نباشم

نیستم گر نوشدارویی برای دردمندی

نیز بابی دست و پایی نیش جراری نباشم

امام حسین علیه السلام و بیماران نیازمند
عیادت از بیماران نیازمند از ویژگیهای مهم سالار شهیدان بود . آن حضرت با ملاقات آنان علاوه بر دلجویی و تسکین آلام روحی و جسمی بیماران و دردمندان، به مشکلات مادی و اقتصادی آنان نیز رسیدگی می کرد; چرا که مریضهای فقیر و مستمند بیش از آنکه در اندیشه سلامتی خود باشند به فکر بدهکاریها و نیازهای مادی خود هستند و این مشکل از نظر روحی و روانی شدیدا آنان را می آزارد . به همین جهت بر افراد توانمند و مرفه جامعه مسلمین لازم است که به این موارد توجه بیشتری داشته باشند و همچنان که در فکر رفاه و آسایش خود و خانواده هایشان هستند در اندیشه این گروه دردمند نیز باشند .

«ابن شهر آشوب » می نویسد:

«روزی امام حسین علیه السلام به ملاقات بیماری بدهکار به نام اسامة بن زید رفت . او در بستر بیماری آه و زاری می کرد و مکرر می گفت: ای وای از دست غم و اندوه! حضرت از او پرسید: چه اندوهی داری؟ اسامة گفت: بدهکارم و غم و غصه شصت هزار درهم قرض، تمام وجودم را فرا گرفته است . امام حسین علیه السلام فرمود: ناراحت نباش! من بدهیهای تو را پرداخت می کنم . اسامة گفت: می ترسم قبل از پرداخت بدهیهایم بمیرم . حضرت فرمود: من تمام بدهی هایت را قبل از مرگ تو می پردازم .

حضرت اباعبدالله علیه السلام همچنان که وعده داده بود قبل از مرگ اسامة تمام قرضهای وی را پرداخت (9) .»

خدمت به ضعیفان و یتیمان
امام حسین علیه السلام بسان همه پیشوایان معصوم در خدمت رسانی به محرومان و یتیمان، برنامه ویژه ای داشت و آن حضرت منتظر نمی ماند که یتیمی به او مراجعه کرده، نیازهایش را بازگو کند . سرور آزادگان جهان برای رسیدن به درجات خدمتگزاران حقیقی، خود پیشقدم می شد و به طور ناشناس و در دل شبهای تاریک به رفع مشکلات یتیمان، بیوه زنان و محرومان جامعه می پرداخت . او همچون پدر ارجمندش حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام آن چنان در این امر مهم اهتمام داشت و کار خود را به صورت غیر محسوس انجام می داد که تا قبل از شهادتش مردم عادی از یتیم نوازی و خدمات محرومیت زدایی آن جناب آگاهی نداشتند .

«شعیب بن عبدالرحمن خزاعی » در این زمینه می گوید: «بعد از حماسه عاشورا، مردان قبیله بنی اسد - هنگامی که خواستند جسد مطهر حضرت سیدالشهداء علیه السلام را دفن کنند - بر دوش آن حضرت، اثر زخمی یافتند که کاملا از جراحتهای جنگی متفاوت بود; زخم کهنه ای بود که هیچ شباهتی به زخمهای روز عاشورا نداشت . از امام سجاد علیه السلام در این مورد سؤال کردند . آن حضرت در پاسخ فرمود:

«هذا مما ینقل الجراب علی ظهره الی منازل الارامل والیتامی; (10) این زخم بر اثر حمل کیسه های غذا و به دوش کشیدن هیزم به خانه های بیوه زنان و یتیمان است .»

شهریاری که به شب برقع پوش

می کشد بار گدایان بر دوش

ناشناسی که به تاریکی شب

می برد نان یتیمان عرب

خدمت به قدر معرفت
در سیره امام حسین علیه السلام خدمت رسانی به هر کسی به اندازه معرفت اوست . زیرا پرسودترین سرمایه هر کسی گوهر معرفت و علم و ادب است و تمام امور زندگی و فلسفه خلقت انسان برای وصول به این مقام است و این سرمایه جاویدان - برخلاف سرمایه های مادی - در دنیا و عقبی با انسان همراه است .

همچنان که گفته اند:

گوهر معرفت آموز که با خود ببری

که نصیب دگران است نصاب زر و سیم

شخصی به حضور پیشوای سوم آمد و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، من خون بهایی را عهده دار شده ام اما در پرداخت آن ناتوانم . به ناچار پیش خود فکر کردم این مشکل را با کریم ترین مردم عصر در میان بگذارم و هر چه جستجو کردم کریم تر از شما نیافتم .»

امام علیه السلام به او فرمود: «ای برادر! من سه سؤال از تو می کنم; اگر یکی را پاسخ دادی 13 بدهی ات را می پردازم و اگر دو تا را جواب گفتی 23 و اگر همه را صحیح پاسخ دادی تمام بدهی ات را خواهم پرداخت!!!»

مرد ناتوان با لحنی عاجزانه گفت: «ای فرزند رسول الله! آیا شخصی مثل شما - که از خاندان علم و شرف و فضیلت هستی - از کسی مثل من سؤال می کند؟!»

امام حسین علیه السلام فرمود: «بلی، از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: المعروف بقدر المعرفة، نیکی [و خدمت به دیگران] به قدر معرفت [آنها] ست .»

مرد گفت: «در این صورت هر چه می خواهی بپرس!» و امام با آن مرد چنین گفتگو کرد:

- «کدام عمل، فضیلت بیشتری دارد؟»

- «ایمان به خدا»

- «راه نجات از هلاکت چیست؟»

- «اعتماد به خدا»

- «آرایش و زیبایی حقیقی افراد در چیست؟»

- «علم و دانشی که با حلم و بردباری توام باشد .»

- «اگر آن نبود؟»

- «ثروتی که با انصاف و مروت همراه باشد .»

- «اگر آن هم نبود؟»

- «فقر و محرومیتی که با صبر و پایداری تحمل شود .»

- «اگر آن هم نباشد؟»

- «در این صورت بهتر است بلایی از آسمان آمده، چنین فردی را نابود کند که او شایسته همین است .»

در اینجا امام حسین علیه السلام خندید و مبلغ هزار دینار به وی عطا کرد . آنگاه انگشتر مبارکش را که نگینی به ارزش دویست درهم داشت به عطایش افزود و فرمود: «یا اعرابی! اعط الذهب الی غرمائک واصرف الخاتم فی نفقتک; ای مرد عرب، طلا رابه طلبکارانت بده و انگشتر را در مصارف شخصی خود خرج کن .»

مرد بدهکار با خوشحالی تمام هدیه امام را گرفت و در حالی که آیه «الله اعلم حیث یجعل رسالته » را قرائت می کرد، از حضور امام حسین علیه السلام مرخص شد . (11)

هشدار به مسئولان
سرور آزادگان جهان، اندکی قبل از هلاکت معاویه، در خطبه ای حساس و تاریخی در سرزمین منا به مسئولان جامعه اسلامی و عالمان و حاکمانی که در اجتماع نقش مؤثری دارند، اما در مورد خدمت رسانی به فقرا، محرومان و نیازمندان جامعه کوتاهی می کنند سخنانی هشدار دهنده بیان می فرماید و نکات مهمی را در این زمینه به آنان یادآور می شود .

آن حضرت در بخشی از سخنان خود به تضییع حقوق مستضعفان و محرومان جامعه اشاره می فرماید و از بی توجهی مسئولان جامعه به مسائل خدماتی انتقاد می کند و می فرماید:

«فاما حق الضعفاء فضیعتم واما حقکم بزعمکم فطلبتم، فلا مالا بذلتموه، ولا نفسا خاطرتم بها للذی خلقها و لاعشیرة عادیتموه فی ذات الله، انتم تتمنون علی الله جنته ومجاورة رسله وامانا من عذابه؟! ;

[شما ای بزرگان و مسئولان جامعه!] حق ضعیفان را پایمال نمودید و آنچه را که حق خود تصور می کردید طلب کردید ولی در راه خدا نه مالی بخشش کردید و نه جانتان را به مخاطره انداختید و نه از اقوام و بستگان خود برای رضای خدا بریدید . آیا [با این پرونده سیاه و اعمال زشت] بهشت خداوند و همجواری پیامبران او را آرزو می کنید و با این حال می خواهید از عذاب خدا در امان بمانید؟!»

سالار شهیدان در فراز دیگری از کلمات بیدارگرانه و کوبنده خود به وضعیت اسف بار و نابسامان مستضعفان و بیچارگان می پردازد و می فرماید:

«وقد ترون عهود الله منقوضة فلا تفزعون وانتم لبعض ذمم آبائکم تقرعون وذمة رسول الله مخفورة، و العمی والبکم والزمن فی المدائن مهملة لاترحمون و لافی منزلتکم تعملون ولامن عمل فیها تعنون وبالادهان والمصانعة عند الظلمة تامنون; (12)

شما می بینید که پیمانهای الهی شکسته می شود ولی هیچ فریاد نمی کشید در حالی که برای بعضی از پیمانهای پدرانتان آشفته خاطر می شوید . اینک پیمانهای رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بی اعتنایی قرار گرفته و نابینایان، اشخاص کر و زمینگیر در همه شهرها بی سرپرست مانده اند، به آنان رحم نمی کنید و مطابق شان و منزلت خود عمل نمی کنید و به کسانی که در این راه خدمت می کنند توجه نمی کنید و با چرب زبانی و سازش با ستمکاران خود را در حاشیه امن قرار داده اید .»

امام حسین علیه السلام خودداری از رسیدگی به محرومان و نیازمندان را از بدترین صفات حاکمان می دانست و همواره می فرمود:

«شر خصال الملوک: الجبن من الاعداء والقسوة علی الضعفاء والبخل عند الاعطاء; (13) بدترین صفات حاکمان، ترس از دشمنان، قساوت بر ضعیفان و خودداری از بخشش در موقع عطا می باشد .»

آن حضرت علاوه بر حمایتهای عملی خویش از محرومان جامعه بر ضرورت خدمت رسانی به نیازمندان تاکید کرده، در گفتارها و اشعارش این اعتقاد خود را ابراز می نمود .

نمونه ای از اشعار آن بزرگوار را می خوانیم:

«اذا جادت الدنیا علیک فجدبها

علی الناس طرا قبل ان تتفلت »

«آنگاه که دنیا به تو روی خوش نشان داد [و برایت امکاناتی فراهم شد] تو هم از آن به نفع نیازمندان و مستمندان بهره گیر، قبل از آنکه از دستت بیرون رود .»

فلا الجود یفنیها اذا هی اقبلت

ولا البخل یبقیهااذا ما تولت »

(14) «نه بخشش تو آن را - هر گاه به تو روی آورد - از بین خواهد برد و نه بخل تو، آن را - هر گاه به تو پشت کند - باقی خواهد گذاشت .»

آثار خدمتگزاری
حضرت حسین بن علی علیه السلام برای توسعه امر خدمت رسانی در جامعه، مردم را از آثار این امر مقدس آگاه کرده، می فرماید:

«فمن تعجل لاخیه خیرا وجده اذا قدم علیه غدا ومن اراد الله تبارک وتعالی بالصنیعة الی اخیه کافاه بها فی وقت حاجته وصرف عنه من بلاء الدنیا ما هو اکثر منه ومن نفس کربة مؤمن فرج الله عنه کرب الدنیا والآخرة; (15) هر کس برای نیکی [و خدمت رسانی] به برادر خود بشتابد فردا نتیجه آن را خواهد دید و کسی که برای خدا به برادر دینی خود یاری نماید خداوند او را به هنگام نیازمندی یاری خواهد کرد و بیشتر از آن او را از بلاها و گرفتاریها دور خواهد ساخت و آن کسی که اندوه و غم را از دل مؤمنی بر طرف نماید، خداوند متعال غم و غصه های دنیا و آخرت [او] را برطرف خواهد نمود .»

مهم ترین شرط خدمتگزاری
در خدمتگزاری به مردم یک شرط اساسی وجود دارد که بدون آن عمل نیک، ارزش واقعی خود را از دست خواهد داد و آن اینکه خدمت به مردم باید از راه صحیح و پاکیزه انجام پذیرد . و بر اساس تقوا و پاکدامنی و برای خدا باشد وگرنه خدمت رسانی به خاطر مقاصد نفسانی و هواهای شیطانی هیچ گونه تاثیری نخواهد داشت; چرا که عمل خیر باید از راه خیر و نیک انجام پذیرد; همچنان که خداوند متعال می فرماید:

«انما یتقبل الله من المتقین » (16) ; «خداوند متعال فقط از پرهیزگاران [اعمال نیک] را می پذیرد .»

در این راستا امام حسین علیه السلام رهنمودهای ارزنده ای به جامعه بشری عرضه نموده است . هنگامی که به آن حضرت خبر دادند «عبدالله بن عامر» - از کارگزاران بنی امیه - چنین و چنان صدقه داده و عده زیادی برده آزاد کرده است، امام علیه السلام فرمود:

«مثل عبدالله بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می دهد .» آنگاه افزود:

«انما الصدقة الطیبة صدقه من عرق فیها جبینه واغبر فیها وجهه; صدقه پاکیزه، صدقه کسی است که در راه کسب آن پیشانی اش عرق کرده و صورتش غبارآلود شده است .»

وقتی از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «منظور حضرت سید الشهداء علیه السلام چه کسی بوده است؟» فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام .» (17)

پی نوشت:

1) مستدرک الوسائل، ج 12، ص 369 .

2) اصول کافی، باب خدمت به مؤمن، ح 1 .

3) صحیفه سجادیه، دعای 20 .

4) کشف الغمه، ج 2، ص 29 .

5) تحف العقول، ص 247 .

6) بحارالانوار، ج 44، ص 190 .

7) الاختصاص، ص 225; میزان الاعتدال، ج 2، ص 429 .

8) بحارالانوار، ج 71، ص 315 .

9) مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 221 .

10) همان، ج 4، ص 66; بحارالانوار، ج 44، ص 190 .

11) بحارالانوار، ج 44، ص 196 .

12) تحف العقول، ص 237 و 238 .

13) العوالم، الامام الحسین علیه السلام، ص 62 .

14) المناقب، ج 4، ص 66 .

15) کشف الغمه، ج 2، ص 29 و 30 .

16) مائده/27 .

17) دعائم الاسلام، ج 2، ص 329; مستدرک الوسائل، ج 7، ص 244 .

استقلال در سیره امام حسین علیه السلام

مجله فرهنگ جهاد زمستان 1385، شماره 46

 
 
 
 

امام حسین ـ علیه السلام ـ بعد از مرگ معاویه، چهار خطبه مهم ایراد فرمود:

1 ـ اولین خطبه حضرت هنگام بیرون آمدن از مدینه و حرکت به سوی مکه بود؛

2 ـ دومین خطبه موقعی که تصمیم گرفت از مکه خارج شود؛

3 ـ سومین خطبه شب عاشورا؛

4 ـ چهارمین خطبه روز عاشورا.

امام حسین ـ علیه السلام ـ هنگام بیرون آمدن از مدینه با خطبه ای خیلی ظریف با مردم سخن گفت. مردم مدینه تقریبا هشتاد درصد از سخنان او را پذیرفتند و گفتند حق با توست و هنگامی که یزید مردم مدینه را قتل عام کرد مردم متوجه شدند که بیست درصد بقیه سخنان حضرت هم درست بوده است.

ما از میان این چهار خطبه به جهتی بخش هایی از خطبه حضرت را در روز عاشورا گزارش می کنیم. این بخش از خطبه چون خطاب به اصحاب خاص خود است، بسیار با اهمیت است. البته برای تاریخ و بقیه مردم هم مفید است؛ چون هم درد دل است و هم کشف اسرار و هم اصل مطلب است. حضرت فرمود:

«ألا ان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین، بین السلة و الذلة، و هیهات منا الذلة یأبی اللّه لنا ذلک و رسوله و المومنون و حجور طابت و طهرت و أنوف حمیة و نفوس أبیة من أن تؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکِرام.»

«آگاه باشید! این ناپاک زاده، زنا زاده پسر زنازاده، مرا بین جنگ و ذلت مخیر کرده و به راستی چقدر ذلت از ما دور است. خدا، پیامبرش، مؤمنان، دامن های پاکِ [مادران]، غیرتمند مردان و سرافرازان ـ که کشته شدن در قتلگاه جوانمردان را بر اطاعت از فرومایگان بر می گزینند ـ ذلت پذیری و زبونی را بر ما نمی پسندند.»

امام حسین ـ علیه السلام ـ را این ناپاک زاده بین شمشیر ـ که نتیجه آن کشته شدن است ـ و بین اسیری و تسلیم ـ که نتیجه آن خواری است، مخیر کرده است. به معنای امروزی بین جنگ و صلح و تنها دو راه پیش پای او گذاشته است.

حضرت از این سخن بسیار ناراحت شده بود؛ زیرا سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ در اصول، امامت و هدف مستقل است، پیروان او نیز چنین اند و این راه اصلی است، چون هر کس در دنیا چنین استقلال داشته باشد، او شایستگی بزرگتری و رهبری جامعه را دارد.

حال به امام حسین ـ علیه السلام ـ گفته اند که تو نباید مستقل باشی و باید از جنگ و صلح یکی را انتخاب کنی!

صلح، در بیشتر موارد جایی است که یک ضعیف وجود دارد و یک قوی، و طرف قوی خواسته ای دارد که خواسته خود را دنبال می کند و طرف ضعیف چون ناتوان است یا باید نابود شود یا تسلیم، و وقتی ضعیف صلح را می پذیرد به این معناست که ضعیف شده و به طور کلی از بین می رود و صلح را اختیار می کند تا پایداری و نجات پیدا کند. البته صلح خوب هم داریم.

اما در چند جنگ صورت می گیرد:

1 ـ در جایی که طرف قوی از باقی ماندن طرف ضعیف می ترسد و برای اطمینان خاطر، طرف ضعیف را نابود می کند؛

2 ـ عدم توافق اصولی دو طرف؛

مثلاً زمانی راه را بر حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ می بندند و می گویند باید مالیات بپردازی تا در صندوقی که همسر تو در آن است را باز نکنیم، که این جنگ ندارد و با پول مسأله حل می شود. اما زمانی قوی خواسته ای دارد و ضعیف هم نمی تواند بپذیرد، در نتیجه جنگ صورت می گیرد.

3 ـ جایی که قطعا بخواهند یک طرف را از بین ببرند؛ چه صلح کند یا نه، که در اینجا مسلما جنگ آغاز می شود و صلح معنا ندارد.

در مورد سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ چنین بود که یزید تصمیم گرفته بود و به اصطلاح تصویب کرده بود که امام حسین ـ علیه السلام ـ نباید زنده باشد و باید کشته شود. حال چه دلیلی دارد کسی که باید کشته شود، صلح کند؟

این با صلح امام حسن ـ علیه السلام ـ فرق دارد؛ چون امام حسن ـ علیه السلام ـ وقتی با معاویه صلح کرد که خلیفه مسلمانان بود ـ شبیه صلح ایران و عراق ـ و امام حسن ـ علیه السلام ـ برای صلح شرایط قرار داد، معاویه چاره ای جز پذیرش آن نداشت، ولی سیدالشهداء حکومت نداشت و فقط یک فرد عادی سرشناس بود.

بنابر این، صلح امام حسن ـ علیه السلام ـ به طور کامل به سود او بود؛ چون با این صلح باقی می ماند و صلح امام حسین ـ علیه السلام ـ به طور کامل به ضرر او بود؛ چون با صلح نابود می شد.

4 ـ دین انسان از بین برود که اصلاً جای توافق نیست.

دین در دو جا به خطر می افتد:

الف ـ ترک دین و کافر شدن ـ که این خیلی خطرناک نیست؛ چون یک ملت را یکباره نمی شود کافر کرد.

ب ـ ترک کردن مذهب ـ مردم به حضرت علی ـ علیه السلام ـ هم همین را می گفتند و به همین جهت حضرت می فرمود: کار من از پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دشوارتر است؛ پیامبر با کافر می جنگید و همه مسلمانان او را کمک می کردند، ولی من به ظاهر باید با مسلمانان بجنگم.

تذکر این نکته ضروری است که بزرگترین امتحان معصومان ـ علیهم السلام ـ صبر و جنگ بود. چون هضم آن برای مردم آسان نبوده و کار هم بی نهایت سخت، ظریف و دقیق بوده است.

حال، به امام حسین ـ علیه السلام ـ گفته بودند مجبوری یا صلح کنی یا جنگ را بپذیری و در هدف، اصول و روش مستقل نباشی. اما امام حسین ـ علیه السلام ـ با زمینه سازی ها و فراهم آوردن مقدمات مناسب راه سومی را برگزید نه صلحی که آنان گفته بودند، و نه جنگی که آنان انجام داده بودند.

سالار شهیدان ـ علیه السلام ـ در زمان امام حسن ـ علیه السلام ـ که سکوت کرده و امر را به برادرش واگذار کرده بود، گاهی برای مردم سخن می گفت و به خطیبی که بالای منبر از پدرش حضرت علی ـ علیه السلام ـ بد می گفت، می خروشید و به مردم می فرمود:

«شما همگی علی ـ علیه السلام ـ را می شناسید، او داماد پیامبر و شجاع میدان های نبرد اسلام بود، و آیات بسیاری درباره او نازل شده است. به چه دلیلی از او بد می گویند و شما اعتراض نمی کنید.»

در روایات آمده است امام حسین ـ علیه السلام ـ هر بار که به مکه می آمد و در مراسم حج شرکت می کرد در همه جا به خصوص در «منی» ـ که حاجیان سه روز آنجا جمع هستند ـ سخنرانی می فرمود. حضرت در یکی از سخنانش چنین فرمود:

«مسلمانان! شما مگر حلال خدا را حرام می دانید و حرام خدا را حلال؟»

همه مردم در جواب گفتند: به خدا سوگند نه!

بعد امام فرمود:

«این حاکم شما شراب می خورد، قماربازی می کند، خلیفه ای که باید با قرآن مأنوس باشد با سگ بازی می کند.»

این ها نمونه ای از زمینه سازی های امام حسین بود برای امر عظیم خود در کربلا.

از میان مردم آن زمان تنها مردم کوفه این هدف امام حسین ـ علیه السلام ـ را برای تشکیل حکومت فهمیدند و این بزرگترین کاری است که در کوفه شده و مسلمانان هم سود آن را خواهند برد که حکومت امام مهدی ـ علیه السلام ـ در کوفه واقع می شود.

سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ می فرمود: شما مردم با من بیعت کنید و به عنوان حاکم و رهبر خود مرا بپذیرید تا با ایجاد پایگاه حکومتی و با تکیه بر بیعت شما یزید را بر جای خود بنشانم. او این کار را انجام داد و جناب مسلم بن عقیل را که بی نهایت با سیاست بود برای همین امر به کوفه روانه کرد.

مسلم بن عقیل، وقتی وارد کوفه شد فقط یک اسب و یک شمشیر داشت و به تنهایی توانست برای امام ـ علیه السلام ـ از 25000 مرد بیعت رسمی بگیرد، و امام حسین ـ علیه السلام ـ یکی از دلیل های مهمش، خورجین نامه ها بود و می فرمود:

«من خلیفه ام، مردم مرا می خواهند و این نامه های آن هاست. آنان طوری مرا خواستند که من با اهل بیتم آمده ام، همان طور که وقتی پدرم نزد شما کوفیان آمد، با اهل بیتش آمد.»

این بود که یزید برآشفته شده بود و به عبیدالله بن زیاد دستور داده بود هر کاری که می توانی انجام بده که امام حسین ـ علیه السلام ـ به هدفش نرسد.

کوفه و اطراف آن از شهرهای زیر سلطه بنی امیه بود و وقتی مسلم بن عقیل وارد شهر شد و از همه مردم بیعت گرفت، حکومت بنی امیه آن جا رسمیت نداشت و به جای آن حکومت امام حسین در کوفه تشکیل شده بود و حاکم آن مسلم بن عقیل بود؛ و نعمان با معدود افراد خود در دژ محکم دار الامارة قرار داشت و در محاصره مردم بود. البته مردم کوفه اشتباهی مرتکب شدند و به گفته مسلم بن عقیل اهمیت ندادند. مسلم فرموده بود: باید دار الاماره هر چه سریع تر تصرف شود و لو این که به کشتن عده زیادی بینجامد، ولی مردم کوفه همت نکردند.

برای مردم کوفه مسلم شده بود که امام حسین ـ علیه السلام ـ شایسته حکومت است، همان طور که مردم مدینه بعد از قتل عثمان به در خانه علی ـ علیه السلام ـ آمدند و گفتند فقط تو باید حکومت را بپذیری.

بنابراین، رمز عزیمت به کربلای امام حسین ـ علیه السلام ـ خیلی روشن است، او می داند موقعیت طوری پیش می آید که یا باید بجنگد یا صلح کند؛ عزیمت به کربلا یعنی به طور رسمی حکومت داشتن کاری که در مکه، مدینه و حتی کوفه انجام آن عملی نبود.

امام حسین ـ علیه السلام ـ می دانست که در مدینه نمی شود جنگید و اگر تمام مردم مدینه با او بیعت می کردند، باز هم در مدینه جنگ نمی کرد. در مکه نیز چنین بود، همان طور که به کوفه هم نرفت که جنگ کند؛ چون همان خطری که در کوفه بود، در مکه و مدینه هم بود. در کوفه، بعد از آخرین نماز مسلم بن عقیل درمسجد، حتی یک نفر پشت سر او نبود.

مردم مدینه، پس از رحلت پیامبر با این که حضرت علی ـ علیه السلام ـ را می شناختند با او معامله نمی کردند و به او کار نمی دادند.

مدینه در آن روزگار اوضاع و احوالی داشت که امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ و پیروانش خانه نشین شده بودند و مردم به ابزار دست دشمنان علی ـ علیه السلام ـ تبدیل شده بودند. امام حسین ـ علیه السلام ـ در چنین شهری نمی توانست قیام کند، و مردم کوفه لااقل از این جهت خیلی بهتر از مردم مدینه بودند.

مردم مدینه پس از رحلت پیامبر طناب به گردن حضرت علی ـ علیه السلام ـ انداختند و او را به مسجد بردند؛ امام حسین ـ علیه السلام ـ در چنین شهری نمی توانست قیام کند. وقتی او از مدینه خارج می شد این آیه را تلاوت می فرمود که تاریخ نگوید: چرا سیدالشهداء از مدینه رفت و پایگاه اسلام را خالی کرد :

«فخرج منها خائفا یترقب قال رب نجنی من القوم الظالمین»

«از شهر خارج شد در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای؛ عرض کرد: پروردگارا! مرا از این قوم ظالم رهایی بخش.»

هنگامی که مسلم بن عقیل به کوفه آمد و کشته شد حداقل چند نفر مثل هانی بن عروه تا پای جان با او بودند، ولی در مدینه یک نفر هم پیدا نمی شد.

یزید در واقعه « حره» که به مدینه حمله، و آن جا را تصرف کرد، اموال و جان و ناموس مردم را بر سربازانش حلال کرد در آن واقعه 700 دختر به طور نامشروع باردار شدند که بعدها این فرزندان را فرزندان حره نامیدند ؛ سربازان یزید در مسجد پیامبر اسب نگه داری می کردند، در آن هنگام حمله یزید، مردان مدینه از مدینه فرار کردند، همان طور که از احد فرار کردند؛ آنان هنگام فرار زن و بچه خود را در شهر باقی گذاشتند.

این بود که سالار شهیدان ـ علیه السلام ـ از مدینه بیرون آمد و در نهایت به سوی کربلا شتافت و در آن خطبه فرمود:

«این زنازاده فرزند زنازاده به من گفته یا جنگ یا صلح را اختیار کن… .»

امام حسین ـ علیه السلام ـ صلح نکرد، چون اگر صلح هم می کرد نتیجه آن از بین رفتن بود و طبق رسم های آن زمان، هر کس صلح می کرد سر او را می تراشیدند و لباس مخصوص تن او می کردند و در شهرها به مردم نشان می دادند و می گفتند طغیان کرده بعد پشیمان شده و این با هدف امام حسین ـ علیه السلام ـ سازگار نبود.

پس جنگ باقی می ماند، و در جنگ طرف ضعیف شکست می خورد و در دراز مدت همان صلح می شود، چه بسا بدتر از آن؛ زیرا وقتی کسی صلح کند، زن و فرزند او در امنیت هستند ولی اگر کشته شد، زن و فرزند او اسیر می شدند و اموال او توقیف می شود.

امام حسین ـ علیه السلام ـ در جواب یزید که گفته بود یا شمشیر یا خواری را انتخاب کن، نفرمود من جنگ می کنم بلکه فرمود:

«هیهات من الذلة.»

یعنی طوری می جنگم که غیر از صلح و جنگی باشد که یزید می گوید. امام فرمود: من طوری نمی جنگم که خود و اهل بیتم نابود شوند، چون تصمیم ندارم خوار شوم.

در اسلام هم جنگ داریم و هم دفاع، که دفاع بر زن و مرد واجب است و امام حسین ـ علیه السلام ـ خود و اهل بیتش را در موقعیتی قرار داد که نباید دفاع کنند، چون دفاع واجب است. زنان با این که می توانستند به امام حسین ـ علیه السلام ـ کمک های فراوانی بکنند، اما امام دستور فرمود که زنان مطلقا در جنگ شرکت نکنند، و آنان هم دخالت نکردند، با این که برای آنان سخت بود که دخالت نکنند.

حتی امام دستور فرمود: تا من زنده ام ـ چون بعد از شهادت امام ـ علیه السلام ـ نمی توان گریه نکرد، زیرا شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ برای مؤمن گریه آور است ـ صدای خود را به گریه بلند نکنید که دشمنان ما را شماتت کند (همان تعبیری که هارون به موسی گفت: و لاتشمت بی اعداء) که این همان هیهات منا الذلة است.

سالار شهیدان در جنگ نیز چنان با لشکر دشمن برخورد می کرد که انگار همه کاره کربلا اوست. او به عمر بن سعد فرمود که رسم های رایج در جنگ را رعایت می کنید یا نه؟

عمر بن سعد جواب داد: رعایت می کنیم.

امام ـ علیه السلام ـ به او فرمود اصل اساسی در جنگ را باید مراعات کنید و آن، این که جنگ باید تن به تن باشد. یعنی جنگ یک نفر با یک نفر، به خصوص چون هر دو طرف مسلمان هستند نباید با یک نفر، بیشتر از یک نفر بجنگد.

تک تک جنگیدن باعث طولانی شدن جنگ می شود اما امکان دارد که سبب مذاکره شود و صلح شود. عمر بن سعد این اصل اساسی جنگ را حتی یک بار رعایت نکرد. مورخان درباره جنگ قاسم بن حسن که نوجوان بوده ـ نوشته اند زمانی که به میدان آمد مبارز طلبید. یکی از شجاعات عرب، یکی از فرزندانش را به جنگ او فرستاد و هنگامی که او به مقابل حضرت قاسم رسید، حضرت قاسم بی درنگ او را کشت و بعد از او چهار پسر دیگر را به هلاکت رساند سپس خود او به میدان آمد و او هم کشته شد بعد از این، عمر بن سعد به شمر فرمان داد که به جنگ قاسم برود، ولی شمر امتناع کرد و گفت: تو مگر مرا به جنگ بچه بقال کوفه می فرستی؟ او شجاعت و کاردانی در جنگ را با شیر از سینه مادر گرفته است و همین که من به میدان بروم کشته می شود. بعد به عمر بن سعد پیشنهاد کرد که دسته جمعی به یک نوجوان حمله کنند.

تمام این موارد ثابت می کند که امام حسین ـ علیه السلام ـ هنگام حرکت از مدینه تا شهادت در کربلا این شعار را همه جا با رفتار خود ثابت می کرد و می فرمود:

«هیهات منا الذلة، زیرا خداوند، رسول خدا و مؤمنان بر ما زبونی و ذلت را نمی پسندند و دامنهای پاکیزه ای که ما را در خود پرورش داده اند، در سرهای پرحمیت و نفس های استواری که ابدا زیر بار ظلم و تعدی نمی روند، بر ما نمی پسندند که اطاعت فرومایگان و زشت سیرتان را بر قتلگاه کریمان و شرافتمندان ترجیح می دهیم.»

این درسی است که امام حسین ـ علیه السلام ـ به انسانها آموخت تا آزاد مردان هیچ گاه در مقابل فرومایگان سر تسلیم فرود نیاورند.

چکیده
چکیده مطالب پیشین آن است که یزید و پیروانش سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ را بین دو راه صلح که نتیجه آن خواری و جنگ قرار داده بودند و در پی آن بودند به هر قیمت که شده استقلال را از آن حضرت سلب کنند. حضرت به درستی دریافته بود که هر دو راه، کژ راهه است. از این رو آن حضرت ـ علیه السلام ـ راه سوم یعنی قیام را برگزیدند و آن را در کوفه به فرجام رسانید؛ چه این که با همه بی وفایی کوفیان و مشکلات بر سر راه، از مکه و مدینه مناسب تر بود، کوفه پایگاه مهم امیرمؤمنان و فرزندانش ـ علیهم السلام ـ بود… .

شیوه های پرورش عزت نفس در سیره امام حسین علیه السلام

مجله مبلغان فروردین 1382، شماره 39

 
 
 
طلیعه:
عزت نفس، یکی از لوازم زندگی موفقیت آمیز است . فردی که می خواهد در راه اهداف والای خویش تمام مشکلات و موانع را از سر راه خود برداشته و به مراحل تعالی و تکامل برسد، باید عزت و کرامت نفس داشته و این موهبت خدادادی را در وجود خود بارور کند . ریشه بسیاری از محرومیتها، ناکامیها، عدم موفقیتها، انتخاب راههای خلاف عرف و شرع، شکستن هنجارهای مقدس جامعه، خیانتها، جنایتها و بزهکاریهای گوناگون را می توان در نداشتن عزت نفس و وجود عقده حقارت جستجو نمود . امام علی علیه السلام می فرماید: «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة; (1) آن کس که [بزرگی و کرامت نفس خود را باور داشته باشد، آن را با گناه، پست و ذلیل نخواهد کرد .»

برای همین، به افرادی که از عقده حقارت رنج می برند و برای خود هیچگونه ارزشی قائل نیستند، نمی توان اعتماد کرد و امری از امور جامعه را به آنان سپرد . سایر افراد جامعه نیز از شر این افراد در امان نخواهند بود .

امام هادی علیه السلام فرمود: «من هانت علیه نفسه فلاتامن شره; (2) کسی که نفس او در نزدش خوار و ذلیل باشد، از شر او ایمن مباش .»

کسی که به شخصیت خود توجه ندارد، مطمئنا در خوار کردن دیگران نیز باکی نخواهد داشت . بنابراین برای حفظ اجتماع مسلمانان و تقویت ارتباط دینی، عاطفی و فرهنگی میان افراد جامعه و جلوگیری از شیوع گناه و انواع خلافها، باید روحیه عزت و کرامت نفس را در جامعه پرورش داده و تقویت نمود .

امام حسین علیه السلام داشتن عزت نفس را یکی از صفات ضروری مؤمنین دانسته می فرماید: «ایاک و ما تعتذر منه فان المؤمن لایسی ء ولایعتذر والمنافق کل یوم یسی ء و یعتذر; (3) از انجام کارهایی که نیاز به پوزش دارد [و عزت نفس را خدشه دار می کند] بپرهیز، زیرا مؤمن نه کار بد می کند و نه پوزش می طلبد، ولی منافق [که برای خود ارزش قائل نیست]، هر روز کار بد انجام می دهد و پیوسته عذرخواهی می کند .»

در سیره و سخن امام حسین علیه السلام موارد زیادی می توان یافت که آن گرامی در آن موارد، با شیوه های مختلف در صدد پرورش و تقویت عزت نفس در نهاد افراد بوده است . در این فرصت به برخی از این شیوه ها گذری خواهیم داشت تا علاوه بر اینکه رفتار و گفتار آن حجت الهی به عنوان الگوی سعادتمندان برایمان سرمشق باشد، با یکی دیگر از رمزهای موفقیت رهبران الهی در جذب و جلب وجدانهای بیدار و دلهای مشتاق سعادت آشنا شویم .

تکریم کودکان
کودکانی که در دوران طفولیت از توجه و احترام بزرگترها، بویژه والدین خود، برخوردار گردند، در زندگی آینده خویش افرادی عزتمند، موفق و دارای اعتماد به نفس خواهند بود; چرا که تکریم شخصیت کودکان - که روحی لطیف و حساس دارند - روحیه خودباوری و اعتماد به نفس را در وجود آنان تقویت کرده و زمینه رشد اخلاقی و ایجاد صفات نیک را در وجودشان فراهم می آورد و آنان را در آینده شخصیتی مستقل، خودباور و دور از عقده حقارت بار خواهد آورد . چند نمونه از تکریم شخصیت اطفال را در رفتار آن حضرت مرور می کنیم:

1- عبدالله بن عتبه، از مشاهیر فقهای اهل سنت، نقل می کند که: روزی در محضر حضرت سید الشهداء علیه السلام بودم که فرزند آن حضرت (امام سجاد علیه السلام) که کوچک بود، وارد شد . امام او را به نزد خود خوانده و به سینه چسبانید، پیشانیش را بوسید و فرمود: «بابی انت ما اطیب ریحک و احسن خلقک; (4) پدرم به فدایت . چقدر خوشبو و زیبایی!»

2- جعید همدان یکی از یاران امام حسین علیه السلام می گوید: روزی نزد حسین بن علی علیهما السلام رفتم در حالی که او دخترش سکینه را بر سینه چسبانیده و نوازش می کرد . وقتی که وارد شدم، امام به همسرش فرمود: ای خواهر قبیله کلاب! دخترت را از من بگیر! سپس با من در مورد انواع مردم به گفتگو نشست . (5)

احترام به اندیشه ها و آرای دیگران
یکی از شیوه های کارساز در مسائل تربیتی و تبلیغی، احترام به اندیشه های دیگران است .

مربی و مبلغ، به این وسیله به مخاطبان خود شخصیت داده و در اعماق وجود آنان نفوذ می کند .

با توجه کردن به تفکرات و خواسته های مخاطب، می توان روحیه اعتماد به نفس را در او زنده کرده و عزت نفس وی را تقویت نمود .

روزی «حسن مثنی » فرزند امام مجتبی علیه السلام از یکی از دختران عمویش، امام حسین علیه السلام خواستگاری نمود . آن حضرت به او فرمود: «اختر یا بنی احبهما الیک; فرزندم! هر کدام را بیشتر دوست داری، انتخاب کن!» «حسن مثنی » از روی شرم و حیا سخنی نگفت . به این جهت، امام حسین علیه السلام فرمود: من دخترم فاطمه را به جهت شباهت زیادش به مادرم برای تو برگزیدم . (6)

درود و سلام
یکی از روشهای قرآنی در عزت دادن به افراد، سلام کردن و درود فرستادن به آنها است . خداوند متعال در قرآن کریم برای اینکه عظمت مؤمنان را روشن سازد، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور می دهد که به اهل ایمان سلام کند .

«و اذا جاءک الذین یؤمنون بآیاتنا فقل سلام علیکم » ; (7) «هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان دارند به نزد تو آینده، به آنها بگو: سلام بر شما!»

این شیوه موفق قرآنی در سیره امام حسین علیه السلام نیز بطور روشن دیده می شود . آن حضرت در ثواب سلام فرمودند: «للسلام سبعون حسنة; تسع و ستون للمبتدی و واحدة للراد; (8) برای سلام هفتاد حسنه می باشد; شصت و نه حسنه برای سلام کننده و یک حسنه برای پاسخ دهنده .»

سلام کردن موجب تقویت حس خودباوری و عزت نفس در کسی که به او سلام می شود خواهد شد و فردی که به او سلام داده و درود می فرستیم، شایستگی و جایگاه خود را در منظر دیگران باور می کند .

این شیوه الهی آنچنان مهم و باارزش است که امام حسین علیه السلام از آغاز کردن سخن بدون سلام کردن، نهی کرده و به فردی که پیش از ادای سلام، جویای حال حضرتش شده بود فرمود: «السلام قبل الکلام عافاک الله . لا تاذنوا لاحد حتی یسلم; (9) خدا تو را عافیت و سلامتی دهد، سلام کردن بر سخن گفتن مقدم است [. سپس فرمود:] تا کسی سلام نداده به او اجازه سخن گفتن ندهید .»

همچنین امام حسین علیه السلام کسی را که در ارتباطات اجتماعی و معاشرتهای خانوادگی، از این شیوه پسندیده قرآنی بهره نگیرد، به عنوان خسیس ترین فرد قلمداد کرده و می فرماید: «البخیل من بخل بالسلام; (10) بخیل کسی است که از سلام دادن بخل بورزد .»

در سیره اهل بیت علیهم السلام سلام به مسلمانان گناهکار و آلوده نیز پسندیده و تاثیرگذار است . امام حسین علیه السلام می فرماید: ابن کوا از پدرم علی علیه السلام پرسید: ای امیرمؤمنان! آیا بر گنهکاران نیز سلام می دهی؟

علی علیه السلام فرمود: خدا او را اهل توحید می داند، آیا تو او را اهل سلام نمی دانی؟ ! (11)

ارتباط کلامی با عبارات دلنشین
عموم مردم; اعم از کودکان، نوجوانان، جوانان و زنان و مردان، در معاشرتهای اجتماعی، نسبت به ارتباطات کلامی افراد بسیار حساس می باشند و نوع لحن و صوت و انتخاب جملات در توجه و جذب آنان اهمیت فوق العاده ای دارد . سخنان محبت آمیز، دلربا و دارای بار عاطفی مثبت، در عمق جان مخاطبان تاثیر می گذارد و عزت نفس را در آنان تقویت می کند . انسانهایی که در الفاظ و عبارات خود کمال ادب و عفت را رعایت می کنند، در نظر مخاطب عزیز و مکرم بوده و عموم مردم آنان را به دیده احترام و بزرگی می نگرند . در واقع رعایت ادب و عفت و وجاهت در گفتار موجب عزت نفس برای گوینده و شنونده است . برخی از مشکلات و ناهنجاریها، تندخوییها، زورگوییها، بدبینیها، حقارتها و افسردگیها را می توان با بکارگیری عباراتی دلنواز و روحبخش از میان برداشته و درمان نمود .

رسول گرامی اسلام فرمودند: «من اکرم اخاه المسلم بکلمة یلطفه بها و فرج عنه کربته، لم یزل فی ظل الله الممدود، علیه الرحمة ما کان فی ذلک; (12) کسی که برادر مسلمان خود را با کلمه ای مهرآمیز تکریم نماید و غم را از [دل] او بزداید، در سایه بلند [لطف] خدا می باشد و تا این صفت پسندیده در او باشد، همواره رحمت [الهی] بر او خواهد بود .»

در اینجا نمونه هایی از ارتباط کلامی حضرت ابا عبدالله علیه السلام با افراد خانواده، فرزندان و یارانش را بیان می کنیم .

1- امام حسین علیه السلام هنگام خروج از مدینه، وقتی که همه خاندان و اهل بیت آن حضرت سوار بر محملها شدند، چنین ندا داد: «این اخی؟ این کبش کتیبتی، این قمر بنی هاشم; کجاست برادرم، کجاست سردار سپاهم، کجاست ماه بنی هاشم .» عباس علیه السلام هم پاسخ داد: «لبیک، لبیک، یا سیدی . (13) »

2- هنگامی که حضرت قاسم علیه السلام از شهادت خویش سؤال کرد، امام حسین علیه السلام او را چنین مورد خطاب قرار داد: «ای والله، فداک عمک، انک لاحد من یقتل من الرجال معی; (14) به خدا سوگند، همینطور است . عمویت فدایت باد . تو یکی از مردانی هستی که با من به شهادت خواهند رسید .»

3- وقتی با دخترش سکینه وداع می کرد، برای آرامش وی که از فراق پدر بی تابی می کرد چنین فرمود: «یا نور عینی! کیف لایستسلم للموت من لا ناصر له و لامعین (15) ; ای نور چشم من! کسی که یار و یاوری ندارد چگونه تسلیم مرگ نباشد؟ !»

4- آنگاه که امام حسین علیه السلام برادرش حضرت عباس علیه السلام را می فرستاد تا از علت حرکت سپاه دشمن خبری بیاورد، سخن خود را با این عبارت دلنشین ابراز می داشت: «یا عباس! ارکب، بنفسی انت یا اخی، حتی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم؟ ! و ما بدالکم (16) ؟ ! ; برادرم عباس! جانم به فدایت، سوار شو و به نزد اینان برو و به آنان بگو: شما را چه شده و چه چیزی برای شما آشکار شده است؟ !»

5- حضرت سید الشهداء علیه السلام در هنگام خداحافظی با فرزندش امام سجاد علیه السلام، در روز عاشورا، فرزندش را به آغوش کشیده و با کلمات مهرآمیزی که از اعماق جانش ریشه می گرفت، به او فرمود: «یا ولدی! انت اطیب ذریتی و افضل عترتی و انت خلیفتی علی هؤلاء العیال والاطفال; (17) پسرم! تو پاکیزه ترین فرزندان من هستی و بهترین خاندان من می باشی، تو جانشین من در [سرپرستی] این زنان و کودکان خواهی بود .»

تقدیر و تشویق
تقدیراز دیگران و تشویق آنان به خاطر کارهای پسندیده ای که انجام داده اند، در تقویت اعتماد به نفس و روحیه خودباوری و در نتیجه عزت نفس آنان، تاثیر به سزایی دارد . این راهکار موفق تربیتی آنچنان اهمیت دارد که می توان گفت، کمتر عاملی همانند تقدیر و تجلیل در ایجاد خصلتهای نیکو و تقویت اعتماد به نفس می تواند مؤثر باشد . تشویق، استعدادهای نهفته در نهاد آدمی را از قوه به فعلیت رسانده، و خلاقیتهای درون او را شکوفا می سازد . تحسین، تقدیر، تجلیل، اعطای جایزه های مادی و معنوی، هدیه، بذل عاطفه و محبت، تکریم و تشکر، جلوه هایی از مظاهر تشویق می باشد . در ذیل، مواردی از بهره گیری امام حسین علیه السلام از شیوه کارآمد تشویق را بیان می کنیم .

1- قدردانی از معلم
جعفر، یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام، نزد معلمی به نام «عبدالرحمان سلمی » در مدینه آموزش می دید . روزی معلم سوره حمد را به کودک آموخت . وقتی که کودک آن را بر امام حسین علیه السلام قرائت کرد، آن حضرت در مقابل این کار ارزشمند معلم از وی تجلیل کرده و بعنوان قدردانی، هزار دینار و هزار حله به او پاداش داد . هنگامی که از آن حضرت پرسیدند: چرا این همه بخشش می کنید؟ ! حضرت فرمود: «و این یقع هذا من عطائه; کجا این بخشش [من] با اعطای او [که تعلیم الحمد لله رب العالمین است] می تواند برابر باشد؟ !» و آنگاه این اشعار را قرائت کرد:

اذا جاءت الدنیا علیک فجد بها

علی الناس طرا قبل ان تتفلت

«هرگاه دنیا به تو روی آورد، قبل از آنکه از دستت برود، همه آن را به مردم ببخش .»

فلا الجود یفنیها اذا هی اقبلت

و لا البخل یبقیها اذا ما تولت (18)

«نه بخشش، آن را - هرگاه روی آورد - از بین می برد و نه بخل، آن را - هرگاه پشت کند - نگه می دارد .»

2- تشویق نیکوکار
امام حسن مجتبی علیه السلام در یکی از سفرهایش راه را گم کرد . اتفاقا شب با چوپانی برخورد کرد، چوپان از امام حسن علیه السلام پذیرایی کرده و هنگام صبح راه را به آن حضرت نشان داد .

حضرت مجتبی علیه السلام هنگام خداحافظی به چوپان فرمود: من اکنون سراغ زمین زراعتی خود می روم و بعد به مدینه بر می گردم . سپس، وقتی را تعیین کرد تا آن چوپان خدمت امام مجتبی علیه السلام برسد . چوپان که از غلامان یکی از اهالی مدینه بود، در وقت معین اشتباها به محضر امام حسین علیه السلام آمد و به خیال اینکه به حضور امام حسن علیه السلام آمده، به حضرت سید الشهداء علیه السلام عرضه داشت: من همان بنده ای هستم که فلان شب میهمان من بودی و وعده دادی تا در این ساعت خدمت شما برسم . امام حسین علیه السلام متوجه شد که او از برادرش امام مجتبی علیه السلام در آن شب پذیرایی کرده است . به این جهت از او پرسید: ای غلام! تو برده چه کسی هستی؟ او نام یکی از اهالی مدینه را برد . امام پرسید: چند راس از گوسفندان اربابت در اختیار توست؟ چوپان گفت: سیصد راس .

امام حسین علیه السلام مولای او را طلبید و از وی درخواست کرد تا گوسفندان را با همان غلام به وی بفروشد . وقتی که او اعلام رضایت نمود، آن حضرت غلام و گوسفندان را از صاحبش خرید و سپس غلام را آزاد نموده و گوسفندان را نیز به غلام بخشید .

آن حضرت موقع خداحافظی به غلام گفت: «ان الذی بات عندک اخی و قد کافاتک بفعلک معه; کسی که آن شب نزد تو ماند، برادر من بود . اکنون به پاس [قدردانی از] رفتار نیک تو با او، این پاداش را به تو دادم . (19) »

3- آزادی کنیز
انس بن مالک می گوید: نزد امام حسین علیه السلام بودم که کنیزی از آن حضرت شاخه گلی را به حضرتش تقدیم کرد . امام حسین علیه السلام آن شاخه گل را گرفت و به او فرمود: «انت حرة لوجه الله; تو در راه خدا آزادی!» من به حضرت عرض کردم: در مقابل اهداء یک شاخه گل او را آزاد کردی؟ ! امام در پاسخ فرمود: خداوند ما را در قرآن چنین ادب کرده و فرموده است: «اذا حییتم بتحیة فحیوا باحسن منها او ردوها» ; (20) «هرگاه به شما تحیتی گفته شد، پاسخ آن را به نیکوتر از آن یا مانند آن بدهید .» و سپس فرمود: تحیت بهتر، همان آزاد کردن اوست . (21)

4- تجلیل از یک آزاده
نام نیک موجب می شود که دیگران صاحب نام را تحسین کرده و در مورد او فال نیک بزنند . به این وسیله شخصیت او تقویت شده و روحیه اعتماد به نفس در او افزایش می یابد . به این جهت، نام نیک برای صاحب نام فرح انگیز و نشاط آور می باشد . والدین و مربیان دلسوز و آگاه در این مورد حساسیت خاصی داشته و در نامگذاریها کمال دقت را به عمل می آورند . زمانی که پیکر خونین حر در آخرین لحظات زندگی به روی زمین افتاده بود، امام حسین علیه السلام به بالین وی آمد . آن حضرت در حالی که با دستهای مبارک خود، صورت او را نوازش می داد و خاک و خون از چهره اش پاک می کرد، فرمود: «بخ بخ لک یا حر، انت حر کما سمیت فی الدنیا و الآخرة; به به! [احسنت] به تو ای حر! تو آزاد مردی چنانکه در دنیا و آخرت آزاده خوانده شدی .» سپس با تجلیل از مادر وی اضافه نمود: «والله ما اخطات امک اذ سمتک حرا، فانت والله حر فی الدنیا و سعید فی الآخرة; (22) به خدا سوگند! مادرت در این که تو را حر نامید، اشتباه نکرده است . به خدا قسم! تو در دنیا آزادمرد و در آخرت سعادتمند خواهی بود .»

سخنان عزت آفرین
امام حسین علیه السلام افزون بر اینکه در عمل سعی می کرد اطمینان به نفس را در وجود اشخاص زنده کند و حتی در یاری به محرومان و مستضعفان بیشتر از همه به حفظ آبرو، حیثیت و خدشه دار نشدن شخصیت آنان می اندیشید، در گفتارهای راهگشا و عزت بخش خود نیز به احیای کرامت انسانی و عزت افراد اهتمام خاصی داشت . این نوشتار را با سخنی حکیمانه از آن گرامی که حاکی از عزت نفس و روح تسلیم ناپذیر آن حضرت در مقابل ستمگران و متجاوزان به حقوق مسلمانان می باشد به پایان می بریم .

چنانکه می دانیم، گروهی از مردم، به خاطر فرار از مرگ به انواع ذلتها تن داده و به خاطر دو روز زندگی زودگذر دنیا برای همیشه عزت و کرامت خویش را فدا می کنند، اما حسین بن علی علیهما السلام در این مورد می فرماید:

«الا و ان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین: بین السلة والذلة و هیهات منا الذلة، یابی الله لنا ذلک و رسوله والمؤمنون و حجور طابت و طهرت و انوف حمیة و نفوس ابیة من ان نؤثر طاعة اللئام علی مصارع الکرام; ناپاک فرزند ناپاک، (عبیدالله بن زیاد) مرا در پذیرش یکی از دو راه مجبور کرده است; بین مرگ [با عزت] و [زندگی با] ذلت . اما هیهات که ما ذلت و خواری را بپذیریم، خداوند و رسولش و مؤمنین و دامنهای پاک و غیرتمندان بر ما نمی پسندد که اطاعت فرومایگان و پست فطرتان را بر مرگ با عزت و شرافتمندانه ترجیح دهیم . (23) »

پی نوشت ها:

1) عیون الحکم و المواعظ، ص 439 .

2) تحف العقول، ص 483 .

3) حیاة الامام الحسین، ج 1، ص 181 .

4) کفایة الاثر، ص 234; معجم رجال الحدیث، ج 12، ص 82 .

5) ترجمة الامام الحسن علیه السلام، ص 159 .

6) مقاتل الطالبین، ص 122; کشف الغمه، ج 1، ص 579 .

7) انعام/54 .

8) تحف العقول، ص 248 .

9) مستدرک الوسائل، ج 8، ص 358 .

10) تحف العقول، ص 248 .

11) مستدرک الوسائل، ج 8، ص 359 .

12) کافی، ج 2، ص 206; وسائل الشیعه، ج 16، ص 376 .

13) فرهنگ عاشورا، ص 386; معالی السبطین، ج 1، ص 220 .

14) مدینة المعاجز، ج 4، ص 214 .

15) ناسخ التواریخ، ج 2، ص 360 .

16) تاریخ طبری، ج 4، ص 315 .

17) موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، ص 486 .

18) مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 222 .

19) موسوعة کلمات الحسین علیه السلام، ص 621 .

20) نساء/86 .

21) بحار الانوار، ج 44، ص 195 .

22) لواعج الاشجان، ص 147; لهوف، ص 192 .

23) لهوف ابن طاووس، ص 180 .